سۋسىن تورەسى – سارى قىمىز

ادامزاتتىڭ اپالاڭ-توپالاڭىن شىعارعان ۆيرۋس «سالتانات» قۇرعالى ادەتتە قازاق بالاسى ءسۇيىپ ىشەتىن ۇلتتىق تاعامدارعا وزگەلەردىڭ دە نازارى اۋدى. قويدىڭ ەتى مەن قۇيرىعىنىڭ، قىمىز بەن شۇباتتىڭ ۆيرۋسقا قارسى تۇراتىن، يممۋنيتەتتى كوتەرەتىن قابىلەتىنىڭ بارىن ەستىپ بۇرىن مۇرىن شۇيىرەتىندەر قۇيرىقتى كەلىلەپ ساتىپ الدى. وسى ارادا قوعامدا باياعىدان كەلە جاتقان قازاقتىڭ قىمىز اشىتۋ تەحنولوگياسىنداعى ۇزىلمەيتىن ءۇش تىزبەكتىڭ بىرىنە قاۋىپ ءتوندى. وزىنە ەمەس، اتاۋىنا.

ۇلتتىق مۇرا قۇندالمايتىن كەڭەستىك زاماندا حالىقتىق مادەنيەتتىڭ جوقتاۋشىسى، تۇگەندەۋشىلەرى قاتارىندا ەسىمدەرى ەرەكشە اتالاتىن، ەتنوگرافيا بىلگىرلەرى، اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ پەن وزبەكالى جانىبەكوۆ سول كەزدەرى ءبىرى ورىس تىلىندە، بىراق قازاق تىلىندە بيە سۇتىنەن قىمىز اشىتىلاتىنىن، ال ونىڭ دايارلانۋ بارىسىندا ءالى اشىماعان، قورعا قوسىلعان كەزىن «ساۋ­مال» دەپ اتايتىنى جونىندە جازىپ كەتكەن-ءدى. س.مۇقانوۆ 1974 جىلى شىققان «حالىق مۇراسى» اتتى كىتابىندا، ال وزاعا «ونەر» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ەحو» ەڭبەگىندە «ساۋمال – مالوسبروجەننىي سمياگچەنىي دوباۆلەنيەم كوبىلەگو پارنوگو مولوكا ي حوروشو پەرەمەشاننىي. پرەدنازناچالسيا، گلاۆنىم وبرازوم، دليا ستاريكوۆ ي دەتەي» دەگەن جازبا قالدىرسا، «قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ انىقتامالىقتارىندا» دا سولاي كورسەتىلگەن. ءوزىم بيە ساۋىپ، كۇبىنى توبىلعىمەن ىستاپ، قىمىز اشىتقاندىقتان بىلەمىن. ارقا قازاعى ەجەلدەن قىمىز اشىتۋدى ءداستۇرلى ءۇش كەزەڭگە بولەدى.

العاشقىسى – بيەنى ساۋىپ، ءسۇت الۋ. سيىردىڭ، قويدىڭ، تۇيەنىڭ، ەشكىنىڭ ءسۇتى دەگەن ءتارىزدى. ەكىنشىسى – ساۋعاننان سوڭ سالقىنداعان ءسۇتتى قورعا ادەيى اشىتقى ءۇشىن قالدىرعان قىمىزعا قوسىپ پىسەتىن كەزەڭى. كوردىڭىز بە، اشىتقى قىمىزدىڭ دا اتى بار، ونى «قور» دەيدى. ساۋىن كەلگەن سايىن سونىڭ الدىندا ساۋىلعان ءسۇتتى قورعا قوسىپ، ءپىسىپ وتىرادى. ارالاستىرىپ پىسىلمەسە، قىمىز بۇزىلادى. مۇنى «ساۋمال» دەيدى، ياعني ءالى اشۋى جەتپەگەن، ازداعان ءتاتتى ءدامى بار كەزى. ال كەشكى سالقىنمەن ول جاقسىلاپ تۇرىپ پىسىلەدى دە، بەتى جاقسىلاپ قىمتالىپ جابىلىپ تاڭدا قوتارعانشا قوزعامايدى. وسىلايشا ءتۇن اسىپ بابىنا جەتىپ اشىعان ءۇشىنشى كەزەڭى – قىمىز. ونىڭ دا ءتۇن اسۋىنا وراي قۇنان، بولماسا تۇنەمەل، دونەن، بەستى اتالاتىن تۇرلەرى بار، ونىڭ ءوزى – سان سالا بولەك اڭگىمە.

