جۇرتىن ىزدەگەن ۇل مەن قىز

سوڭعى كەزدەرى سول شەتكە كەتكەن ۇل مەن قىز قا­نىنا تارتىپ، وتانىن، ەلىن، باۋىرىن ىزدەي باستاپتى. قازاق توپىراعىنان ءبىر جاسىندا كوز جازعان، اتى مارات، تەگى ورازعاليەۆ، ارعى بەتتە تەودور اتانعان ۇل جاسى جيىرماعا جەتكەندە وسكەمەندە تۇراتىن اعاسى رۇستەمدى، اپايىن ىزدەگەنى الەۋمەتتىك جەلىدە، باسىلىمداردا  جان-جاقتى جازىلىپ جاتىر.

رۇستەم باۋىرىنىڭ شەتەل اسىپ كەتكەنىن جەتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ءبىلىپتى. ونىڭ ساۋال سال­عانىن ەستىگەندە كوڭىل كۇيى الەي-دۇلەي بولىپتى. ەكى قۇرلىقتا جۇرگەن ەكەۋىنىڭ سۋرەتىن كورگەندە «ەركەك توقتى بۇرالقى بولىپ سىڭبەيدى ەكەن-اۋ!» دەگەن ۇلتتىق قاعيدا ويعا ورالىپ، ەت جۇرەگىمىز ەزىلدى، جانارعا جاس تولدى.

تەودور-ماراتتىڭ اقش-تاعى اتا-اناسى قازاق ەكەنىن اركەز ەسىنە سالىپ، وسكەمەندە تۋىستارى بارىن دا ايتىپ جۇرەدى ەكەن. ەس كىرگەننەن كەيىن سول وسكەمەن قالاسىن، تۋىسىن كورسەم دەگەن سەزىم كوكەيىنەن كەتپەپتى. جاتسا دا، تۇرسا دا ويىنان وسكەمەن قالاسى، ەرتىس وزەنى، باۋىرلارى شىقپاپتى. «قازاق جەرى قانداي، حالقى قانداي ەكەن، رۋىمدى بىلسەم»، دەيدى تەودور. اعاسى ەكەۋى وسكەمەندەگى بالالار ۇيىندە جۇرگەندە بىرىنەن-ءبىرى قول ۇزگەن ەكەن.

ەكى ۇلدىڭ اڭسارىن ەستىپ، ەس جيا الماي جۇرگەندە اقش-قا كەتكەن سالتانات (اشقانوۆا) – ازيا دا اتا-اناسىن ىزدەپ جار سالدى. «مەنى قازاقستاننىڭ سەمەي قالاسىنان ءبىر جاس ءتورت ايلىعىمدا اسىراپ العان ەكەن. ءوزىمنىڭ بيولوگيالىق اتا-انامدى تابۋعا شەشىم قابىلدادىم»، دەي­دى دە: «مەنى اسىراپ العانىن بۇ­رىننان بىلەتىنمىن. انامنىڭ شاشى سا­رى، كوزدەرى كوك. سىرت كەلبەتىمىزدە ايىرماشىلىق بايقالادى. ال اتا-انام دا اسىراپ العاندارىن جاسىرعان جوق»، دەپ ولاردىڭ وزىمەن اشىق سوي­لە­سەتىنىن، اكەسىنىڭ تۋعان جەردى ءبىلۋ ما­ڭىزدى دەپ ءجيى ايتاتىنىن ەسىنە تۇ­سىرەدى.

«ۇيىمىزدە قازاقستان جايلى كى­تاپ كوپ. قاي جەردەن ەكەنىمىزدى بىلە بەر­مەيمىن، الايدا باققان اتا-انامنىڭ جاق­سىلىعىنا ءدان ريزامىن. سىرتتا جۇرسەم دە قازاق ەلى تۋرالى جات پىكىر­دە بولعان ەمەس­پىن. تۋعان اتا-انامدى دا كىنالامايمىن. ولار­دا ءبىر قيىن جاعداي بولعان شىعار»، دەپ باققان اتا-اناسىنىڭ كوپ ساياحاتتايتىنىن، وزگە ەلدەرگە بارعاندا الۋان ءتۇرلى كۇي كەشەتىنىن ايتادى. «ەگەر مەن قازاق­ستانعا بارسام، سونداي كۇيدە بولۋىم مۇمكىن شىعار»، دەيدى ازيا بەرگەر.

ءيا، انا عاسىردىڭ سوڭىنداعى الاساپىراندا دارحان دالاسى بار قازاق ەلىنە ۇمتىلعاندار از بولعان جوق. ولاردىڭ قاتارىندا بالا اسىراپ الۋعا تالپىنعاندار دا جەتىپ ارتىلدى. ولاردىڭ سونداعى ايتقان ءسوزى: ء«بىز سىرقات بالالارعا قول سوزامىز، اقىل-ەسى كەمدەرگە كومەك بەرەمىز، تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋعا شالدىققاندارعا دەم بەرەمىز»، دەستى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى 1993 جىلى گااگا كونۆەنتسياسىنا قوسىلعانىمىزدى جەلەۋ ەتتى.

