«دالا زاڭى» سولاي بۇيىرادى...

تەاترمەن بىرگە كينو ونەرىنە دە ساپالى ماتەريال رەتىندە قىزمەت ەتتى. فيلم ءتۇسىرىلىپ، كەڭەستىك كىر­پياز كورەرمەن نازارىنىڭ كىش­كەنتاي عانا باشقۇرت ەلىنە قا­راي بۇرىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. كلاس­سيكانىڭ ءبىر-اق زاڭدىلىعى بار – ول ۋاقىت ۇستەمدىگىنە باعىن­بايدى، ومىرشەڭدىگى ولمەيدى، جا­سامپازدىعى جويىلمايدى. اي­بوز ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ اۋدار­ماسىنداعى «اي تۇتىلعان ءتۇن» تراگەدياسىن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى دە جىلى قابىلدادى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەا­ترى كوزسىز تابىنىپ، ءسوزسىز ورىندايتىن سالت-ءداستۇردىڭ دە وزىعى مەن توزىعى بولاتىنىن ساحنا ادەبىمەن ادەمىلەپ كورسەتىپ، ۇزاق جىل بويى ءوز رەپەرتۋارىنداعى تاڭداۋلى قويىلىمدار قاتارىندا كورەرمەنگە ۇسىنىپ كەلدى. داڭقتى دراماتۋرگتىڭ تارتىمدىلىعىن جوعالت­پاعان وسى پەساسىن الما­تىداعى بايتە وماروۆ اتىنداعى «جاس ساحنا» تەاترى قايتا قولعا الىپ، كوروناۆيرۋسقا بايلانىس­تى كارانتين باستالماس بۇرىن «دا­لا زاڭى» اتتى جاڭا اتاۋمەن ساح­ناسۇيەر قاۋىمعا قايىرا ءبىر تارتۋ جاساعان ەدى.

اجالدىڭ الدىندا دا سەزىمىنە ادالدىعىن ساقتاپ قالاتىن ۇلى ماحاببات كۇشى تۋرالى اڭىز بار­لىق ۇلتتىڭ تانىم-تاريحىنان تابىلادى. ءحVىى عاسىردىڭ وقي­عاسىن باياندايتىن «اي تۇتىل­عان ءتۇن» دە ماحاببات پەن ادال­دىق، ەشقانداي قارا كۇشكە باعىن­بايتىن ادام رۋحىنىڭ ەركىن­دىگى تۋرالى اڭگىمەلەيدى. سپەك­تاكل­دىڭ سالعان جەردەن كوزگە ىلىك­كەن ۇتىمدى تۇسى – م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكا­­دە­ميالىق دراما تەاترىنىڭ بەل­­دى اكتريساسى، قازاقستاننىڭ ەڭ­بەك سىڭىرگەن قايراتكەرى شى­نار جانىسبەكوۆانىڭ تاڭقا­بي­كەنىڭ رولىنە ارنايى شاقى­رىلعانى. «جاس ساحنانىڭ» كىلەڭ جاستاردان تۇراتىن ارتىستەر قۇ­را­مىن كاسىبي بىلىگى جوعارى ش.جا­نىسبەكوۆانىڭ تالايعا ارمان بولعان تاڭقابيكەنىڭ ءرولى ارقى­لى تولىقتىرۋعا كەلگەنى تەاتر­دىڭ ءوزى ءۇشىن دە ۇلكەن تاجى­ريبە ەكەنى انىق.

