ءازىل ادەبى

رۋحانيات • 06 تامىز، 2020

ءازىل ادەبى

107 رەت كورسەتىلدى

بىردە قازاق راديوسىن قوسىپ قالىپ ەدىك، ساتيرا ساردارى كوپەن اعا كۇلدىرىپ اڭگىمەسىن اياقتاپ جاتىر: «كۇلە ءبىلۋ – ءومىر، كۇلدىرە ءبىلۋ – ونەر، كۇلكى بولۋ – ءولىم». ءدال ايتىلعان دياگنوز دەپ قالدىق. كوپەكەڭ بۇل جەردە جالپى ادامزاتتىق كۇلكى تۋراسىندا ەمەس، قازاق ءازىلىنىڭ قازىرگى ادەبى تۇرعىسىندا وي تۇيىندەگەنىنە ەش كۇمانىمىز جوق. ساتيريك سوزىنەن اڭداعانىمىزداي، جىميىپ قانا كۇلەتىن قازاق جۇزىندەگى ادەمى كۇلكى بۇگىندە بوس ىرجىڭعا اينالعان.

ميراس اسان

جالپى، قازەكەڭدى كۇلكىنىڭ ءپالساپاسىنا تىم ارىدەن قاراعان بىرەگەي ۇلت دەيتىن ەدىك. رياسىز كۇلكى، اششى كۇلكى، مىسقىل، ورىنسىز كۇلكى، كەكەسىن، داراقى كۇلكى، جىميۋ، ەزۋ تارتۋ، ك ۇلىمسىرەۋ، قارقىلداۋ دەپ ءبىر عانا كۇلكىنىڭ ءوزىن جىكتەپ-جىلىكتەپ تاستايتىن جۇرت سول كۇلكىنى بۇگىندە بۇلاي اجىراتۋدان الشاقتاپ قالعان.

اباي حاكىمنىڭ «جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» دەگەن ءسوزىن جاتتاپ وسكەندەي ەدىك. قازاق ماقال-ماتەلدەرى دە كۇلكى تاقىرىبىن اينالىپ وتپەيدى. سولاردىڭ ىشىندەگى قاتاڭ ەسكەرتىلگەن، قايتالاپ ايتقىزباعانىڭ ءجون ءبىر ماقال: «قاتىننىڭ قارى كۇلەگەش، ەركەكتىڭ قورى كۇلەگەش».

«ونى تۇسىنەتىن بالا قايدا» دەگەندەي، بۇگىندە نە بولسا سوعان ك ۇلىپ كەتكەنىمىز وتىرىك ەمەس. ۇيدە دە كۇلەمىز، تۇزدە دە كۇلەمىز. ويدا دا كۇلەمىز، تويدا دا كۇلەمىز. سول ەس-ءتۇسسىز كۇلگەن بەتىمىز بۇكىل رۋحاني الەمىمىزدى، كونتسەرت ساحنالارىن دەيسىز بە، كوگىلدىر ەكرانداردى دەيسىز بە، داڭعوي داراقى كۇلكىگە تولتىرىپ تاستاعانىمىزدى ءوزىمىز دە بايقاماي قالعان سياقتىمىز.

قازاق ساحاراسىندا، ونىڭ ىشىندە ارقا جازىعىندا كۇلكىنىڭ ءداستۇرلى ۇلكەن مەكتەبى وتكەنىن وسى كۇنى قايسىمىز ايتا العاندايمىز. قالىڭ قاراكەسەكتىڭ شانشار ابىزىنان تارايتىن جۇرتتى شانشاردىڭ قۋلارى دەپ اتاعان. بويلارىنداعى قۋاقى مىنەزدەرىمەن، وتكىر سىقاق-كەلەمەجدەرىمەن، شانىشپا، قاعىتپا، ءاجۋا-قالجىڭدارىمەن حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان تۇقىم. كەزىندە تەكەباي، قانتاي، تونتاي، تورسىقباي سياقتى قۋلار ەل ەسىندە ءادىل ازىلدەرىمەن قالىپتى. ۇلى ابايدىڭ ناعاشىلارى تۋرالى ءسوز ەتكەندە تۋرا وسى شانشارلاردىڭ ەلىنە سوعامىز. ەدىرەي، ەگىندىبۇلاق، بالقانتاۋدىڭ ەتەگىندەگى قۋ بولىسىنىڭ شانشارلارى تۋرالى ايتىپ باستايمىز. مۇحتار اۋەزوۆ بۇل تۇقىم جايلى: «ابايدىڭ ءوز شەشەسى قاراكەسەك ىشىندە بەرتىس تۇقىمى بولادى. ۇلجاننىڭ اكەسى تۇرپانمەن بىرگە تۋىسقان قانتاي، تونتاي قالجىڭمەن داڭقى شىققان بەلگىلى مىسقىلشىل، تاپقىر كۇلدىرگىلەر. بۇل ادەت – بەرتىس، شانشار رۋىنا تۇگەل جايىلعان مىنەز. وسى شانشاردىڭ بۇرىن-سوڭدى زامانعا شەيىن اۋزىنان تاستامايتىن اتاقتى قۋى – تونتاي. تونتايدىڭ بارلىق ءومىرى تۇتاس كۇلكى بوپ كەتكەن. تۇگەلىمەن باستان-اياق جەكە-جەكە كۇلكى اڭگىمەدەن قۇرالادى. سول اڭگىمەلەرگە قاراعاندا تونتايلار – قالىڭ قازاق ورتاسىنىڭ ۇنەمى كوڭىلىن كوتەرىپ جۇرگەن، تاۋسىلمايتىن دۋمان، ۇدايى قىزىق كۇلدىرگىسى. وسى تونتايدىڭ ءىنىسى تۇرپاننان تۋعان ايەل بالا – ۇلجان. ۇلجاندا تۇقىمىنىڭ تاۋىپ ايتقىش قالجىڭشىلدىعى ابدەن بەلگىلى بولعان: ... كەسەك قالجىڭ، اجۋاعا دا ۇلجان كونتەرلى، سوزىرلى، تاپقىر بولعان...» دەيدى.