شىنىندا، اقش-تاعى بالا اسىراپ الۋشىلار ولاردىڭ تەك تامىرىن، قايدان العانىن، ەگەر بيولوگيالىق اتا-اناسى بەلگىلى بولسا ونى دا بۇك­پەيدى. ءار بالاعا جەكە بولمە دايىنداپ، ونىڭ ىشىنە قازاقستاننان اپارعان دۇنيەلەردى، كىتاپتاردى، اراسىندا كوك تۋىمىزدى دا كەرەگەگە ءىلىپ قوياتىندار از كەزدەسپەيدى.

شەتەلگە كەتكەن بالالاردىڭ ءتىزىمىن انىقتاۋ ءىسى 1998 جىلى قابىلدانىپ، 1999 جىلدىڭ 1 قاڭ­تارىنان كۇشىنە ەنگەن «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭنان كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. سول كەزدەگى دەرەكتەرگە دەن قويساق، جۇرتىنان كوز جازىپ قالعان­داردىڭ سانى – 1797 ەكەن. كەيىن بۇل سان وسە بەردى. قازىر 10 مىڭعا تاياپ قالدى. سول 1999 جىلعى ەسەپ­تەگى 1797 بالانىڭ 250-ءنىڭ عانا دەرەگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە بار بولىپ شىقتى، ال قالعان بالالاردىڭ قايدا «ساپارلاعانىن» ەشكىم بىلمەيدى.

سول جىلدارى اقش-تىڭ شە­­­تەل­­دەردەن بالا اسىراپ الۋ جونىندەگى حا­لىق­ارالىق اگەنتتىكتەر مەن قورلا­رى­­نىڭ سانىن ناقتىلاي تۇسسەك، 1999 جىل­دىڭ 1 جەلتوقسانىندا – 11 بولسا، 2000 جىلدىڭ ناۋرىزىندا – 15-كە، 2001 جىلى – 23-كە، ودان كەيىن 50-گە تاياعانى ءمالىم.

جاڭا زاڭ قابىلدانعانعا دەيىن، ودان كەيىن «شىرىلداعان ءسابيىڭ جاتقا كەتتى، كوزدەرى جاۋدى­رەگەن جەتىمدەردى شەتەلدىكتەر اكەتىپ جاتىر»، «جە­تىم­­دەردى جەرگە نەگە قاراتتىق، ونىمەن قويماي وتانىنان ايىرىپ، جات جۇرتقا جىبەرۋدىڭ ءجونى قايسى؟» دەگەن تاقىرىپتاردا ماقالالار تىزبەگىن جازدىق. «قازاق تەرىس مىنەزىن ءوزى ىس­تە­گەن ءىسىنىڭ قاتەسى شوقپارداي بولىپ، ءوز باسىنا تيسە تەز تۇزەلەدى» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتپاقشى، بۇل تا­­قىرىپ سول كەزدەگى جۋرناليستەر قا­ۋى­مىنىڭ نەگىزگى جەلىسىنە اينالىپ ەدى. حالىق قالاۋلىلارى دا بۇل قالاي دەپ ءۇن كوتەردى. سول كەزدەگى باس پروكۋ­رور ر.تۇسىپبەكوۆكە  پارلامەنت ءما­جىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى قايرات شا­لا­­باەۆ، ءۋاليحان قاليجان، امالبەك تشانوۆتار دەپۋتاتتار  سۇراۋ سالدى.

«جەتىمىن باعا المايتىن ءبىز قان­داي ەلمىز، ءوزىمىز پانسيوناتتىڭ، ين­تەرناتتىڭ تاماعىن ءىشىپ، كيىمىن كيىپ وسى الەتكە جەتىپ ەدىك، يمان قايدا؟» دەپ شەراعاڭ، شەرحان مۇرتازا شا­مىرقاندى.

وسىدان كەيىن بە، بالا اسىراپ الۋدى ادەتكە اينالدىرعان اگەنتتىكتەر مەن قورلار 2001 جىلى امەريكاداعى ۇل-قىزىمىزدىڭ جاعدايى جاقسى دەگەنگە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ساپارلاتتى. باردىق. جەتى شتاتىن ارالادىق. اۋرۋ بالا كورە قويمادىق، با­عۋىنا شاك كەلتىرمەيمىز. بىراق ەس كىرگەندەرى تو­ڭىرەكتەپ جۇرگەندە جان دۇنيەڭ جىلاپ قويا بەرەدى.

