جالپى، بيىلعى جىل ءيسى قازاقتىڭ جاڭعىرۋىنان، جاڭارۋىنان، اباي الەمىنە بەت بۇرۋدان باستالدى. اقىن الەمىن تانىپ-بىلۋگە، «تولىق ادام» ءىلىمىن زەرتتەپ-زەردە­لەۋ­گە، ەلىمىزدى تىڭ سەرپىنمەن دامىتۋ جولىندا ەڭبەكتەرىن باسشىلىققا الۋعا دەن قويدىق. فرانتسۋزدىق عالىمدار جوسەلين پەرەر مەن ماريۆانن پەرەر «ادامزاتتىڭ ويشىلى» دەپ ارداق تۇتقان بىرەگەي عۇلامامىزدى قازاقستاننىڭ برەندى رەتىندە دۇنيە جۇزىنە كەڭىنەن تانىس­تىرۋعا، وي-تۇجىرىمدارىنىڭ ءمان-ماعى­ناسىن جان-جاقتى تالقىلاۋعا كىرىس­تىك. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «اباي جانە XXI عاسىر­داعى قازاقستان» ماقالاسى ارقىلى مەرەي­تويلىق جىل اياسىندا اتقارىلۋى ءتيىس وسىنداي مىندەتتەردى مەجەلەپ بەردى.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1995 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ يۋنەسكو باعدارلاماسى اياسىندا وتكىزىلگەن اقىن­نىڭ 150 جىلدىق تويىندا «اباي جىلىن وتكىزگەن جاقسى. اباي جىرىن جاتتاعان دۇرىس. ال ونىڭ تەرەڭ ويى مەن پىكىرى تەك ايتا جۇرەر اڭگىمە بولماي، كۇنبە-كۇنگى تىرلىگىمىزگە ءبىر كىرپىش بوپ قالانىپ جاتاتىن ناقتى ىسكە اينالسا، تىپتەن قۇبا-قۇپ. ول ۇيرەتكەن تاعىلىم مەن ول كوكسەگەن مۇراتتاردى شىن قاستەرلەي بىلگەنىمىزدىڭ، ادىلەت پەن ابزالدىق ۇستازى الدىنداعى پەرزەنتتىك قارىزىمىزدى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، وتەي العاندىعىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر بەلگىسى دە وسى بولىپ تابىلادى» دەگەن ەدى.

توي تويلاۋ ءۇشىن ەمەس، رۋحاني وي-ءورىسى­مىزدى ءوسىرۋدى كوزدەگەن بيىلعى ءىس-شارا­­لاردىڭ ەڭ اۋەلى وي سالۋدان باستال­عانى بەك قۋانتادى. ويتكەنى كۇللى ادامزات تاريحىنىڭ قانشاما عاسىرلىق سان الۋان بەلەستەرىنەن وتكەن ادەبيەتى مەن مادە­نيەتى، ياعني حالىق دانالىعى مەن ءسوز ونەرى بارشا الەم حالىقتارىنىڭ رۋحاني قۇن­دىلىقتار قازىناسىن قۇرايتىنى بەلگىلى. تەڭىزدىڭ تامشىدان قۇرالاتىنى سەكىلدى بۇل باعا جەتپەس بايلىقتىڭ دا ءار ۇلتتار مەن ۇلىستارداعى جەكەلەگەن ۇلى تۇلعالار شىعارمالارىنان ءنار الىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن قوردالانا بەرەتىنىن جاقسى بىلەمىز.

قاينار كوزى قادىم زامانداردان باس­تاۋ الاتىن قازاق ادەبيەتى تاريحىندا جيناقتالعان ۇلى مۇرالارىمىزدىڭ بار­لىعىنىڭ دا وزىندىك ەرەك­شەلىكتەرى، ۇلتتىق سيپاتى مول. مۇنىمەن قاتار ولاردىڭ باسىم كوپ­شى­لىگىنىڭ بۇ­كىل الەم­د­ىك ادە­­­بيەت­تىڭ كلاسسيكالىق نۇ­سقا­لارىمەن دە ۇن­دەس­تىگىن، ۇزەڭگى قا­عىس­تىرا الار باسەكە­لەستىگىن باي­قاماۋ مۇم­كىن ەمەس. وسى ورايدا قازاق ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى، ء«سوز پاتشاسىن» ۇلتتىق دەڭگەيدەن الەمدىك ارەناداعى بيىك شىڭدارعا دەيىن الىپ شىققان ابايدىڭ الىپ تۇلعاسى كۇن وتكەن سايىن اسقاقتاي تۇسۋدە!

