تەرمين ۇلت دىبىسىنا ۇيلەستىرىلسە ۇتىلمايمىز

ۇلت ءتىلىن جەتىك بىلەتىندەر بۇل كۇندە سيرەپ بارا جاتقانداي. ءتىل قازىناسى قانىندا تازا ساق­تالعان، كەۋدەسى كۇي شەرتىپ، تىلى­نەن بال تامعان ۇلكەندەر كەمىپ بارادى. مۇنى بۇكپەي ايتۋعا ءتيىستىمىز. وعان كەلتىرەر دالەلى­مىز، تەلەديدار مەن راديونى تىڭ­داپ، كەيبىر باسىلىمداردى وقىپ وتىرعاندا كوزىڭ جەتەدى. ويى جۇتاڭ، ءتىلى وراشولاقتار يمەنبەي شىعا كەلەدى. وندايلار تەز تارايتىن اقپارات قۇرالدارىن «جاۋلاپ» الدى دەسە دە بولادى.قازىر ماقتانگەرلىك مىنبەرىنە اينال­عان «كوك ساندىق» – نە بولسا سوعان كۇلە سالاتىن ارتىستەر­دىڭ ەنشىسىندە كەتتى. ءسوز مايەگىن تۇسى­نەتىن جۋرناليستەر كوبىنە قاعا­بەرىستە قالدى. مۇنداي جاعداي ءتىل تىرلىگىنە كەرى اسەر ەتپەيدى دەپ كىم ايتا الادى؟ اركىم ءوز ىسىمەن نەگە اينالىسپايدى؟ وسىنداي جۇيەسىزدىكتەر جۇيكەنى جۇندەي تۇتەتىنى دە اقيقات.

وسىنداي ماسەلەلەردى تالقى­لا­عان بىرنەشە باسقوسۋلار بول­دى.ونى مادەنيەت جانە سپورت مي­نيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوم­ي­­تەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى ء«تىل-قازىنا» ۇلتتىق ورتالىعى ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. جاڭا الىپپەگە كوشۋ بارىسىندا سالالالىق تەرميندەردى قالاي يگەرۋ كەرەك دەگەن ماسەلە بويىن­شا وت­كەن جيىندا تەرمين ءىسىن ا.باي­تۇر­سىن ۇلى ۇلگىسىندە جۇيە­لەۋ قا­جەت­تىگى العا تارتىلىپ، قان­داي تەر­مين­دەردى الامىز، ونىڭ قاي­سى­سىن اۋدارۋعا بولادى، قاي­سى­سىن تۇپ­نۇسقادا ساقتاۋ، وزگە دە ۇلت ىستەرىن رەتكە كەلتىر – جاڭا الىپ­­بيگە كوشۋ كەزىندە اسا قاجەت ەكە­نى تىلگە تيەك ەتتى. بۇل ەرتەڭگى جاس ۇرپاقتى اداستىرمايدى. ەڭ باس­­تىسى، سول ۇرپاققا قاجەت وقۋ قۇرال­­دارىن­­داعى تەرميندەردى ءبىر ىزدىلەن­­دىرۋدى مۇلتىكسىز ورىنداۋىمىز كەرەك.

اقيقاتىنا كەلسەك، قازىرگى وقۋ­لىقتارداعى تەرميندەر ءارتۇرلى. ءار اۆتور كوبىندە ءوز بىلگەنىن جازادى. بۇل ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بەت اشار وقۋلىعى «ساۋات اشۋ» پانى­نەن باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ار­نال­­عان كىتاپتاردا دا جالعاسىپ جات­قانىن كىم جوقققا شىعارا الادى؟ مۇنىڭ زالالىن وقۋشى مەن ستۋدەنت تارتۋدا. ەندەشە،جاڭا الىپبيگە ءوتۋ بارىسىندا الدىمەن وقۋلىق جازۋ ءىسىن جۇيەگە ءتۇسىرۋ كەرەك سەكىلدى. ونسىز ۇرپاق الدىنداعى قارىز بەن پارىزدى وتەۋ بىلاي تۇرسىن، ءوزارا پىكىر تالاستىرىپ ءجۇرىپ، ولاردى ەرتەڭ دە ءدال قازىرگىدەي ەكىۇشتى جاعدايعا قالدىرارىمىز انىق.