سول ساپاردا ۆاشينگتوندا تۇرا­تىن الديار دەگەن بالانى كوردىك. دجيممي-ايجامال ەسىمدى سۇيكىمدى قىز­دى كەزدەستىردىك. ەلي-ناتاشا دە­گەن قازاق قىزىن اسىراپ العان كەرول حولكومبتىڭ ايتقان اڭگىمەسى ويعا قالدىردى. ەلي-ناتاشا تورتتەن اس­قاندا ءسىڭى­لى كەرەك ەكەنىن، ول وزىنەن اۋمايتىن بولسىن دەگەن تالابىن قويادى. اناسى قازاقستانعا كەلىپ بەس ايلىق حيلاري-ايدانى اسىراپ الىپ، بار­عاندا ەلي ءسىڭلىسىنىڭ ەڭ الدىمەن كوزىنە قاراپ، ودان سوڭ بەتىنەن ءسۇيىپتى. قۇشىرلانا قىسىپ، الدىنا الىپ وتىرىپتى. ءبىز اپكەلى-ءسىڭلىلى ەكى بالاپانمەن دە دي­دار­لاستىق. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قازاقتىڭ قارا تورى قىزدارى.

اگەنتتىك ۇيىمداستىرۋشىلارى ەكى ايعا الىپ بارىپ ەدى. ءار بالانى كورگەن سايىن كوڭىل بۇزىلىپ، جۇرەك شىمىرلاي بەردى. ونىڭ ۇستىنە ۇل مەن قىز توڭىرەكتەي بەرگەندە، شىداۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى الەكس-الىبەك دەگەن التى جاسار بالا ءبىزدى اپارعان كولىكتىڭ ىشىنە وتىرىپ الىپ، بىرگە كەتەمىن دەپ الەك سالعانىنا دا كۋا بولدىق. وسىنداي اۋىر كورى­نىستەردەن كەيىن ەكى اي ەمەس، ون بەس كۇننەن كەيىن كەرى قايتۋعا بەل بايلادىق. وتانىمىزعا ورالعان سوڭ ول بالالاردىڭ ءبارى مىنا زاماندا بەيبارىستاي بولار ما ەكەن دەگەن كۇدىكتى العا تارتىپ، ماقالا جازدىق. ءتىپتى ۇل-قىزدىڭ الدىندا ادالمىز با دەگەن ويدى ورىستەتە كەلىپ، ساپارداعى كورگەن-تۇيگەندەردى ارقاۋ ەتە وتىرىپ 2004 جىلى «ار الدىندا...» دەگەن كىتاپ تا شىعارعان ەدىك.

ەندى قاراپ وتىرساق، سول كەزدەگى بال­دىرعان ۇل مەن قىز ءبىرى بوي جەتىپ، ەكىنشىسى ەر جەتىپ اتاجۇرتىن ىزدەي باستاپتى. شىنىندا، بەيبارىستىڭ تازا قانى مەن ەل دەگەن شىبىن جانى بۇلاردا دا بولعانى عوي. ەندىگى ايت­پاعىمىز، ەس جيعان سول ۇرپاقتى ءبىز ىز­دەسەك، قاي ۇل قاي جەردە جۇرگەنىن، قاي قىز قاي وتباسىندا تاربيەلەنىپ جاتقانىن زەردەلەسەك، قانە؟ ءتىپتى كەلەم دەگەندەرىن، ورالۋعا ۇمتىلعاندارىن باۋىرعا تارتساق تا ارتىق بولماس ەدى. ونى ءتيىستى ورىندار قازىردەن باستاپ ۇيىمداستىرىپ جاتسا، ەش ارتىقتىعى جوق. اتاجۇرتقا ورالىپ جاتقان بۇ­گىنگى قانداستار قىزىل يمپەريانىڭ كە­سىرىنەن جەر اۋىپ كەتسە، مىنا ۇرپاق ءبىز­دىڭ ىجداعاتسىزدىعىمىزدان شەتەل اسقانىن مويىنداۋىمىز كەرەك سەكىلدى.

ەگەر ءدال قازىردەن باستاپ «بالام دەيتىن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەيتىن بالا قايدان شىقسىن»، دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سوزىنە باعىپ، سول بالالارعا قامقورشى بولساق دەگەن تىلەك بار. بۇلاي دەۋىمىزگە سەبەپ، اقش-تا قازاق سەكىلدى بالاسىن ەر جەتكەن سوڭ دا قاسىنان تاستامايتىن قاسيەت كەم. ولاردا ون سەگىزگە تولعان بالا ءوز كۇنىن ءوزى كورۋى ءتيىس دەيدى. ءبىز وي بولىسكەن اتا-انالار «ون سەگىزگە كەلگەننەن كەيىن اقش-تىڭ ەمەس، قازاق ەلىنىڭ ازاماتتىعىن الامىن دەسە، قار­سىلىعىمىز جوق»، دەگەن.

ەندەشە، م. اۋەزوۆ ايتقان «ادامدا ەكى ءتۇرلى قىلىقتىڭ جولى بار: ءبىرى تىرشىلىك قامى، ءبىرى ادامشىلىق قامى». وڭالىپ كەلە جاتقان تىرشىلىگىمىز بار، ەندى ادامشىلىق قامى مەن 10 مىڭعا تاياۋ شەتەلدەگى بالاپاندارىمىزدى تۇگەندەپ، اتاجۇرتى بار ەكەنىنە كوز­دەرىن جەتكىزسەك – ۇرپاق الدىنداعى پارىز بەن قارىزدىڭ ادال وتەلگەنى بولار ەدى.

سۇلەيمەن مامەت،

جۋرناليست