وسى رەتتە اقىن مەرەيتويىندا قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزي­دەنتى ايتقان مىنا ءسوز تاعى دا ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. «اباي... بارشا الەمگە اتى قادىرلى، ءسوزى ءوتىمدى، پىكىرى قىمبات ادامزات ارداعى، ادامزات اقىنى، ادامزات اقىلمانى بولىپ كوتەرىلىپ وتىر. بۇرىن-سوڭدى كوتەرىلمەگەن تاقىرىپتاردى كوتەردى. بۇرىن-سوڭدى ۇردىسكە ەنبەگەن جانرلاردى ەنگىزدى. سىرت سيپاتتاۋ، سىرت دارىپتەۋدى قويىپ، ادام­نىڭ ىشكى جانىنا ۇڭىلەتىن، بولمىستىڭ تۇڭعيىق قالتارىستارىن اشاتىن اسا ءماندى فيلوسوفيالىق-الەۋمەتتىك ليريكا تۋعىزدى. شىعىس پوەزياسىنا ءتان نازىكتىك، اۋەزدىلىك، ويناقىلىق باتىس ادەبيەتىنە ءتان ءجىتى زەرت­تەۋشى زەردەمەن بايىدى...

سەزىمتال اقىن، سەرگەك ويشىل عۇلاما دالا تىرشىلىگىن وزگە دۇنيە تىرشىلىگىمەن سالىستىرا زەرتتەپ بارىپ تۇسىنگىسى كەلدى. بالا كەزىنەن تانىس اراب، پارسى تىلىندەگى كىتاپتاردى قايتا اقتارىپ، شىعىس پوەزيا­سىنا، تاريحىنا، فيلوسوفياسىنا سونى كوزقاراسپەن قاراپ، جاڭاشا باعا بەردى».

وسىلايشا ەلباسى ابايتانۋ ىلىمىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرىپ، تىڭ كوزقاراستار مەن جاڭا پايىمداعى پاراساتتى پىكىرلەر لەگىنە جول اشىپ بەردى. مەملەكەت باسشىسى بۇل ءۇردىستى ءارى قاراي جاراسىمدى تۇردە جالعاستىرىپ اكەتتى. ۇلى اقىن، حاكىم ابايدىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا وراي «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا پرەزي­دەنتىمىز: «...ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپ­تاستىرۋ يدەياسى ابايدان باستاۋ الدى دەۋگە بولادى. ۇلى ويشىل ءار سوزىمەن ۇلتتىڭ ءورىسىن ءوسىرۋدى كوزدەدى. سوندىقتان ابايدى تەرەڭ تانۋعا باسا ءمان بەرگەنىمىز ءجون» دەپ ۇلاعاتتى پايىم جاسادى.

ەندەشە ابايدى تەرەڭ تانىپ، وقىعا­نىمىزدى كوڭىل كوكجيەگىنە تەمىر­قازىقتاي قوناقتاتىپ، اينالامىزعا تۇسىندىرە بەرۋ، بارشامىزدىڭ ازاماتتىق ءارى پاتريوتتىق بورىشىمىز دەپ بىلەمىن.

ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە ابايدى ايرىقشا الاڭداتقان ماسەلە – قازاق ۇلتى­نىڭ بولاشاعى ەكەنى تالاسسىز اقيقات. وسى ورايدا كەسىپ-ءتىلىپ، سىناپ ايتسا دا، ۋىتتى تىلمەن مىنەپ ايتسا دا، ءتىپتى اسقاق پافوس­پەن جىرلاپ ايتسا دا كوكەيىنىڭ تۇپكىرىندە ۇلتىنا دەگەن ۇلى ماحابباتىنىڭ جاتقانىن بەك تۇسىنە الامىز.