قاتتى سىرقاتتانىپ، ۇشكىرتۋگە تاعى موللا شاقىرتپاق بولعان بالا-نەمەرەلەرىنە سول تونتاي: «جازىلا-جازىلا قوجا-مولدادان دا ۇيات بولدى، ەندى ولمەسەك بولماس» دەپ ءوز بەتىن ءوزى جاۋىپتى.

مىنە، قازاق كۇلكىسىنىڭ تەرەڭ قويناۋى، قازاق كۇلكىسىنىڭ قاتپار-قاتپار ادەبى، ىشكى فيلوسوفياسى. جالپى، ءبىز بىلەتىن ءومىر فورمۋلاسى بويىنشا ومىرگە جىلاپ كەلىپ، جىلاپ كەتۋىمىز كەرەك ەدى. تونتاي جىلاپ كەلىپ، ك ۇلىپ كەتەدى. مۇنى قارتايعان قياسباي قىر باسىندا بالا-شاعامەن ويناپ تۇرىپ اباي حاكىمگە: –– اباي اعا، وسى ادام بالاسى اناسىنان جىلاپ تۋا ما، ك ۇلىپ تۋا ما؟ – دەيدى. بۇعان اباي: – ك ۇلىپ تۋ جاراتىلىستىڭ زاڭىندا جوق قوي، – دەپ جاۋاپ قايتاردى. – ولاي بولسا، – دەدى قياسباي، – دۇنيەگە جىلاپ كەلگەن ادام بالاسى، ك ۇلىپ ولمەيدى. سوندىقتان بۇل فانيگە كەيىسپەن كەلگەن پەندەنىڭ، الدامشى دۇنيەگە اياعىن شالدىرماي، ءومىرىن وكىنىشسىز وتكىزىپ ولگەن بىردە-ءبىرى جوق. ال مەن دۇنيەنىڭ ءوزىن مازاق ەتىپ جۇرگەن جوقپىن با؟ – دەپتى.

مۇنداي ءتۇبى تەرەڭ كۇلكىلى كارتينالاردى «اباي جولىنان» كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىر عانا جۇمان قىرتتىڭ اڭگىمەلەرى قازاقتىڭ كەم-كەتىك مىنەزىن تۇگەندەپ، قولىڭا ۇستاتقانداي ەمەس پە؟ ودان بولەك ارقانىڭ ەكىنشى ءبىر قيىرىنداعى اتاقتى جىندى ىسقاقتىڭ مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز جازىپ قالدىرىپ كەتكەن بەيپىل سوزدەرى نەگە تۇرادى؟

ەشبىر قازىنامىزدى قورىپ جۇرگەن جۇرتقا ۇقساماي ىرجيامىز. ءيا، كۇلكىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى قالىپ بارادى ەكەن عوي، ىرجالاقتاۋ... ءتىپتى ىڭعايسىزداۋ كۇلكى...

جاستاۋ كۇنىمىزدە كىشكەنتاي بالانى قىتىقتاپ، كۇلدىرىپ ويناتساق ۇلكەندەر: – قويىڭدار، بالانى قاتتى كۇلدىرتۋگە بولمايدى، شەگى ءتۇيىلىپ قالادى، – دەپ تىيىپ وتىراتىن.

قازاق تا ءالجۋاز جاس ءسابي سياقتى نازىك. كوپ كۇلدىرتە بەرمەيىك، كوپ كۇلە بەرمەيىك.

ويلى ازىلگە ورىن اركەزدە بار.

كۇننىڭ ماڭىزدى جانە وزەكتى جاڭالىقتارىن «ەگەمەن قازاقستان» تەلەگرام كانالىنان وقىڭىز