تەككە تارتۋ، قانعا قىزۋ دەگەن ۇعىم قازاقتا الىمساقتان بار. ول ۇلكەندى قويىپ، شەتكە كەتكەن بالانىڭ بويىنان دا تابىلىپ جاتادى. بۇعان 2001 جىلى مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى اقش-قا «اتتانعان» ۇرپاقتى ىزدەپ بارعاندا كوزىمىز جەتكەن. قۇشاعىڭا ۇمتىلعان ۇلدى، ەتەگىڭنەن تارتقان قىزدى كورىپ، قانعا تارتۋ دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەگەنبىز.
سوڭعى كەزدەرى سول شەتكە كەتكەن ۇل مەن قىز قانىنا تارتىپ، وتانىن، ەلىن، باۋىرىن ىزدەي باستاپتى. قازاق توپىراعىنان ءبىر جاسىندا كوز جازعان، اتى مارات، تەگى ورازعاليەۆ، ارعى بەتتە تەودور اتانعان ۇل جاسى جيىرماعا جەتكەندە وسكەمەندە تۇراتىن اعاسى رۇستەمدى، اپايىن ىزدەگەنى الەۋمەتتىك جەلىدە، باسىلىمداردا جان-جاقتى جازىلىپ جاتىر.
رۇستەم باۋىرىنىڭ شەتەل اسىپ كەتكەنىن جەتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ءبىلىپتى. ونىڭ ساۋال سالعانىن ەستىگەندە كوڭىل كۇيى الەي-دۇلەي بولىپتى. ەكى قۇرلىقتا جۇرگەن ەكەۋىنىڭ سۋرەتىن كورگەندە «ەركەك توقتى بۇرالقى بولىپ سىڭبەيدى ەكەن-اۋ!» دەگەن ۇلتتىق قاعيدا ويعا ورالىپ، ەت جۇرەگىمىز ەزىلدى، جانارعا جاس تولدى.
تەودور-ماراتتىڭ اقش-تاعى اتا-اناسى قازاق ەكەنىن اركەز ەسىنە سالىپ، وسكەمەندە تۋىستارى بارىن دا ايتىپ جۇرەدى ەكەن. ەس كىرگەننەن كەيىن سول وسكەمەن قالاسىن، تۋىسىن كورسەم دەگەن سەزىم كوكەيىنەن كەتپەپتى. جاتسا دا، تۇرسا دا ويىنان وسكەمەن قالاسى، ەرتىس وزەنى، باۋىرلارى شىقپاپتى. «قازاق جەرى قانداي، حالقى قانداي ەكەن، رۋىمدى بىلسەم»، دەيدى تەودور. اعاسى ەكەۋى وسكەمەندەگى بالالار ۇيىندە جۇرگەندە بىرىنەن-ءبىرى قول ۇزگەن ەكەن.
ەكى ۇلدىڭ اڭسارىن ەستىپ، ەس جيا الماي جۇرگەندە اقش-قا كەتكەن سالتانات (اشقانوۆا) – ازيا دا اتا-اناسىن ىزدەپ جار سالدى. «مەنى قازاقستاننىڭ سەمەي قالاسىنان ءبىر جاس ءتورت ايلىعىمدا اسىراپ العان ەكەن. ءوزىمنىڭ بيولوگيالىق اتا-انامدى تابۋعا شەشىم قابىلدادىم»، دەيدى دە: «مەنى اسىراپ العانىن بۇرىننان بىلەتىنمىن. انامنىڭ شاشى سارى، كوزدەرى كوك. سىرت كەلبەتىمىزدە ايىرماشىلىق بايقالادى. ال اتا-انام دا اسىراپ العاندارىن جاسىرعان جوق»، دەپ ولاردىڭ وزىمەن اشىق سويلەسەتىنىن، اكەسىنىڭ تۋعان جەردى ءبىلۋ ماڭىزدى دەپ ءجيى ايتاتىنىن ەسىنە تۇسىرەدى.
