قاۋىپ-قاتەردى بولجايتىن جۇيە

ءامىر قۋات 8-سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك ايتقوجا بەگاليەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن اعزاداعى بيولوگيالىق ىرعاق جانە گەوفيزيكالىق فاكتورلار نەگىزىندە ادامدى قاۋىپ-قاتەردەن ساق­تاۋدىڭ جولدارىن زەرتتەي باستادى. كەيىن وسى عىلىمي جوباسىنا اۆتورلىق قۇقىق الىپ، قازاقستان عىلىمى تاريحىندا عىلىمي نىسانىن 15 جاسىندا تىركەگەن ەڭ جاس عالىم بولدى. قازىرگى تاڭدا وسى جوباسى وندىرىسكە ەنگىزىلگەن.

«عىلىمي جوبانىڭ نەگىزىندە «بيوۆ» جۇيەسى دۇنيەگە كەلدى. 2010 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە وتكەن، 90 ەلدىڭ وكىل­دەرى قاتىسقان VIII حالىقارالىق وندى­رىس­تىك قاۋىپسىزدىك فورۋمىندا اۆتو­مات­تاندىرىلعان جۇيە جونىندە بايانداما جاسادىم. اۋقىمدى شارادا ەڭبەگىم­مەن تانىسقان اقش ينۆەستورلارىنان ۇسى­نىس ءتۇستى جانە انگليالىق British Petroleum ترانسۇلتتىق مۇناي-گاز كومپانياسى قىزىعۋشىلىق تانىتتى. بىراق جاڭالىعىمنىڭ جەمىسىن قازاقستاننىڭ كورگەنىن قالادىم. ال جۇيەنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىنە كەلسەك، الپاۋىت ءبىر كومپانيادا 65 مىڭ ادام ەڭبەك ەتە­دى دەلىك. الداعى جۇمىس جوسپارىن جاسا­عاندا جۇيە سول 65 مىڭ ادامدى ەسەپتەپ، بارىنە ساراپتاما جاساپ بەرەدى. اتالعان ساراپتاماعا سۇيەنىپ، جۇمىس جوسپارى مەن كەستەسىن قۇراستىرادى. مۇنداي جۇيەمەن جۇمىس ىستەپ كورگەن، قولدانعان كومپانيالار ادامي فاكتوردىڭ كەسىرىنەن بولاتىن ادام ءولىمىن جانە جاراقاتتانۋ جاعدايىن كەم دەگەندە 43-تەن 87،5 پا­يىزعا ازايتقان»، دەيدى ءامىر.

جاڭا جۇيە اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، «بيوۆ» ارقىلى تەك ءوندىرىس ورىن­دا­رىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن عانا ەمەس، ۇش­قىشتار مەن سپورتشىلاردى دا قاۋىپتەن قورعاۋعا بولادى. مىسالى، گەننا­دي گولوۆكين مەن ساۋل الۆارەستىڭ ال­عاش­قى كەزدەسۋىن وتكىزۋ مەرزىمىنە قاتىستى شەشىم شىعارۋعا بىرنەشە جىلدان بەرى وتاندىق سپورتشىلارعا كومەك كورسەتىپ كەلە جاتقان كەيىپكەرىمىزدىڭ باسقارۋ جۇيەسى ىقپال ەتكەن. ەستەرىڭىزدە بولسا، گولوۆكين الۆارەسپەن ءبىرىنشى كەزدەسۋىن كوكتەمگە جوسپارلاعان. كەيىن كەزدەسۋ ۋاقىتىن كۇزگە ىعىستىردى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، بيوپوتەنتسيالدىق جاعىنان قو­لايسىز جاعدايعا تاپ كەلدى. عالىم بەرگەن ۇسىنىس بويىنشا كاسىپقوي بوكسشىعا ەڭ قولايلى ۋاقىت كۇز بولىپ ەسەپتەلگەن ەكەن. بۇدان بولەك تاەكۆوندو فەدەراتسياسى سەكىلدى ۇيىمدار تاراپىنان دا اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەنى قولدانۋعا سۇرانىس بولدى. تاعى ءبىر قىزىعى، كە­يىپكەرىمىز ءوزىنىڭ «بيوۆ» جۇيەسىمەن بەيجىڭ وليمپياداسىندا قازاقستان قۇ­راماسىنىڭ قورجىنىنا قولا مەدال تۇسىرۋگە كومەكتەسكەن.

بىلتىرعى ناۋرىزدا ەلىمىزدە مي-8 تىكۇشاعى قۇلاپ، 13 ادام مەرت بولدى. وسىعان قاتىستى «بيوۆ» جۇيەسىمەن قاۋىپ-قاتەردى بولجاپ كورگەن ءامىر: «ەكي­پاج مۇشەلەرى ءۇش ءتۇرلى پوتەنتسيال جا­عىنان ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلمەيدى. بيو­پوتەنتسيال جاعىنان قولايسىز جاعدايلار بولدى. ءۇش پوتەنتسيالدىڭ ەكەۋىندە كري­تيكالىق جاعدايلار انىقتالدى. بۇل دەگەن نە؟ قاۋىپ تونگەندە ادام قولاي­سىز شەشىمدەر قابىلداۋى مۇمكىن»، دەپ تۇجىرىمدادى. مىنەكەي، عىلىمنىڭ پايداسى – وسى. ەگەر الدىن الا اتالعان جۇيەمەن ەكيپاج مۇشەلەرىنىڭ جاعدايى ەسەپتەلىپ، ەسكەرىلگەندە مۇنداي قايعىلى جايت ورىن الماس پا ەدى...