سپەكتاكلدىڭ وزەگى – قايعى-مۇڭ جامىلعان قارالى انا تاڭ­قابيكە. كۇيەۋىنىڭ ولىمىنەن كەيىن اۋلەتتى كەلىنشەگى تاڭقابيكە باس­­قارادى. قارالى انا شاپاق كە­­لىنىمەن بىرگە مايدانعا كەتكەن ۇلكەن ۇلىن كۇتىپ ءجۇر. بىراق تۇڭعىش ۇلىنىڭ ءولىمى ءاپ-ساتتە بارلىعىنىڭ كۇل-تالقانىن شى­عارادى. قالعان بالالارىنىڭ تاع­دىرىن شەشۋ ءۇشىن تاڭقابيكە اقساقالدار كەڭەسىن شاقىرادى. امەڭ­گەرلىك زاڭى بويىنشا ورتاڭ­عى ۇلى اقجىگىت ءوزىنىڭ جەڭگەسىنە، ال اقجىگىتتىڭ عاشىعى ءزۇبارجات ءۇيدىڭ كامەلەت جاسىنا تولماعان، 11 جاستاعى كەنجەسى ىشمۇرزاعا قو-س­ىلۋى ءتيىس. بابادان كەلە جات­قان داستۇرگە بالانىڭ قارسى تۇرۋعا حاقىسى جوق. دالا زاڭى سولاي بۇيىرادى. تاڭقابيكەنىڭ الدىن­دا ۇلكەن تاڭداۋ تۇر. ەكى عاشىقتى ەكى جاققا ايىرۋ نەمەسە دالا زاڭىنا قارسى شىعىپ، انالىق مەيىرىممەن ەكى عاشىقتىڭ باسىن قوسۋ.

شىنار جانىسبەكوۆانىڭ شى­عارماشىلىعىنا ءتان كەيىپكەر كەيپىنە ەنۋ شەبەرلىگى نازار اۋدا­رارلىق: قاسىرەتتى انانىڭ ۇل­دارىنىڭ عاشىقتىق سەزىمىن تۇ­سىنە تۇرىپ، اقساقالدار شەشى­مى­نە دە قارسى شىعا الماي، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قينالعان ءساتى ايانىشتى-اق. تولعانىسقا تولى بۇل وبرازدا شىنار جان-جۇرەگى ەزىلە تۇرا، قايعىسىن ىشىنە جيناعان قاتال ايەل بەينەسىندە كورىنەدى. ويى شولاق ايەل دەگەنگە كەلمەيدى، جان-جاعىن كەڭ ءپىشىپ، پاراساتپەن پايىمدايدى. سولاي بولا تۇرا، بالالارىنا دەگەن ماحابباتىن تۇنشىقتىرۋعا ءماجبۇر، مەيىرىمنەن گورى، اقساقالداردىڭ اقىلىن قۇپ كورگەن قاتالدىعى باسىم. تراگەديانىڭ تەرەڭدىگى تاڭقابيكەنىڭ ىشكى سەزىمىنەن، جىلدار بويى جۇرەك تۇبىنە ساق­تاعان كۇناعا تولى جان سىرىمەن استاسىپ جاتىر. سپەكتاكلدە ەكى جەلى قاتار ءورىلىپ وتىرادى، ءبىرى اقساقالدارمەن اراداعى تارتىس بولسا، ەكىنشىسى – تاڭقابيكە مەن ديۋانا تارتىسى.

كەلەشەكتىڭ اياعىنا تۇساۋ سا­لىپ، ادىمىن اشتىرمايتىن حا­لىقتىڭ كونەرگەن ءداستۇرى مەن وركەنيەت ۇيلەسىمى جوق سالتىنا جەككورۋشىلىك پەسانى درامالىق جاعىنان شيەلەنىستىرە تۇسەدى. رەجيسسەر ۇلانمىرزا كا­رىپ­باەۆ اۆتوردىڭ ويىن، ادەبي-درا­ماتۋرگيالىق ساپاسى جوعارى پەسانىڭ تۇپكى يدەياسىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ زاماناۋي ىزدەنىسىمەن ودان ءارى با­يىتىپ، ساحناعا مول جاڭالىق اكەلگەن. «جاس ساحنانىڭ» 70 ورىن­دىق اياداي زالىنىڭ الاقان­داي ساحناسىن ۇلانمىرزا كوركەم ءتاسىلدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن قولدانا وتىرىپ، شەبەرلىگىمەن شىر اينال­دىردى. ءار ارتىسكە جەكە قۇرىل­عان ميزانستسەنا، ىقشام مونولوگ، تولىپ جاتقان تۇسپال مەن ەمەۋرىندى كاسىبي ساحنا تىلىمەن شەشكەن حورەوگراف شەبەرلىگى، پلاس­تيكالىق ساحنالار، گاللو­گرافيالىق كورىنىستەر كوز الدىدا ورىستەپ جاتقان وقيعانىڭ وسىدان ءتورت عاسىر بۇرىن بولىپ وتكەنىن ويلاۋعا مۇرشا بەرمەيدى. «زامانمەن ۇيلەسىمى جوق ەسكى سالتتاردى سوقىر سەنىممەن ۇلىق­تاپ، بۇلجىتپاي ورىنداۋ حا­لىق­تى قۇردىمعا جىبەرىپ، باقىت­سىز­دىق­قا ۇرىندىرماق، ال دۇ­نيە دامۋى قاراپايىم ادامي قۇن­دى­لىقتاردى قۇرمەتتەۋدەن باستالادى» دەگەن ويدى رەجيسسەردىڭ كو­رەرمەنگە بارىنشا جەتكىزۋگە تىرىسقانىن سەزىنبەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل تۇرعىدا اسىرەسە سول ءدا­ۋىر­دىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، قۇن­دى­­لىق قاقتىعىستارىن بيمەن تۇ­جىرىمداي بىلگەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى شۇعىلا ساپارعاليقىزىنىڭ شەبەرلىگىن ساحنا ونەرىنە قوسقان تاڭداۋلى ەڭبەك رەتىندە اتاپ وتۋگە بولادى.

سپەكتاكلدىڭ جەتىستىگى، ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى توپتىڭ ارا-جىگىنىڭ ايقىن بولۋىندا. تارازى باسىنىڭ ءبىر جاعىنداعى ادامدار ءوز تاكاپپارلىعىنىڭ، ءوزىم­شىل سالتى مەن ەسكىرگەن ءداس­تۇرىنىڭ، ز ۇلىمدىقتىڭ ق ۇلى بولسا، ال ەكىنشى باسىندا كۇشتىگە باس ۇرۋعا، دالانىڭ ادىلەتسىز زا­ڭىنا قارسىلىق تانىتقان ەركىن ويلى، ءور مىنەزدى توپ تۇر. وسى­لاردىڭ ورتاسىندا ءىشى تولعان قا­راۋلىق پەن ساتقىندىق بولا تۇرا، كورەرمەنگە پەرىشتە كەيپىندە كورىنەتىن ديۋانانىڭ ەكىجۇز­دىلىگى قويىلىم بوياۋىن قويۋلاتا تۇسەدى. اۋلەتتىڭ ارى مەن ۇياتى اقساقالدار ەمەس، ديۋانا سياقتى، جىمىسقىلىق جاسىرىنىپ جالت-جۇلت جايناعان كوزدەرىندە اشۋ ارا­لاس كەك تۇنعان ەكىجۇزدىلەر ادام سەزىمى مەن ەركىنە يەلىك ەتپەك. كەكتى كوزدەردىڭ جۇمباعى كوپ ۇزاماي اشىلادى. «قۇدايعا قىزمەت قىلىپ ءجۇرمىن» دەپ مەك­كەدەن كەلە جاتقان ديۋانانىڭ ماقساتى – اقساقالدار امەڭگەر­لىككە بۇيىرىپ وتىرعان اقجىگىتتى ءولتىرىپ، جاستاي جەسىر قالعان شاپاقتى قايتسە دە وزىنە قاراتۋ. كوشپەندى حالىقتىڭ پەيىلىنىڭ كەڭدىگىن، اڭعالدىعىن بىلەتىن ول، «كوردىڭدەر مە، سەندەرگە قۇداي قا­ھارىن توگىپ جاتىر» دەپ اي تۇ­تىلعان ءتۇندى ءوز مۇددەسىنە پاي­دالانباق بولادى. دانيار ءارى­پوۆتىڭ كەيىپتەۋىندەگى ديۋانا كورەرمەندى ءار سوزىمەن، ءار ارەكە­تى­مەن جيرەندىرەدى. تىلىنەن يمان توگىلىپ، ارەكەتى ايارلىققا قۇرىل­عان ول قاراما-قارسى ەكى مىنەزگە، جان وزگەرىسىنە بىردەن اۋىسىپ وتىرادى. ەكىجۇزدىنىڭ ءرولىن ويناي تۇرا، ەكىۇشتىلىققا سالىنبايدى، ماقساتى ايقىن، وبرازى قانىق.

