– اقان مىرزا، اڭگىمەنىڭ ال­قيسساسىن تىڭ جاڭالىققا بالانىپ وتىرعان قازبا جۇمىستارى جايىنان باستاساڭىز؟

– تورعاي ءوڭىرى – ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى VIII-II عا­سىرلاردا ساقتار مەن ساۆرومات-سارماتتاردىڭ شەكتەسەر شەكاراسى بولعان مەكەن. بۇل ولكەنىڭ ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرت­تەلۋى وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شي­رەگىنەن باستاۋ السا دا، كە­شەن­دى زەرتتەۋلەر تولىق جاسال­ماعان ەدى. سوڭعى جىلدارى جو­عارىداعى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا – بەلگىلى مەتسەنات س.ىسقاق ۇلىنىڭ قارجى­لاي قولداۋىمەن 2016 جىلدان باستاپ، ءبىلىم جانە عىلىم مي­نيس­ترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ باعدارلامالى-نىسانالى جوباسى اياسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدەمىز.

– تۇسىنىكتى. ءوزىڭىز ايتقانداي، سوڭعى جىلدارى تۇراقتى جۇر­گىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە اتال­مىش ولكەدەن قانداي تىڭ دە­رەكتەر تابىلدى؟

– ۇلتتىق مۋزەيدىڭ «حالىق قازىناسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينس­تيتۋتى تورعاي دالاسىنا جۇر­گىزگەن بەس جىلدىق قازبا جانە لابوراتوريالىق جۇمىستار ناتي­جەسىندە، قازاق ارحەولوگياسى تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتى.

ماسەلەن، جاڭاقالا (قارا­تورعاي) اۋىلى ماڭىندا ورنا­لاسقان سابا قورىمىنىڭ ورنالاسۋ رەتىنە كەلەر بولساق: ەجەلگى ساقتار دۇنيەتانىمىنا ساي شىعىسىندا ارقانىڭ الاسا شوقىلارى، باتىسىندا تورعاي دالاسى باستالار تۇستاعى قاراتورعاي مەن سا­باسالدى وزەندەرىنىڭ القابىن تاڭداعاندىعى ەرەكشە نازار اۋدارارلىق. سونىمەن قاتار قو­رىمدا جەرلەنگەن تۇلعا قوعامدا­عى الەۋمەتتىك دارەجەسىنە ساي سول زاماننىڭ مادەني ۇلگىسىمەن جاسالعان بۇيىمداردى وزىمەن بىرگە قوسا كومگەنى انىقتالدى.

ناقتىراق ايتقاندا، قازبا جۇ­مىسى كەزىندە تابىلعان 152 قولا جەبە سالىنعان قورامساق پەن تەمىر قانجارلى اسكەري بيلەۋشى مەن كولەمدى التىن سىرعا تاققان ايەلدىڭ جەرلەنۋى بۇل ولكە – ساق­تار مەن سارماتتاردىڭ بىتە قاي­ناسقان ورتاق مەكەنى ەكەندىگىنە ايعاق.

ادەتتە، بۇعان دەيىنگى زەرت­تەۋلەردە ساق جاۋىنگەرى قورام­ساعىندا 10-نان ارتىق جەبە كەزدەسپەگەن جانە ايەلدەرى ءماسسيۆتى التىن سىرعا تاقپاعان. بۇل دۇنيە­لەر جاڭا دەرەكتەردىڭ ءبىر پاراسى عانا.

لابوراتوريالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى جەرلەنگەن تۇلعانىڭ بەت-الپەتى جاڭعىرتىلىپ، ەسكەرت­كىش­تىڭ ناقتى ۋاقىتى انىقتالدى. ادام قاڭقاسىنىڭ ءتىسىن زەرتتەۋ ارقىلى پايدالانعان تاعام راتسيونى قالپىنا كەلتىرىلىپ، قىش كوزەشىلىگى ايقىندالدى. سونى­مەن قاتار قورىمنان تابىلعان اي­نەكتى مونشاقتاردى زەرتتەگەن جا­پوندىق عالىمدار، تورعاي مەن ارال تەڭىزى اراسىن مەكەن ەتكەن ەجەلگى تۇرعىندار ساق داۋىرىندە ءوزارا تىعىز بايلانىستا ءومىر سۇرگەندىگىن دالەلدەدى.