بيوتەحنولوگ عالىم بۇل جۇيەنىڭ شىن مانىندە جۇمىس ىستەيتىنى، ناتيجەسىن بە­رەتىنى عىلىمدا دالەلدەنىپ قويعانىن جەتكىزدى. بۇل تۋرالى كەيىپكەرىمىز: «اقش پروفەسسورلارى مايكل روسباش، مايكل يانگ، دجەففري حول سول ماسەلەنى زەرتتەپ، 2017 جىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى اتاندى. ولار تسيركادتىق (بيو) ىرعاقتاردىڭ ادام اعزاسىندا راسىندا دا بار ەكەنىن جانە ولار گەنە­تيكالىق تۇرعىدان قاداعالاناتىنىن، سونداي-اق جۇمىس ىستەۋ قاعيدالارىن دالەلدەگەن. ءيا، وسى عىلىمي نەگىزدە ارنايى جا­سال­عان «بيوۆ» جۇيەسىن قورعانىس مي­نيسترلىگىندە اۋە اپاتتارىنىڭ الدىن الۋعا پايدالانىلعان. سونىمەن قاتار «KEGOC» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ فيليالدارىندا، بريتان-رەسەي تنك-ۆر كومپانياسىندا پايدالانىلدى جانە ERG كومپانياسىندا قاناتقاقتى جوبا رەتىندە قولعا الىندى»، دەيدى. بۇل جۇيە قورعانىس، سپورت سالالارىندا عانا ەمەس، مەديتسينا سالاسىندا دا ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى. ونكولوگيا مەن نەيروحيرۋرگيا جانە پروفيلاكتيكالىق مەديتسينادا قولدانىلعان. ايتالىق، ەپيلەپسيا دەرتىنە شالدىققان پاتسيەنتتەردىڭ 90 پايىزىنا وپەراتسيا جاساۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق عالىم سونداي ناۋقاستاردا بولاتىن ۇستامانىڭ (پريستۋپ) زاڭدىلىعىن تاۋىپ، ونى الدىن الا بولجاۋعا بولاتىنىن ايتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە پاتسيەنت ۇستاماسىنىڭ قاشان بولاتىنىن ءبىلىپ وتىرادى جانە كەرەكتى دارىلەرىن كۇندە ەمەس، تەك ۇستاماسى ۇستايتىن كەزدە عانا ىشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ءسوز سوڭىندا بيوتەحنولوگ عالىم­نان وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا تۇساۋ سا­لىپ تۇرعان پروبلەمالار مەن ونى شە­شۋدىڭ جولدارىن سۇرادىق. ول: «ەڭ باستى ماسەلە – جەمقورلىق. نەگىزى عى­لىمي جوبالارعا قاراستىرىلعان قا­را­جات بارلىعىنا بىردەي جەتپەيدى نەمەسە قاجەتسىز زەرتتەۋلەرگە بولىنەدى. گرانت­تى الۋ ءۇشىن الدەكىممەن بەلگىلى ءبىر پايىزىن ءبولىسۋ كەرەك. ونى عىلىم قورىندا بولعان جەمقورلىققا قاتىستى ايقاي-شۋدان ەستىگەنبىز. ەكىنشى، ەلىمىزدە يننوۆاتسيالىق جوبالارعا ناقتى قولداۋ بولماعاندىقتان، كوپتەگەن ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازاماتتارىمىز شەتەلدەرگە كەتىپ قالدى. وسى ماسەلە جولعا قويىلعاندا ءوندىرىس پەن بيزنەستىڭ بايلانىسى بەكىپ، ەشقانداي باج سالىعىنىڭ، سالىق الى­مىنىڭ قاجەتى بولماي قالار ەدى. ساي­كەسىنشە يننوۆاتسيا شەتەلدە ەمەس، ءوز ەلىمىزدە جاسالادى. ءۇشىنشى، عىلىمنىڭ ىرگەتاسى ورتا ءبىلىم ۇيىمدارىندا قالا­نىپ، مامان دايارلايتىن وقۋ ورىندارىندا بەكيدى. سوندىقتان عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن ءبىرىنشى ءبىلىم سالاسىن دۇرىستاۋ كەرەك. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن جاس ماماندار جۇمىسقا ورنالاسقاندا ولارعا ارنايى جەتەكشى تاعايىندالۋى ءتيىس. جەتەكشىگە وسى ەڭبەگى ءۇشىن ۇستەمەاقى تو­لەۋ قاجەت. سوندا عانا ول ءوزىنىڭ جيعان-تەرگەن بىلىمىمەن بولىسەدى. ال تەوريالىق تۇرعىدا عانا ەمەس، پراكتيكادا ۇستاز كور­گەن مۇنداي مامان ءوز كەزەگىندە ەلدىڭ جان-جاقتى دامۋىنا ۇلەس قوسادى»، دەپ جاۋاپ بەردى.

كەيىپكەرىمىز – جان-جاقتى جان. 6 ءتۇر­لى مۋزىكالىق اسپاپتا ەركىن وينايدى، ولەڭ مەن مۋزىكا جازادى. قوعامدىق ىس­تەردە دە بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلەدى. ول مەم­لەكەتتىك ساياساتتا عىلىمنىڭ دامۋىنا قولداۋدى ارتتىرىپ، قوعامدا عىلىمعا دەگەن وڭ كوزقاراس قالىپتاستىرۋدى كوز­دەيدى.