«ۇيىمىزدە قازاقستان جايلى كىتاپ كوپ. قاي جەردەن ەكەنىمىزدى بىلە بەرمەيمىن، الايدا باققان اتا-انامنىڭ جاقسىلىعىنا ءدان ريزامىن. سىرتتا جۇرسەم دە قازاق ەلى تۋرالى جات پىكىردە بولعان ەمەسپىن. تۋعان اتا-انامدى دا كىنالامايمىن. ولاردا ءبىر قيىن جاعداي بولعان شىعار»، دەپ باققان اتا-اناسىنىڭ كوپ ساياحاتتايتىنىن، وزگە ەلدەرگە بارعاندا الۋان ءتۇرلى كۇي كەشەتىنىن ايتادى. «ەگەر مەن قازاقستانعا بارسام، سونداي كۇيدە بولۋىم مۇمكىن شىعار»، دەيدى ازيا بەرگەر.
ءيا، انا عاسىردىڭ سوڭىنداعى الاساپىراندا دارحان دالاسى بار قازاق ەلىنە ۇمتىلعاندار از بولعان جوق. ولاردىڭ قاتارىندا بالا اسىراپ الۋعا تالپىنعاندار دا جەتىپ ارتىلدى. ولاردىڭ سونداعى ايتقان ءسوزى: ء«بىز سىرقات بالالارعا قول سوزامىز، اقىل-ەسى كەمدەرگە كومەك بەرەمىز، تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋعا شالدىققاندارعا دەم بەرەمىز»، دەستى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى 1993 جىلى گااگا كونۆەنتسياسىنا قوسىلعانىمىزدى جەلەۋ ەتتى.
شىنىندا، اقش-تاعى بالا اسىراپ الۋشىلار ولاردىڭ تەك تامىرىن، قايدان العانىن، ەگەر بيولوگيالىق اتا-اناسى بەلگىلى بولسا ونى دا بۇكپەيدى. ءار بالاعا جەكە بولمە دايىنداپ، ونىڭ ىشىنە قازاقستاننان اپارعان دۇنيەلەردى، كىتاپتاردى، اراسىندا كوك تۋىمىزدى دا كەرەگەگە ءىلىپ قوياتىندار از كەزدەسپەيدى.
شەتەلگە كەتكەن بالالاردىڭ ءتىزىمىن انىقتاۋ ءىسى 1998 جىلى قابىلدانىپ، 1999 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان كۇشىنە ەنگەن «نەكە جانە وتباسى تۋرالى» زاڭنان كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. سول كەزدەگى دەرەكتەرگە دەن قويساق، جۇرتىنان كوز جازىپ قالعانداردىڭ سانى – 1797 ەكەن. كەيىن بۇل سان وسە بەردى. قازىر 10 مىڭعا تاياپ قالدى. سول 1999 جىلعى ەسەپتەگى 1797 بالانىڭ 250-ءنىڭ عانا دەرەگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە بار بولىپ شىقتى، ال قالعان بالالاردىڭ قايدا «ساپارلاعانىن» ەشكىم بىلمەيدى.
سول جىلدارى اقش-تىڭ شەتەلدەردەن بالا اسىراپ الۋ جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتەر مەن قورلارىنىڭ سانىن ناقتىلاي تۇسسەك، 1999 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا – 11 بولسا، 2000 جىلدىڭ ناۋرىزىندا – 15-كە، 2001 جىلى – 23-كە، ودان كەيىن 50-گە تاياعانى ءمالىم.
جاڭا زاڭ قابىلدانعانعا دەيىن، ودان كەيىن «شىرىلداعان ءسابيىڭ جاتقا كەتتى، كوزدەرى جاۋدىرەگەن جەتىمدەردى شەتەلدىكتەر اكەتىپ جاتىر»، «جەتىمدەردى جەرگە نەگە قاراتتىق، ونىمەن قويماي وتانىنان ايىرىپ، جات جۇرتقا جىبەرۋدىڭ ءجونى قايسى؟» دەگەن تاقىرىپتاردا ماقالالار تىزبەگىن جازدىق. «قازاق تەرىس مىنەزىن ءوزى ىستەگەن ءىسىنىڭ قاتەسى شوقپارداي بولىپ، ءوز باسىنا تيسە تەز تۇزەلەدى» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتپاقشى، بۇل تاقىرىپ سول كەزدەگى جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ نەگىزگى جەلىسىنە اينالىپ ەدى. حالىق قالاۋلىلارى دا بۇل قالاي دەپ ءۇن كوتەردى. سول كەزدەگى باس پروكۋرور ر.تۇسىپبەكوۆكە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى قايرات شالاباەۆ، ءۋاليحان قاليجان، امالبەك تشانوۆتار دەپۋتاتتار سۇراۋ سالدى.