– مامان رەتىندە ايتى­ڭىز­شى، تورعايدان تابىلعان ولجالار تاعى ءبىر كەزەكتى «التىن ادام» با؟

– بۇعان دەيىن قازاقستان جە­رىنەن 8 التىن كيىمدى ادام تابىلدى. ولار: ەسىك بەكزاداسى، بەرەلدەگى سالت اتتىلار، تار­با­عاتايداعى شىلىكتى جانە ەلە­­كە سازى امىرشىلەرى، باتىس قا­زاق­ستانداعى تاقساي ابىزى، شى­عىس سارىارقاداعى تالدى-2 ءامىرشىسى، اتىراۋداعى ارالتوبە جاۋىنگەرى جانە ءۇرجار ابىزى.

ال ءبىز زەرتتەگەن سابا-1 قورى­مى ج.س.د. VII-VI عاسىرلاردا ساق­­­تار دۇنيەتانىمىنا ساي تۇر­عى­زىلعان، ارحيتەكتۋرالىق قۇ­رىلىمى ەرەكشە، جالعان كۇمبەزدى ەسكەرتكىش. مۇندا دالا ءامىرشىسى تاس قابىرعالى ءدالىز ارقىلى استىنا توسەنىش سالىنعان كۇمبەزدى كامەرا ىشىنە، جانىنا قۇرباندىق تاقتاتاسى مەن ويۋلانعان سۇيەك قۇرالى قويىلىپ، التىن اشەكەيلى كيىمىمەن جەرلەنگەن. جەرلەنگەن تۇلعانىڭ جاسى مەن جىنىسىن ما­مان انتروپولوگتار انىقتاپ جاتىر.

وكىنىشكە قاراي، ەسكەرتكىش ەرتەدە تونالعان ەكەن. كۇمبەز اس­­تىنداعى بوس ورىنعا جەرلەنگەن ادامنىڭ جانىنا قويىلعان بۇيىمداردى بىرەۋلەر قازىپ الىپ كەتكەن. سونىڭ وزىندە ءارتۇرلى پىشىندەگى ەلۋدەن استام التىن اشەكەيلەر مەن مۇردەنىڭ شالبارىنا كومكەرىلگەن كولەمى 3-4 مم تەسىك كوزدى مىڭنان استام التىن بيسەرلەر تابىلدى. وسىنداعى التىن بيسەرلەر ارقىلى شالباردى جاڭعىرتۋعا تولىق مۇمكىندىك بار.

– ءوزىڭىز جۇمىس ىستەيتىن ۇلت­­­­تىق مۋزەيدە دالا امىر­شى­­­­لەرى مەن ابىزداردىڭ التىن بۇ­يىم­دارى، كيىمدەرىنىڭ جاڭ­­­­­عىرت­پالارى كورمەدە تۇر. ار­حەو­­لوگ رەتىندە وسى اشى­لىم­دار­عا قا­تىستىڭىز با؟

– ۇلتتىق مۋزەيدە سەگىز التىن كيىمدى ادامنىڭ التاۋى­نىڭ قايتا جاڭعىرتپالارى كورمە زالدارىنا قويىلعان. سو­نى­مەن قاتار مۋزەي قورى مەن ەكس­پوزيتسياسى سوڭعى اشىلىم ماتەريالدارىمەن تولىعۋدا. اتاپ ايتساق، ولار شىعىس قازاق­ستان­­نىڭ ءۇرجار وڭىرىنەن تا­بىل­­عان ابىز ايەل كيىمىنىڭ تۇپ­نۇسقا اشەكەيلەرى مەن كيىمىنىڭ جاڭعىرتپاسى; مارقاكولدەگى ورتا­عاسىرلىق تۇيەتاس-ايان ەس­كەرت­­كىشتەرىنەن تابىلعان ات ابزەل­دەرىنىڭ جاڭعىرتپاسى; كا­تون­قاراعايداعى ورتاعاسىرلىق قارا­قابا ەسكەرتكىشىنەن تابىلعان مۋ­زىكالىق اسپاپ، قارۋ-جاراق جانە ت.ب.