4-قارا سوزىندەگى مىنا ءبىر پىكىرىنە نازار اۋدارايىقشى: ء«اربىر ۋايىم-قايعى ويلاعىش كىسى نە دۇنيە شارۋاسىنا، نە احيرەت شارۋاسىنا وزگەدەن جيناقىراق بولسا كەرەك. ءاربىر جيناقىلىقتىڭ ءتۇبى كەنىش بولسا كەرەك. ەندى ولاي بولعاندا، ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەن جۇرە الامىز با؟ ۇنەمى كۇلمەي جۇرۋگە جان شىداي ما ەكەن؟ جوق، مەن ۇنەمى ۋايىم-قايعىمەنەن بول دەمەيمىن. ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋا­يىم قىلداعى، سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى قارەكەت تابۋ كەرەك ءھام قىلۋ كەرەك. ءاربىر ورىندى قارەكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى، ورىنسىز كۇل­كى­مەنەن ازايتپا، ورىندى قارەكەتپەن ازايت!»

ورىندى قارەكەت تۋرالى بۇدان اسىرىپ نە ايتۋعا بولادى؟ ورىندى قارەكەتپەن اينالىسپاق تۇرماق، مىناۋ الاساپىران تىرلىكتە ءوز ورنىن تاپپاي جۇرگەندەر از با بۇگىن؟ جوعارىداعى پىكىرىن دانىشپان اقىن بىلاي تۇيىندەيدى: «ادام بالاسى جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى. ەكى ورتادا، بۇ دۇنيەنىڭ راحا­تىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەي، ءبىرىن ءبىرى اڭدىپ، بىرىنە ءبىرى ماقتانىپ، ەسىل ءومىردى ەسكەرۋسىز، بوس، جارامسىز قىلىقپەن، قور ەتىپ وتكىزەدى دە، تاۋسىلعان كۇندە ءبىر كۇندىك ءومىردى بار مالىنا ساتىپ الۋعا تابا المايدى.

قۋلىق ساۋماق، كوز ءسۇزىپ، تىلەنىپ، ادام ساۋماق – ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى».

حاكىم ابايدىڭ قارا سوزدەرىندەگى ادامزات بالاسىنا، ونىڭ ىشىندە قازاققا قاراتا ايت­قان عاقليالارىنىڭ باستى كرەدوسى – جاما­ندىق پەن ارامدىقتان مەيلىنشە الىس­تاپ، جاقسىلىق پەن ادالدىققا بارىنشا جاقىن­داۋ، ەڭبەكتى ءسۇيۋ، ماسىلدىقتان اۋلاق بولۋ.

«...ءجا، كىمدى سۇيدىك، كىمنىڭ تىلەۋىن تىلەدىك؟ ءوزى قۇرتتانىپ شاشىلعان بولىس-بيلەر تۇرا تۇرسىن. ەندى، ءالباتتا، امال جوق، مومىندىعىنان «ىرىس باققان – داۋ باقپاس» دەگەن ماقالمەن بولامىن دەپ، بەرگەنىنەن جاعا الماي، جارىمىن بەرىپ، جارىمىن تىنىشتىعىمەن باعا الماي، ۇرى، زالىم، قۋلارعا جەمىت بولىپ جۇرگەن شىن مومىن بايلاردى اياما­ساڭ ءھام سونىڭ تىلەۋىن تىلەمەسەڭ بولمايدى. سونان باسقانى تابا المادىم» دەيدى اباي 22-قارا سوزىندە. كوز الدىڭا بۇگىنگى ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋعا با­رىنشا ۇلەس قوسىپ جاتقان كاسىپكەرلەر قاۋى­مى كەلمەي مە؟ مىنە، بۇگىنگى كۇندە دە سون­شالىقتى قول­داۋ مەن قورعانىشقا ءزارۋ بوپ وتىر­عاندار دا وسى تاپقانىن تاپقانىنا جال­عاپ، وتباسى مەن مەملەكەتتىڭ تىلەۋىن تىلەپ جۇر­گەن قاياۋ كوڭىل كاسىپكەرلەر ەكەنى شىن­­دىق! ەندەشە وسىنداي ىسكەر ازاماتتار­دى قولداپ، دەمەۋ جاساۋ ءىس باسىنداعى ازا­مات­تار­دىڭ ابزال بورىشى دەپ ۇعىنعان ابزال.