القالى جيىنداردا عالىمدار بۇل تۋرالى وي بولىسە كەلىپ، كەرىسە بەرمەي كەلىسە وتىرىپ، باستاۋىش سىنىپتان باستاپ، ورتا، كاسىپ­تىك، جوعارى وقۋ ورىندارى­نا، وزگە دە سالالارعا كەرەك لاتىن الىپبيىندە جا­زىلاتىن وقۋلىقتارداعى تەر­ميندى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋدى اتادى. سول سەكىلدى، سالالىق تەرمينو­لوگيا­لىق سوزدىكتەر ازىرلەۋدى دە العا تارتتى. مۇنداي قادام ەرتەڭ ورىن الىپ قالۋى مۇمكىن، جۇيەسىزدىكتەن، ار­كىم بىلگەنىن ۇسىناتىن سۇرەڭ­سىز­دىكتەن، اۆتور بولۋعا تالپىنۋدان قۇت­قاراتىن،«جازۋ تۇزەتۋ بىرىمىزگە ەمەس، بارىمىزگە كەرەك نارسە عوي... «اققۋ،شورتان،شايان» ۇشەۋىنە ۇقسامايىق!» (ا.بايتۇرسىن ۇلى) دەگىزەتىن ورىندى باستاما دەپ بىلەمىز. سول سەكىلدى كىرمە تەرمين­دەر جايى دا قوزعالىپ، ءالى كۇن­گە دەيىن ەسكى سارىننان ارىلماي فانتاس – دەپ جازۋدىڭ ورنىنا ورىس ۇلگىسىمەن ارتىق بولسا دا «ت» ءارپىن قوساتىنىمىز ايتىلىپ، «جۋرناليست، تۋريست» سوزدەرى دايەككە كەلتىرىلدى.

مىسالى، پروفەسسور شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى، زاڭ ماتىندەرىندەگى تەرمين قولدانىسى جايلى ءوز بايلامىن ايتقاندا،زاڭ تەرميندەرى ءار ازاماتقا تۇسىنىكتى دە انىق، ايقىن بولۋى ءتيىس، دەپ زاڭ ماتىندەرىنىڭ ءستيلى مەن سويلەم قۇرىلىسى ءمىن­سىز بولۋىمەن قاتار، بىرىزدىلىكتى ساقتاۋ شارت ەكەنىن العا تارتتى. ول سول سەكىلدى، كەي تەرميندەردىڭ ءار زاڭدا ءار ءتۇرلى بەرىلەتىنىنە قىن­جى­لىس تانىتىپ، وعان «اينالا­داعى ورتا»، «قورشاعان ورتا»، «دەرەك­قور، دەرەكتەر بازاسى»، «جال­عىز تەرەزە» قاعيداسى، ء«بىر تەرەزە» قاعيداتى «ورنىنان ءتۇسۋ»، «وتستاۆكاعا شىعۋ»، «ايماق ارالىق، وڭىرارالىق»، ء«وتىنىشحات، قول-حات»، «سەنىمگەرلىك باسقارۋ، سەنىمدى باسقارۋ»، «سىنىپتاما، سىنىپ­تاۋ، جىكتەمە» – وسىلاي ءار­تۇرلى بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرە­تى­نىن ايتىپ، ءتىپتى تەرمينكوم بەكىت­­كەن تەرميندەردىڭ زاڭ­نا­ما­داعى قول­دانىستا ساقتال­مايتى­نىن مى­سال كەلتىرىپ، «الىپ تاس­تاۋ» تەرمينى «الىپ قويۋ»، ال «قىز­مەتتىك جازبا» «قىزمەتتىك جازباحات» بولىپ جۇرگەنىن، سول سەكىلدى، زاڭناما قۇجاتتارىندا سوزدەردىڭ ءبىر ىزدىلىگى ساقتالمايتىنىن، جا­رىس­تىرا قولدانۋ بارىن، وعان «وزگەرىس ەنگىزۋ، وزگەرتۋ ەنگىزۋ» «حاقىلى، قۇقىلى»، «جاۋاپ­كەر­شى­لىك، جاۋاپتىلىق»، دەپ ءار ا­لۋان جازىلىپ جۇرگەنىن، بۇل از دە­سە­ڭىز سوزدىكتەر دە دە ءبىر ىزدى­لىك­­تىڭ بولمايتىنىنا دا مىسال­دار كەل­تىردى. ماسەلەن، «زاڭ تەر­مين­دەرىنىڭ سوزدىگىندە» «زارۋ­لىك» دەگەن ءسوز «زاڭنامادا ءجيى قول­­دا­نىلاتىن سوزدەر مەن ءسوز تىر­كەس­تەرى» سوزدىگىندە «تاپشى­لىق»، ال «قارجى-بانك تەرمين­دەرى­نىڭ سوزدىگىندە» «كەمىستىك، جەتىس­­پەۋ­شىلىك» بولىپ جۇرگەنىن العا تارتادى. زاڭ تەرميندەرىنىڭ ءبىر ىزگە تۇسپەي، ءبىر ۇعىمدى ءار ءتۇرلى اتاۋ جۇرتتى شاتاستىرماي قويمايدى.