«جەتىمىن باعا المايتىن ءبىز قانداي ەلمىز، ءوزىمىز پانسيوناتتىڭ، ينتەرناتتىڭ تاماعىن ءىشىپ، كيىمىن كيىپ وسى الەتكە جەتىپ ەدىك، يمان قايدا؟» دەپ شەراعاڭ، شەرحان مۇرتازا شامىرقاندى.
وسىدان كەيىن بە، بالا اسىراپ الۋدى ادەتكە اينالدىرعان اگەنتتىكتەر مەن قورلار 2001 جىلى امەريكاداعى ۇل-قىزىمىزدىڭ جاعدايى جاقسى دەگەنگە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ساپارلاتتى. باردىق. جەتى شتاتىن ارالادىق. اۋرۋ بالا كورە قويمادىق، باعۋىنا شاك كەلتىرمەيمىز. بىراق ەس كىرگەندەرى توڭىرەكتەپ جۇرگەندە جان دۇنيەڭ جىلاپ قويا بەرەدى.
سول ساپاردا ۆاشينگتوندا تۇراتىن الديار دەگەن بالانى كوردىك. دجيممي-ايجامال ەسىمدى سۇيكىمدى قىزدى كەزدەستىردىك. ەلي-ناتاشا دەگەن قازاق قىزىن اسىراپ العان كەرول حولكومبتىڭ ايتقان اڭگىمەسى ويعا قالدىردى. ەلي-ناتاشا تورتتەن اسقاندا ءسىڭىلى كەرەك ەكەنىن، ول وزىنەن اۋمايتىن بولسىن دەگەن تالابىن قويادى. اناسى قازاقستانعا كەلىپ بەس ايلىق حيلاري-ايدانى اسىراپ الىپ، بارعاندا ەلي ءسىڭلىسىنىڭ ەڭ الدىمەن كوزىنە قاراپ، ودان سوڭ بەتىنەن ءسۇيىپتى. قۇشىرلانا قىسىپ، الدىنا الىپ وتىرىپتى. ءبىز اپكەلى-ءسىڭلىلى ەكى بالاپانمەن دە ديدارلاستىق. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قازاقتىڭ قارا تورى قىزدارى.
اگەنتتىك ۇيىمداستىرۋشىلارى ەكى ايعا الىپ بارىپ ەدى. ءار بالانى كورگەن سايىن كوڭىل بۇزىلىپ، جۇرەك شىمىرلاي بەردى. ونىڭ ۇستىنە ۇل مەن قىز توڭىرەكتەي بەرگەندە، شىداۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى الەكس-الىبەك دەگەن التى جاسار بالا ءبىزدى اپارعان كولىكتىڭ ىشىنە وتىرىپ الىپ، بىرگە كەتەمىن دەپ الەك سالعانىنا دا كۋا بولدىق. وسىنداي اۋىر كورىنىستەردەن كەيىن ەكى اي ەمەس، ون بەس كۇننەن كەيىن كەرى قايتۋعا بەل بايلادىق. وتانىمىزعا ورالعان سوڭ ول بالالاردىڭ ءبارى مىنا زاماندا بەيبارىستاي بولار ما ەكەن دەگەن كۇدىكتى العا تارتىپ، ماقالا جازدىق. ءتىپتى ۇل-قىزدىڭ الدىندا ادالمىز با دەگەن ويدى ورىستەتە كەلىپ، ساپارداعى كورگەن-تۇيگەندەردى ارقاۋ ەتە وتىرىپ 2004 جىلى «ار الدىندا...» دەگەن كىتاپ تا شىعارعان ەدىك.