ءوز باسىم 1999–2013 جىلدارى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كاتونقاراعاي اۋدانىنداعى توڭ باسقان بەرەل وبالارى مەن 1999 جىلى اتىراۋ وبلىسى جىلى­وي اۋدانىنداعى جەم وزەنى بو­يىنداعى ارالتوبە وبالارىن زەرت­تەۋگە قاتىستىم. 2018 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءوڭىردى دامىتۋ باعدارلاماسى اياسىندا تارباعاتاي اۋدانى ەلەكە سازى جايلاۋىنان كەزەكتى التىن كيىمدى ادامدى زەرتتەۋگە اتسالىس­تىم.

بۇل جەردە كوپشىلىككە تۇ­سى­نىكتى تىلمەن ايتار بولسام، ارحەو­لوگيالىق اشىلىمدى جال­­عىز ادام جاسامايدى. بۇل – ۇجىم­دىق ەڭبەك. مىسالى، دا­لالىق زەرتتەۋلەرگە 5-6 عىلىمي قىزمەتكەر مەن 30-40 جۇمىسشى قاتىسادى. 2018 جىلعى ەلەكە سازى اشىلىمىندا ەكسپەدي­تسيا باسشىسى بولدىم. ال جو­با جەتەكشىسى – زاينوللا ساما­شەۆ اعامىز. سونىمەن قاتار ارىپ­تەستەرىم: ايدوس چوتباەۆ، ءابدى­نۇر نۇسقاباي، ارحات قايىر­ماعامبەتوۆ، مەيىرجان قىزىرحان، عالىمجان قياسبەكتىڭ ەڭبەگى زور.

 – جىل سايىن «التىن ادام» تابىلدى دەپ الەمگە جار سالامىز. كەيدە وسى وقيعا وتاندىق ارحەولوگتاردىڭ ارزان پيار اك­تسياسى سياقتى اسەر بەرەدى. وسى مۇرالاردى حالىقارالىق عىلىمي ورتا قانشالىقتى مويىندايدى؟

 – ارحەولوگيا – ساياساتتىڭ سويىلىن سوقپايتىن عىلىم. ماسەلەن، ەرتە تەمىر داۋىرىندە ورحوننان دنەپرگە دەيىنگى ەۋرا­زيا كەڭىستىگىندە ساق-سكيف­تىك «ۇشتىك» (قارۋ-جاراق، اڭ ءستيلى جانە ات ابزەلدەرى) ءبىر مادەني-تاريحي قاۋىمداستىق رەتىندە مويىندالدى. قازىرگى قازاق دالاسى جوعارىداعى مادەني-تاريحي ءۇردىستىڭ ورتاسى بولدى.

بۇگىندە وسى ورتاق مۇرالاردى زەرتتەۋشى ارحەولوگتار ونداعان مەملەكەت جەرىنە زەرتتەۋ جۇمىس­تارىن جۇرگىزەدى. ولار ءبىر-ءبىرى­نىڭ عىلىمي تابىستارى مەن جە­تىستىكتەرىنەن تەز حاباردار بولادى جانە ءبارى ورتاق ادىستەمەگە ساي جۇمىس جاسايتىندىقتان تەز تۇسىنىسەدى. سول سەبەپتى، جەرىمىزدەن تابىلىپ جاتقان التىن مۇرالار حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىن­دا ءوز دەڭگەيىندە مويىندالۋدا.

اڭگىمەلەسكەن

بەكەن قايرات ۇلى،

«Egemen Qazaqstan»