زاڭگەر ەرنۇر ءۋالي زاڭ تەرميندەرىن جەتىلدىرۋ، قازاق تىلىندەگى زاڭ لينگۆيستيكاسىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ جايىن قوزعاپ، جەتىستىكتەردى دە ايتا كەلىپ، قوردالانعان ماسەلەلەردى نازاردان شىعارمادى. ول ەڭ الدىمەن تەرميندەردى بىرىزدىلەندىرۋ كەرەكتىگىن، سول سەكىلدى سينونيم سوزدەردى رەتتەۋدى باسا ايتتى. مىسالى، ەڭ ءجيى قولداناتىن «دوۆود» تەرمينى نورماتيۆتىك اكتىلەردە «دالەل»دەپ قولدانىلسا، حات الماسۋدا ء«ۋاج» دەلىنەتىنىن، «اۋرە سارساڭعا سالۋ» دا «سارساڭعا سالۋ، سوزبۇيداعا سالۋ، سوزبالاڭعا سالۋ» جانە «بەسپريستراستنوست» تەرمينى بىردە «بەيتاراپتىلىق، الالا­ماۋشىلىق» بولىپ جازى­لاتىنىن ەسكە سالدى. «وتۆەتستۆەننوست» دەگەن ءسوز قىلمىستىق كودەكستە «جاۋاپتىلىق»، ازاماتتىق كودەكس­تە «جاۋاپكەرشىلىك»، ال اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكس­تە ءتىپتى ەكى ءتۇرلى «جاۋاپتىلىق، جاۋاپكەرشىلىك» دەپ اۋدارىلعا­نىن اتاپ، بەكىتىلگەن تەرميندەردىڭ وزىندە قاراما قايشىلىقتىڭ بار ەكەنىنە دايەكتەر كەلتىردى. بۇل اراداعى ەڭ باستى نارسە، زاڭ تەر­مين­دەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن شى­عارسا دەگەن تالقىعا ۇسىندى.

بەلگىلى جۋرناليست ءداۋىتالى وماش­ ۇلى ۇلتتىق زاڭناما تەر­مينو­لوگياسىنداعى وزەك­تى ماسە­لەلەرگە كەلگەندە نورماتيۆ­تىك قۇ­قىقتىق اكتىلەر جوبالارىن قازاق تىلىندە ازىرلەۋ قاجەتتىلى­گىن اتاپ، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ۇلتتىق تەرمينولوگيامىز ينتەرناتسيوناليستىك پرينتسيپكە سۇيەنىپ، ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ساقتالىپ، جالعاۋى ورىسشاعا بەيىم­دەلگەنىنەن مىسالدار كەلتىردى. قانداي تەرميندى الۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە وي جۇگىرتكەندە،ول وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن تىلگە تيەك ەتتى. مىسالى «پارتيا»دەگەن ءسوزدى ورىستار فرانتسۋزدان ال­عانىن، فرانتسۋزدارعا لاتىننان كەلگەنىن ايتىپ، ورىستار تىلدىك قورىنىڭ وتىز پايىزى لاتىننان كەلگەنىن،ولار ءتىل زاڭدىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، وزدەرىنە كىرىكتىرىپ جىبەرگەنىنە دايەكتەر كەلتىردى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ولاردان ۇيرەنەرىمىز بارشىلىق

جالپى، تەرمين ماسەلەسىن تۇزەۋ ءىسىن ءسوز ەتكەندە، ۇلتتىق ۇعىم ءبىرىن­شى كەزەكتە تۇرۋى ءتيىس. سوندا عانا تىلىمىزدەگى الا-قۇلالىق جويى­لىپ، تەرميندەرىمىز ءبىر قالىپقا تۇ­سەرى ءسوزسىز. بۇل ءىس جاڭا الىپبيگە كوشۋ كەزىندە تياناقتالماسا، سوڭى بۇگىنگىدەي ءار الۋان پىكىرلەرگە ۇلا­سىپ، كەيىنگى تولقىنعا اۋىر تيەرى ءشۇباسىز. سوندىقتان دا «وقۋعا بالا­لار دىبىس ۇيرەنەمىز دەپ كەل­مەيدى، وقۋ، جازۋ ۇيرەنەمىز دەپ كەلەدى. مۇنى ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ ىستە­سە،بۇل ۇيرەتۋدىڭ اۋىرلىعىن كوپ جەڭىلدەتەدى»، دەپ احمەت باي­تۇر­سىن ۇلى ايتقانداي، ءار ءىسىمىز كەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ۇلت رۋحىنىڭ ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ تۇرسا، ۇلتىمىز ۇتىلمايدى، ۇرپاق شاتاسپايدى، وزىمىزگە جۇكتەلگەن جۇكتى دەر كەزىندە اتقارعاندىق بولار ەدى-اۋ!.