ەندى قاراپ وتىرساق، سول كەزدەگى بالدىرعان ۇل مەن قىز ءبىرى بوي جەتىپ، ەكىنشىسى ەر جەتىپ اتاجۇرتىن ىزدەي باستاپتى. شىنىندا، بەيبارىستىڭ تازا قانى مەن ەل دەگەن شىبىن جانى بۇلاردا دا بولعانى عوي. ەندىگى ايتپاعىمىز، ەس جيعان سول ۇرپاقتى ءبىز ىزدەسەك، قاي ۇل قاي جەردە جۇرگەنىن، قاي قىز قاي وتباسىندا تاربيەلەنىپ جاتقانىن زەردەلەسەك، قانە؟ ءتىپتى كەلەم دەگەندەرىن، ورالۋعا ۇمتىلعاندارىن باۋىرعا تارتساق تا ارتىق بولماس ەدى. ونى ءتيىستى ورىندار قازىردەن باستاپ ۇيىمداستىرىپ جاتسا، ەش ارتىقتىعى جوق. اتاجۇرتقا ورالىپ جاتقان بۇگىنگى قانداستار قىزىل يمپەريانىڭ كەسىرىنەن جەر اۋىپ كەتسە، مىنا ۇرپاق ءبىزدىڭ ىجداعاتسىزدىعىمىزدان شەتەل اسقانىن مويىنداۋىمىز كەرەك سەكىلدى.
ەگەر ءدال قازىردەن باستاپ «بالام دەيتىن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەيتىن بالا قايدان شىقسىن»، دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ سوزىنە باعىپ، سول بالالارعا قامقورشى بولساق دەگەن تىلەك بار. بۇلاي دەۋىمىزگە سەبەپ، اقش-تا قازاق سەكىلدى بالاسىن ەر جەتكەن سوڭ دا قاسىنان تاستامايتىن قاسيەت كەم. ولاردا ون سەگىزگە تولعان بالا ءوز كۇنىن ءوزى كورۋى ءتيىس دەيدى. ءبىز وي بولىسكەن اتا-انالار «ون سەگىزگە كەلگەننەن كەيىن اقش-تىڭ ەمەس، قازاق ەلىنىڭ ازاماتتىعىن الامىن دەسە، قارسىلىعىمىز جوق»، دەگەن.
ەندەشە، م. اۋەزوۆ ايتقان «ادامدا ەكى ءتۇرلى قىلىقتىڭ جولى بار: ءبىرى تىرشىلىك قامى، ءبىرى ادامشىلىق قامى». وڭالىپ كەلە جاتقان تىرشىلىگىمىز بار، ەندى ادامشىلىق قامى مەن 10 مىڭعا تاياۋ شەتەلدەگى بالاپاندارىمىزدى تۇگەندەپ، اتاجۇرتى بار ەكەنىنە كوزدەرىن جەتكىزسەك – ۇرپاق الدىنداعى پارىز بەن قارىزدىڭ ادال وتەلگەنى بولار ەدى.
سۇلەيمەن مامەت،
جۋرناليست
«قاراعاندى-بالقاش» تاس جولىنداعى اينالما جولداردىڭ سانى 94%-عا ازايدى
ايماقتار • بۇگىن، 18:55
«اتىراۋ» فۋتبول كلۋبىنىڭ باس باپكەرى قىزمەتىنەن بوساتىلدى
فۋتبول • بۇگىن، 18:25
«AMANAT» شەنەۋنىكتەردى جاۋاپكەرشىلىككە تارتادى
قوعام • بۇگىن، 18:07
ۆەلوسيپەد مىنگەن بالانىڭ كەسىرىنەن ەكى كولىك سوقتىعىستى
وقيعا • بۇگىن، 17:50
سقو-دا جەتى ايدا 464 ينتەرنەت-الاياقتىق تىركەلدى
قوعام • بۇگىن، 17:37
الماتىدا قالا قۇرىلىسىنىڭ كەڭەسى قۇرىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 17:22
مەملەكەت باسشىسى جۇمىس ساپارىمەن سوچي قالاسىنا باردى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 17:07
جەڭىلدەتىلگەن اۆتونەسيە بويىنشا تاعى 10 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى
قوعام • بۇگىن، 16:57
ەلوردادا اۋەزوۆ كوشەسى ۋاقىتشا جابىلدى
ەلوردا • بۇگىن، 16:40
ششۋچينسكتەگى ويىن الاڭىندا 9 جاستاعى بالا جاراقات الدى
ايماقتار • بۇگىن، 16:22
مەكتەپ ديرەكتورلارىنىڭ جالاقىسى ءوسۋى مۇمكىن
ءبىلىم • بۇگىن، 16:09
وقۋ ۇلگەرىمى تومەن وقۋشىلار ءۇشىن ارنايى جوبا ىسكە قوسىلادى
ءبىلىم • بۇگىن، 15:58
ەكى وبلىستا ءدىن ماسەلەلەرى تۋرالى اقپاراتتىق جۇمىس جۇرگىزىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 15:47
جىل باسىنان بەرى ەلوردادا 456 ءورت تىركەلدى
ەلوردا • بۇگىن، 15:35
اقتاۋدا ءجاسوسپىرىم كوپقاباتتى ۇيدەن قۇلاپ كەتتى
وقيعا • بۇگىن، 15:21
«بولاشاق» تاعىلىمداماسىنا قۇجات قابىلداۋ قاشان باستالادى
ءبىلىم • بۇگىن، 15:09
كولىك پوليتسياسى ەسىرتكى تاراتۋ ارناسىنىڭ جولىن كەستى
قوعام • بۇگىن، 14:50
نۇر-سۇلتاندا مەكتەپ سالىناتىن ۋچاسكەلەر بەلگىلەندى
ەلوردا • بۇگىن، 14:38
قازاقستاننىڭ ەكى قالاسىنان ۆەتنامعا اۋە رەيستەرى قاتىنايدى
قازاقستان • بۇگىن، 14:25
اتىراۋ وبلىسىندا اسكەري قىزمەتشى كوز جۇمدى
ايماقتار • بۇگىن، 14:12
قازاقستان مەكتەپتەرى بەس كۇندىك وقۋ اپتاسىنا كوشەدى
ءبىلىم • بۇگىن، 13:52
دەمالىس كۇندەرى اۋا رايى قانداي بولادى
اۋا رايى • بۇگىن، 13:38
الماتىدا الاياقتىق دەرەگىنە قاتىستى كۇدىكتىلەر ۇستالدى
وقيعا • بۇگىن، 13:23
ەلىمىزدە ءبىر جىلدا قانت 86،6% قىمباتتادى
قوعام • بۇگىن، 12:51
جەر كاداسترى بازاسىنىڭ جۇمىسى تولىق قالپىنا كەلتىرىلدى
قوعام • بۇگىن، 12:30
وسكەمەندە ەسىرتكى تاسىمالداعان قىلمىستىق توپ ۇستالدى
قوعام • بۇگىن، 12:12
ەلوردادا ورتالىق ازيا ۆولونتەرلەر فورۋمى باستالدى
ەلوردا • بۇگىن، 11:58
رەسەيدە وق-ءدارى قويماسى ورتەندى
وقيعا • بۇگىن، 11:50
گولوۆكين مەن الۆارەس ءبىر ايدان سوڭ رينگتە كەزدەسەدى
كاسىپقوي بوكس • بۇگىن، 11:48
اقمولادا قارجى پيراميداسىن ۇيىمداستىرعاندار ۇستالدى
ايماقتار • بۇگىن، 11:30
جىل سوڭىنا دەيىن ەلىمىزدە 5 ۇشاق ساتىپ الىنادى
قوعام • بۇگىن، 11:16
اننا دانيلينا تسينتسينناتي ءتۋرنيرىنىڭ شيرەك فينالىنا شىقتى
تەننيس • بۇگىن، 10:59
سەمەيدە ەسىرتكى ساتقان ستۋدەنتتەر ۇستالدى
وقيعا • بۇگىن، 10:43
بالقاش ماڭىندا جاڭا كۇن ەلەكتر ستانتسياسى سالىندى
قازاقستان • بۇگىن، 10:28
قارجى • بۇگىن، 10:17
شىمكەنتتە ماقتا وڭدەيتىن زاۋىتتان ءورت شىقتى
ايماقتار • بۇگىن، 10:00
ەلىمىزدە 9،5 ملن ادام ەكپە سالدىردى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 09:49
قازاقستاننىڭ كەي وڭىرلەرىندە جاڭبىر جاۋادى
اۋا رايى • بۇگىن، 09:30
وزبەكستاندا گاز باللونى جارىلىپ، التى ادام قازا تاپتى
وقيعا • بۇگىن، 09:22
رىباكينا اقش-تا وتكەن ءتۋرنيردىڭ شيرەك فينالىنا ءوتتى
تەننيس • بۇگىن، 09:16
ۇقساس جاڭالىقتار