ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيولوگيا باعىتى بويىنشا دوكتورانتۋراسىن تامامداعان عالىم, مولەكۋليارلىق, كلەتكالىق بيولوگيا جانە ەمبريولوگيا باعىتىن زەرتتەۋشى بيولوگ نۇرلىبەك ءمۇرسالي:
– «كوروناۆيرۋس HIV (human immunodeficiency viruses – ادامنىڭ يممۋن تاپشىلىعى ۆيرۋسى) ينفەكتسياسىنىڭ گەنى ەكەن, ياعني قولدان جاسالىپتى» دەگەن پىكىرلەر بولدى. ءتىپتى وسىعان بايلانىستى عالىمدار زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, ناتيجەسىن جاريالاعىسى دا كەلدى. بىراق وندا عىلىمي فاكتىلەر مەن اناليتيكا بولمادى. مەن وسى سالاداعى عالىم رەتىندە COVID-19-دىڭ گەنەتيكالىق ينجينەريا ارقىلى قولدان جاسالماعانىن ايتا الامىن, – دەدى.
ال ۇلتتىق عىلىمي كەڭەستىڭ ء«ومىر تۋرالى عىلىم جانە دەنساۋلىق» باعىتى بويىنشا مۇشەسى, پروفەسسور قايسار تابىنوۆ:
– قازىر COVID-19-عا قاتىستى جاي اقپارات تۇگىلى عىلىمي زەرتتتەۋلەردىڭ سانى دا كۇرت ارتتى. اتالعان تاقىرىپ وتە وزەكتى بولىپ تۇرعاندىقتان, ونى عىلىمي باسىلىمدار «قۇشاعىن اشىپ» قابىلدايدى. سول عىلىمي ماقالالاردىڭ وزىندە ءالى كۇڭگىرت, ءاتۇستى قارالعان دۇنيەلەر بار. سوندىقتان قانداي دا ءبىر قورىتىندىعا كەلمەس بۇرىن, ءدال وسى كوزقاراسقا پىكىر ءبىلدىرۋ ءۇشىن ازداپ كۇتۋ كەرەك. كۇتۋ كەزەڭى عالىمار ءۇشىن قاربالاس جۇمىس بولعانى ابزال. مۇندايدا ارينە وتارداعى بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا ۆيرۋستى تاراتۋشى سۇتقورەكتى جارعاناتتارعا ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە جاعداي جاسالۋى قاجەت. دەگەنمەن, ءبىر نارسە ماعان انىق بولىپ تۇر: بيولوگيالىق قارۋ ونى قولدان جاساعان عالىمداردىڭ باقىلاۋىنان شىعىپ كەتە المايدى, COVID-19-دى بۇكىل الەم عالىمدارى قازىر باسقارا الماي وتىر. ۆاكتسيناسى دا ۆيرۋس جايلاعان جاعدايدىڭ ارتىنشا تابىلا سالعان جوق. دەمەك, بۇل بيولوگيالىق قارۋ ەمەس, – دەيدى.
پروفەسسور پاندەميا دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزىن دۇرىس تۇسىنۋگە شاقىرادى. پروفەسسوردىڭ پايىمداۋىنشا, پاندەميا – جاڭا ۆيرۋستىڭ پايدا بولىپ, الەمگە تارالۋى. SARS 2002-2003 جىلدارى پايدا بولىپ, 8 مىڭ ادامعا جۇقتى. كەيىن جوعالدى دەدىك, بىراق قايدا كەتتى؟ ۆيرۋس ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرۋ ءۇشىن ءبىر پوپۋلياتسيادان ەكىنشىسىنە وتەدى. ال وسى پروتسەس كەزىندە ۆيرۋس مىندەتتى تۇردە بيولوگيالىق, گەنەتيكالىق تۇرعىدان وزگەرەدى. سوندىقتان ق.تابىنوۆ قوعام اراسىنداعى «كوروناۆيرۋس SARS-تىڭ نەمەسە جوعارىداعى باسقا دا ينفەكتسيانىڭ گەنى, ءتۇرى, كوشىرمەسى» دەگەن ۇعىمنىڭ قاتە جانە COVID-19-دىڭ جاڭا ۆيرۋس ەكەنىن ايتادى.
ۆيرگينيا شتاتىنداعى دجوردج مەيسون قوعامدىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ميكروبيولوگيا جانە جۇقپالى اۋرۋلار باعىتى بويىنشا دوكتورانتۋراسىن تامامداعان ۆيرۋسولوگ يۋري كيمنىڭ پىكىرىنشە, «كوروناۆيرۋس قولدان جاسالعان» دەگەن پىكىر قوعامنىڭ پاندەميامەن كۇرەسۋىنە كەرى اسەر ەتەدى, نەگاتيۆ تۋدىرادى.
– كوروناۆيرۋستىڭ (تۇرلەرى كوپ) بيوينفورماتيك ماماندارىنىڭ قاتىسۋىمەن وسى ماسەلەگە ارنايى زەرتتەۋ دە جۇرگىزىلدى. ماماندار سول زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە COVID-19-دىڭ ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بىرتە-بىرتە دامىپ, قازىرگى دەڭگەيگە جەتكەنىن انىقتادى. ۆيرۋستىڭ گەنەتيكالىق ينجينەرياسى, ياعني ويلاپ تابىلعان ۆيرۋستار ەنگىزىلەتىن جۇيە بار. ال اتالعان جۇيەدەن COVID-19-دىڭ ءىزى دە تابىلمادى. سول سەبەپتى جوعارىداعى كوزقاراس – ميف, – دەيدى يۋ.كيم.