سونىمەن ساۋمال – قىمىز اشىتۋ تەحنولو­گيا­سىنداعى ەكىنشى كەزەڭ. ساۋمالدى دا ەم رەتىندە ىشەدى، بىراق از-ازداپ، سوسىن بارىپ كوبەيتەدى، ايتپەسە ءىشتى جۇرگىزەدى. ساۋمال – سوندا بيە ءسۇتى مەن قوردى ارالاستىرىپ كۇبىگە قۇيىپ، جاقسىلىپ پىسىلگەننەن كەيىنگى، ءالى اشىماعان، ءسۇت پەن قىمىزدىڭ ورتاسىنداعى سۋسىن. ساۋمال كوپىرىپ تۇرادى، ال بيە ءسۇتى ءدال ولاي كوپىرشىمەيدى. ء«بىزدىڭ اۋىلعا تۇسە كەت، كوبىكتى ساۋمال ىشە كەت» دەپ الپامىس باتىر جىرىنداعى بەكتورىنىڭ ايتاتىنى دا – وسى. ويتكەنى ساۋمالدى قۇياردا ءپىسىپ-ءپىسىپ بەرگەندىكتەن توستاعاننىڭ جارتىسى كوبىك، تۇبىندە عانا ساۋمال بولادى. تىپتەن ساۋمالدى ەگەر بايقاپ پىسپەسە، ول كوبىكتەنە كوپىرىپ، كۇبىنىڭ ەرنەۋىنەن اسىپ تاسيدى. قازىرگى دۇكەن­دەردە ساتىلاتىن گازدى سۋسىنداردى بايقاپ اشپاسا كوپىرەتىنى ءتارىزدى ءيىسى اڭقىعان اق كوبىك كۇبىدەن اسىپ توگىلەدى.

«ساۋمال ما، ءسۇت پە» دەگەن داۋ الەۋمەتتىك جەلى بەتىندە ءسوز بولعاندا مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، سول سالاداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇلكەن جاناشىرى مۇحامبەديا احمەت-تورە اعامىز: «ەشكى ءسۇتى، قوي ءسۇتى، سيىر ءسۇتى، تۇيە ءسۇتى، بيە ءسۇتى سياقتى وسىلاي اتالاتىن سۇت­تەر كوپ. (مىس. بۇعى ءسۇتى، بۇلان ءسۇتى، قوداس (سار­لىق) ءسۇتى). ساۋمال – ءسۇت ەمەس. ول تولىق اشى­ماعان نەمەسە بيە ءسۇتىن قوسىپ، ءپىسىپ-ءپىسىپ تۇششى­تىلعان قىمىز. ورىستار «ازان شاقىرىپ» قيسىق ات قويىپ بەرگەن «بەشپارماك» اتاۋىنان قۇتى­لا الماي جۇرگەندە بيە ءسۇتىن «ساۋمال» دەپ شاتاس­تىر­ماڭىزدارشى. قاسيەتتى بيە ءسۇتىنىڭ بيوحي­ميالىق قۇرامى ەمشەك سۇتىنە (گرۋدنوە مولوكو) وتە ۇقساس. قازاق تالاي جەتىمىن بيە سۇتىمەن قاتارعا قوسقان»، دەپ تورەلىگىن ايتىپتى.

پاندەميا كەزىندە بيەنىڭ جاڭا ساۋىلعان ءسۇتىن ساۋمال دەپ اتاپ، شاتاسۋ كوبەيدى. جاراي­دى، ساۋمال دەپ اتاپ ۇيرەنىپ قالدى دەيىك، سوندا دا قيسىنعا سالىپ ءبىر ءسات ويلانىپ كورەيىكشى. جاڭا ساۋىلعان ءسۇت ساۋمال بولسا، وندا قىمىزدىڭ ساۋمال كۇيىندەگى اتاۋى نە؟ تاعى ءبىر مىسال. قازاق بوس بەلبەۋ جىگىتتى «اشۋى جەتپەگەن ساۋمالداي» دەپ شەنەيدى. جەلىنىڭ باسىنان بيە ءسۇتىن ىشكەن ادامنىڭ ءبارى ونىڭ سيىر سۇتىندەي ەمەس، تاتتىلەۋ ءدامى بارىن اڭعارادى. ال ساحارادا «ساۋمالكول» اتتى كولدەر بار. سولاردىڭ ەشقايسىنىڭ سۋى تۇششى ەمەس، ءسال كەرمەك ءدامى بولعاندىقتان، ولارعا ساۋمالكول دەگەن كەرىم اتاۋ بەرىلگەن. ەگەر ءسۇتتى ساۋمال دەپ شاتاسىپ جۇرگەندەرگە سايساق، وندا ول سۋلاردا كەرمەك ءدام مۇلدە بولماۋى ءتيىس.