سوناۋ حح عاسىردىڭ باس كەزىندە-اق تاعى ءبىر دانىشپانىمىز، ۇلت كەمەڭگەرلەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىن ۇلى حاكىم ابايدى «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ تانىدى. احاڭ اباي تۋرالى: ء«سوز جازاتىن ادام ءارى جازۋشى، ءارى سىنشى بولارعا كەرەك. ءسوزدىڭ شىرايلى، اجارلى بولۋىنا ويدىڭ شەبەرلىگى كەرەك; ۇنامدى، ورىندى، ءدامدى بولۋىنا سىنشىلىق كەرەك; ماعىنالى، ماڭىزدى بولۋىنا ءبىلىم كەرەك. ابايدا وسى ۇشەۋى دە بولعان»، دەيدى. الىپ-قوسارى جوق، وندىققا ءدال ءتيىپ تۇرعان ايدان انىق باعالاۋ!

اباي حاكىمنىڭ ءار سىنىندا تەرەڭ جاقسى كورۋ مەن ءوز حالقىنا دەگەن اينىماس ماحابباتتىڭ جاتقانىن بەك ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. دانىشپان اقىن سىناي وتىرىپ، ءسوز ۇعار ساناسى بار اركىمگە باعىت-باعدار نۇسقايدى، جول كورسەتەدى.

جاستىقتا ءبىر كۇلگەنىڭ – ءبىر قارالىق،

كۇلكى باققان ءبىر كورەر بيشارالىق.

اۋەلى ونەر ىزدەلىك قولدان كەلسە،

ەڭ بولماسا ەڭبەكپەن مال تابالىق»، – دەگەن اقىن سوزدەرىنە دەن قويار بولساق، قانشاما زامان وتسە دە ەش ەسكىرمەگەن جاناشىر اقىل مەن بۇگىنگى قوعام مۇشەلەرىنە دە كەرەكتى ناسيحاتتى كورەتىنىمىز اقيقات.

وتكەن عاسىردا ايتىلسا دا قۇنىن جويماعان، كۇن وتكەن سايىن ءار قىرىنان جارقىراي تۇسەتىن مۇنداي مارجان سوزدەر ابايدا از ەمەس. عاجايىپ ءسوز زەرگەرىنىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا شىعار.

اقىل سوزگە ىنتاسىز جۇرت شابانداپ،

كونگەنىم-اق سوعان دەپ ءجۇر تابانداپ.

كىسىمسىنگەن، جەپ كەتەر ءبىلىمسىز كوپ،

جىبەرسەم وكپەلەمە كوپ جامانداپ.

امالداپ قاراعايدى تالعا جالعاپ،

ھاركىم ءجۇر الار جەردىڭ ەبىن قامداپ.

ماقتان قۋعان مالقۇمار نەنى ۇعا السىن،

شىقپاسا مىڭنان بىرەۋ تالعاپ-تالعاپ.

مۇندا دا بايقايتىنىمىز، كەشەگىنىڭ ەمەس، بۇگىنگىنىڭ ءسوزىن كورىپ تۇرعاندايمىز. جەرىنە جەتكىزە سىناۋ، اقىننىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق، «جامانداۋ» ارقىلى جۇرتىنىڭ قامىن ويلاۋ، تەك ەلىن سونشالىقتى سۇيگەن ويشىلعا عانا ءتان قاسيەت بولسا كەرەك.

ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرىندە دە، قارا سوزدەرىندە دە باجايلاپ قارايتىن بولساق، ونەر جانە ەڭبەك اتتى ۇعىمدار ەگىز جۇيەدە، پاراللەل كەڭىستىكتە تالدانادى. بۇل ارينە كەزدەيسوقتىق ەمەس. قاي زاماندا دا بۇل ەكى ۇعىمنىڭ ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ، ءومىر ماندىلىگىن قۇرايتىنىن جاقسى بىلەمىز.

قازاعىم دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇرسىنەتىن حاكىم اباي ءوز ۇلتىن شەكسىز ءسۇيۋ ارقىلى كۇللى ادامزات قاۋىمىنا دەگەن اسىل ماحابباتىن دا تىنباي جىرلاۋمەن ءوتتى.

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

وسى ءتورت جول ارقىلى دانىشپان اقىن­نىڭ ومىرلىك كرەدوسىن، تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، الەمنىڭ اسقان ويشىلى، گۋمانيست، فيلوسوفى ەكەنىن كوزى قاراقتى ءار وقىرمان تاپ باسىپ تاني الادى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز.

قازاقتىڭ ۇلى ويشىلىنىڭ تاعىلى­مى مول ءىلىمى مەن ءبىلىمى ارىسىن ايتقاندا پايعامباردان، بەرىسى تۇگەل تۇركى جۇرتىنىڭ ءپىرى سانالاتىن قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدان باستاۋ الاتىنى اقيقات. ونىڭ دانالىعى، تەرەڭ ويشىلدىعى تۇرىكتىڭ اقىنى يۋنۋس ەمرەمەن، ازەربايجان اقىنى نەسيميمەن ۇندەسەدى.

«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ!!!» كەز كەلگەن حالىقارالىق ۇيىمنىڭ، الەم بەدەرىندە بەيبىتشىلىكتى ناسيحاتتاۋمەن اينالىساتىن دۇنيە جۇزىنە ورتاق قوعامدىق مەكەمەلەردىڭ اينىماس دەۆيزى وسى ەمەس پە؟! ابايدى الەمگە تانىتۋ بارى­­سىندا اقىننىڭ وسى باعىتتاعى وي-پىكىرلەرىن تەمىرقازىق ەتىپ ۇستانساق جا­ڭىل­مايمىز دەپ ويلايمىن.

وسى ورايدا قازاقستان حالقى اسسام­ب­لەياسى «اباي كۇنى» جانە ۇلى اقىننىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي 10 تامىز كۇنى «اباي: تاريح جانە قازىرگى زامان» حالىقارالىق ونلاين كونفەرەنتسيا­سىن جانە رەسپۋبليكالىق ونلاين پوەزيا فەستيۆالىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. عىلىمي كونفەرەنتسياعا تۇركيا، وزبەكستان، قىرعىزستان، ازەربايجان مەملەكەتتەرىنەن ابايتانۋشى-عالىمدار مەن تاريحشىلار جانە قحا عىلىمي-ساراپشىلىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىسىپ، ۇلى ويشىلدىڭ عىلىمي مۇراسىن تالقىلايدى.

پوەزيا فەستيۆالىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن بارلىق ۇلت وكىلدەرى قازاق تىلىندە اقىن ولەڭدەرىن وقىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالايدى. مۇنداعى ماقسات – ەتنومادەني بىرلەستىكتەر اراسىندا ويشىل اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ. 130-دان استام ۇلت وكىلدەرى اباي پوەزياسىنىڭ اياسىندا شىنايى ولەڭمەن جۇزدەسىپ، شىرايلى ولەڭ تىلىمەن تىلدەسەتىن بولادى.

اباي كۇنى، اقىن مەرەيتويى جانە بىرەگەي عۇلامانىڭ شىعارماشىلىق الەمى ءوز كەزەگىندە كوپۇلتتى حالقىمىزدىڭ جاراس­تى ىنتىماعىن ارتتىرىپ، بەرەكە-بىرلىگىمىزدى بەكەمدەي تۇسپەك.

جانسەيىت تۇيمەباەۆ،

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى