اعالى-ءىنىلى ماتجان جانە ابەن سارى­باەۆتار 1939 جىلى قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلعان بولاتىن. ءا.سارىباەۆ ستالين­گراد قالاسىنداعى شايقاستا 1943 جىلى قازا تاپتى. ماتجان دا باتىلدىقپەن شايقاسىپ، ەرلىك كورسەتتى. سارىباەۆتاردىڭ جوسالى كەنتىندە (قىزىلوردا وبلىسى) تۇراتىن اپكەسى ماريام دا تىلدا ايانباي ەڭبەك ەتتى. ول كىسىنىڭ جالعىز ۇلى ۇسەنباي دا سوعىسقا قاتىستى.

مەنىڭ اكەم ماتجان 1943 جىلى شىلدە ايىندا ۆورونەج قالاسىندا اياعىنان جارالانادى. سودان ەمدەلىپ شىعىپ، مايدانعا قايتا ورالىپ كەڭەس وداعىن فاشيستەردەن ازات ەتتى. ودان كەيىن پولشا دا بولدى. «ۆارشاۆانى العانى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالىپ، بەرلينگە مايدانعا اتتاندى.

1945 جىلى 27 ساۋىردە 317-اتقىشتار پولكى «وتان ءۇشىن» ۇرانىمەن بەرلين اۋماعىندا شايقاسقا كىرىسەدى. سول شايقاستا اكەم ماتجاننىڭ قاسىندا جۇگىرىپ كەلە جاتقان اسكەر قۇلاپ قالادى. اكەم سول سولداتتى ون بەس مەتردەي جەرگە سۇيرەپ اپارادى. قاراسا – بۇل سولدات جاراقات العان جاۋىنگەر دوسى توشموت ەكەن. «قازىر سەنى مەدبيكەلەر الىپ كەتەدى. ساسپا» دەپ ايتىپ ۇلگەرگەنى سول-اق ەكەن، جاڭاعى اسكەر قۇلاعان جەرگە نەمىستىڭ سناريادى كەلىپ تۇسەدى. ەگەر اكەم سول ۋاقىتتا توشموتتى قۇلاعان جەرىنەن الىپ كەتپەگەندە ول ءتىرى قالماس ەدى.

اكەم ءارى قاراي مايدان ورتاسىنا اتتاندى. شايقاستىڭ سوڭىندا اكەم ءىشى مەن سول اياعى جاراقاتتانادى. قانشا ەم السا دا سول اياعىندا وقتاردىڭ ۇشتارى قالىپ قويدى.

ءىى دارەجەلى « ۇلى وتان سوعىسى» وردەنى، «بەرليندى العانى ءۇشىن» مەدالى، ءستاليننىڭ العىس حاتى اكەمە ەنگەلس قالاسىندا (رەسەي) اسكەري گوسپيتالدە جاتقاندا تاپسىرىلادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ اكەمدى سامارقانداعى ەۆاكۋاتسيالىق اسكەري گوسپيتالگە ەم الۋعا جىبەرەدى.

اكەم 1946 جىلى گوسپيتالدەن شىعىپ، قازاقستانعا قاراي جول ءجۇرۋ ءۇشىن ۆوكزالدا وتىرسا، جانىنا ءبىر تاقيا كيگەن وزبەك كىسى كەلىپ: «ماتجان اكا، بۇل ءسىز بە؟ ءتىرى ەكەن­سىز عوي»، – دەيدى قۋانىشىن جاسىرا الماي. قا­راسا، كەزىندە بەرلين اۋماعىنداعى شاي­قاس­تا قۇتقارىپ قالعان توشموت اكا بولىپ شىعادى.

سودان نە كەرەك، ول كىسى اكەمدى قوياردا قويماي قوناققا شاقىرىپ، ءوزىنىڭ اكەسى قايتىس بولعانىن، اناسى جالعىز ۇلىن قۇتقارىپ قالعان جىگىتتى توسىپ، كورگىسى كەلىپ جۇرگەنىن ايتادى. سول سوڭعى شايقاستان كەيىن توشموت اكا اسكەري گوسپيتالدە ەمدەلىپ شىعىپ، كوميسسيادان وتە الماي، «اسكەرگە جارامايدى» دەگەن قاعازبەن اۋىلىنا كەلگەن ەكەن.

دوسىنىڭ ۇيىندە ءبىر-ەكى كۇن قوناق بولعان اكەم قازاقستانعا قايتامىن دەسە، توشموت اكانىڭ شەشەسى جىبەرگىسى كەلمەي، جىلايدى. وسىلايشا اكەم وزبەك وتباسىنىڭ ەكىنشى ۇلى بولادى.

جۇمىسقا ورنالاسادى، دوستارى كوبەيەدى. كوپ ۇزاماي تامدى دەگەن اۋداننان قازاق قىزى تۇردىگۇل ناۋرىزباەۆانى كەزدەستىرەدى. ماماندىعى – مۇعالىم. 1947 جىلى ماتجان مەن توشموت اكا ەكەۋى ءبىر كۇندە ۇيلەنەدى. بالالى-شاعالى بولىپ، باقىتتى، ۇلگىلى وتباسىلار دەگەن اتاققا يەلەنەدى. سىرتتان كوشىپ كەلگەن قازاقتار اكەمنىڭ قاسىنا قونىس­تاناتىن بولعان. ءسويتىپ اكەم تۇرعان كوشە «قازاق كوشەسى» دەپ اتالىپ كەتەدى.

مەنىڭ انام تۇردىگۇل ناۋرىزباەۆا وتە ساۋاتتى، بايسالدى كىسى بولاتىن. بوس ۋاقىتىندا جۇمىستان بولەك كەۋدەشە، ش ۇلىق، قولعاپ توقيتىن، قۇلاقشىن تىگەتىن، كىلەمدەر توقي بىلەتىن، جالپى ىسكەر بولاتىن. ادىلەتسىزدىك ورىن السا، سونى شەشۋ ءۇشىن بار كۇشىن سالاتىن. ءالى كۇنگە دەيىن قاريالار ءبىر وقيعانى ەسكە الىپ وتىرادى.

1948 جىلى ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى ەشتەڭە تۇسىندىرمەي، اكەمدى ۇستاپ اكەتەدى. ميليتسيا ءبولىمى ەشقانداي تۇسىنىك بەرمەيدى. كورىسۋگە دە رۇقسات ەتىلمەيدى. انام ۇيگە كەلە سالا ورىس تىلىندە «موسكۆا. كرەمل. ستالينۋ» دەپ حات جازىپ جىبەرەدى. ارينە حات ستالينگە جەتپەگەن شىعار، بىراق بيلىك باسىنداعىلار كەلىپ، ماسەلەنى شەشۋگە كىرىسەدى. سول كۇنى ۇيگە ميليتسيونەر اكەمدى ەرتىپ كەلىپ: ء«بىر تۇسىنبەۋشىلىك بولدى، كەشىرىڭىز. مىنا قاعازعا «كەشىرىم بەردىم» دەپ قول قويىڭىزشى. ال ەكىنشى قاعازعا مىنا نەمىس-فاشيستەردى جەڭگەن كۇيەۋىڭىزدى قابىلداپ الدىم» دەپ قول قو­يىڭىز. تاعى دا كەشىرىم سۇرايمىز... ايىپ بىزدەن»، – دەپ ميليتسيونەر ۇيدەن شىعىپ كەتەدى.

ۋاقىت زىمىراپ وتە بەردى. توشموت اكانىڭ اناسى، كەيىن ءوزى دە قايتىس بولادى. 1974 جىلى اكەمنىڭ سول جاعىن پاراليچ (سال اۋرۋ) ۇستاپ قال­دى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءىى توپتاعى مۇگە­دەگى ساناتىنان ءى توپقا اۋىستىرۋ كەرەك بولدى. قاجەتتى قۇجاتتار دايىن بولسا دا اۋدان­نىڭ باس دارىگەرى ورىس تىلىندە «گولەن»، ەمەس «كولەنو» دەگەن ءسوز بار. سوعىس ۋاقى­تىن­دا دۇرىس جازىلماعان، وزگەرتىلسىن» – دەپ انام­دى قايتارىپ جىبەرەدى. امال جوق، انام جۇمى­سى­نان سۇرانىپ، اۋدان ورتالىعىنا بارىپ، ۆوەن­كوماتقا جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، «ماتىندە قاتە جىبەرىلمەگەن» دەگەن ءمورىن باسقىزىپ كەلەدى.

دەگەنمەن باس دارىگەر سوندا دا ءوز دەگەنىنەن قايتپايدى. سوندا اپام شىداماي وزبەك جىگىتى – باس دارىگەرگە ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا بىلاي دەيدى:

– بىرىنشىدەن، وتاندى قورعاۋ ءۇشىن بارلىق حالىق، سونىڭ ىشىندە جاسى دا، كارىسى دە ۇلتقا بولىنبەي اتتاندى. سول كەزدە بۇل جاراقات العان كىسىنىڭ انىقتاماسىن مولداۆان، چۋۆاش، موردۆين نە باسقا ۇلتتىڭ قىزى جاز­عان بولار. بىراق سول ءىس-جۇرگىزۋ تەك ورىس تىلىن­دە بولعاندىقتان، دۇرىس جازباي جىبەرۋى مۇم­كىن عوي، ەكىنشىدەن، بارلىق مەدبيكەلەر جارا­لانعان سولداتتاردى كەروسين شامىمەن قۇتق­ارىپ، كومەك بەردى. ولار دا كۇنى-ءتۇنى ۇيىقتاماي، اۋرۋلاردىڭ قۇجاتتارىن تولتىر­عاندا دۇرىس جازباي جىبەرۋى مۇمكىن عوي، ۇشىن­شىدەن، سوعىسقا اتتانعاندار، ولاردىڭ بولاشاقتا بالالارى، نەمەرەلەرى جاقسى، تىنىش ءومىر ءسۇرسىن، وقىسىن، جاقسى مامان بولسىن، حالىقتىڭ ازاماتى بولسىن دەپ قاندارىن توكتى، ومىرلەرىن قيدى. ال ءسىز، دارىگەر «بيۋروكراتسىز»، ءتورتىنشى، ءسىز وقىمىستى بولساڭىز دا ايتايىن، ورىس تىلىندە «گولەن» دەگەن ءسوز بار، ءوزىڭىز ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە بارىپ، بۇل مۇشە مۇگەدەكتىڭ، جالپى ادام بالاسىنىڭ قاي جەرىندە ەكەنىن بىلۋىڭىزگە بولادى.

باس دارىگەر اپامنىڭ ايتقاندارىنا قارسى ەشتەڭە دەي الماي، سول كۇنى ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە اق حالات كيگەن مەدبيكەلەردى ەرتىپ كەلەدى. اق توسەكتە جاتقان اكەمنىڭ باس جاعىنا تىزەرلەپ تۇرىپ: – كەشىرىڭىز، اكا، شايتان جولدان تايدىردى. كەشىرىڭىز، وتىنەمىن، كەشىرىڭىز» – دەپ قايتالاي بەرىپتى.

ەرتەڭىنە اكەمە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءى توپ­­تاعى مۇگەدەكتىگى تۋرالى كۋالىگىن ءوزى كەلىپ قولما-قول تابىستاپتى.

1976 جىلى اكەم «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەمەكشى، ءوز تۋعان جەرى – قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى، جوسالى كەنتىنە اپارۋدى سۇرايدى. اكەمنىڭ ءسوزى – زاڭ! كوپ ۇزاماي كوپ­ۇلتتى كوشەدە تۇرعان كورشىلەر اكەمدى قازاق­ستانعا شىعارىپ سالدى. توشموت اكانىڭ بالا­لارى، تۋىسقاندارى دا قاتىستى. تەمىر جول ۆوك­زالىندا اكەمدى شىعارىپ سالۋ ءۇشىن جولداس­تارى ميتينگ ۇيىمداستىردى. مي­تينگكە سوعىس ارداگەرلەرى، ەڭبەك ەرلەرى، دوستارى كەلدى. بارلىعى جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىرىپ شى­عا­رىپ سالادى. قانداي اۋىزبىرشىلىك! قانداي دوس­تىق! – دەسەڭىزشى. ۆاگون ىشىندە دە ۇلى وتان سوعى­سى­نىڭ ارداگەرىنە بارلىق سىي-قۇرمەت كورسەتىلدى.

جوسالىعا كەلگەندە باۋىرلارى، تۋعان-تۋىستارى كۇتىپ الىپ، بارلىق قامقورلىق­تارىن كورسەتتى. مەنىڭ اپام – تۇردىگۇل ناۋرىزباەۆا – اكەم ومىردەن وتكەنشە قاسىن­دا كۇتۋشىسى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادال جارى بولدى. 1983 جىلى قىركۇيەكتىڭ 11-ءى كۇنى 67 جاسىندا اكەم قايتىس بولدى.

بۇگىندە اتامىز سارىبايدىڭ ۇرپاقتارى ازاماتتىق جولدان تايماي، اتا بەدەلىن جوعارى كوتەرە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن سوناۋ 1943 جىلى ستالينگراد تۇبىندە ابەن سارىباەۆ ءوز ءومىرىن قيدى. جاۋدى تۇبەگەيلى جەڭۋ ءۇشىن بەرلينگە جەتكەن قازاقتىڭ جىگىتى ماتجان، وزبەكتىڭ جىگىتى توشموت اكا قاندارىن توكتى. «ەر ەسىمى – ەل ەسىندە» دەمەكشى، بىزگە جارقىن بولاشاق، باقىتتى عۇمىر سىيلاعان اتا-اجەلەر ەرلىكتەرى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى.

مۇحامەد سارىباەۆ

قىزىلوردا وبلىسى،

قارماقشى اۋدانى،

جوسالى كەنتى