جاس اكتەرلەردىڭ قاي-قايسى­نىڭ دا ءرولى ارنايى ءسوز ەتۋگە تۇ­رار­لىق، كۇتكەن ناتيجەگە قول جەت­كىزۋ ءۇشىن ىزدەنگەنى، ەڭبەكتەنگەنى بايقالادى. باقتيار بايسەرىكتىڭ ويىنىنداعى اقجىگىت، جانەل سەرعازينا جاساعان شاپاق بەينەسى، اقنيەت ورىنتايدىڭ ءزۇبارجاتى، جاسۇلان كوپبەرگەننىڭ ءىشمۇر­زاسى – شاعىن بولسا دا، مىنەز سىڭگەن، جيناقتالعان تولىق بەينەلەر. ەڭگەزەردەي تولىق، اقىل-ەسى دۇرىس جەتىلمەي، ءسوزى دە، ءىسى دە ءسابي كەيپىندە قالىپ قويعان ءدارۋىش وبرازى ءاشىم احمەتوۆتىڭ ويىنىندا جاندى. اناسى بەلگىسىز، اكەسى بەيمالىم، دالا كەزىپ، ەل ادامدارىنا ەركەلەۋدى عانا بىلەتىن اڭگۇدىكتەۋ ءدارۋىش – تاڭقابيكەنىڭ ءوزىنىڭ، قۇدايدىڭ، كۇيەۋى مەن ءۇش ۇلىنىڭ الدىنداعى كەشۋ بەرمەس زور كۇناسى. درامالىق شيەلەنىستى شارىقتاتا كەلە، رەجيسسەر تاڭ­­­­قا­بيكە وقيعاسىن باسقاشا شەش­تى. ءدارۋىش – تاڭقابيكە مەن ديۋا­نانىڭ ورتاق بالاسى، باقىتسىز تاعدىرعا ءدارۋىش بەكەر ۇرىن­باعان، وزەگىندە ادالدىعى جوق ۇرلىق ماحابباتتىڭ قاسىرەتى قار­تايعان شاعىندا تاڭقابيكەنىڭ ءوزىن كەلىپ ۇردى...

پەسا اتاۋىنىڭ ايدىڭ تۇتى­لۋىنا بايلانىستى اتالۋى­نىڭ وزىندە حالىق ساناسىن قاراڭ­عى­لىقپەن تۇمشالاعان قاجەتسىز ءداس­تۇر جارقىراعان بولاشاقتىڭ بە­تىن جابادى دەگەن سالماقتى ويدى تۇسپالداعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. «اي تۇتىلعان تۇندە» قويىلىمىنىڭ كورەرمەنگە ايتارى – ماحابباتقا، ادام تاعدىرىنا نەمقۇرايلى قاراۋ، ومىردەگى كەز كەلگەن جاعدايدا سالت-داستۇرگە سۇيەنە بەرۋ تراگەديامەن اياق­تالۋ قاۋپىن تۋعىزادى. «ولار قاتى­گەزدىكپەن، قورقىنىشپەن، فانا­تيزممەن، قارعىس ارقىلى الەم­دى بيلەپ وتىر. جىن-پەرىنىڭ وزدەرىنە كىرىپ كەتكەنىن بايقاماي، ءبىز ءۇشىن شەشىم قابىلدايدى»، دەيدى سپەكتاكلدەن سوڭ ءوز ويىمەن بولىسكەن رەجيسسەر ۇلانمىرزا كارىپباەۆ. «ادامدى سوقىر سە­نىمگە ەلىكتىرىپ، قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ، جوق بولىپ كەتۋدەن ساقتا، قۇداي. ايدىڭ بەتى اشىق بولسىن!» ساحنا كورەرمەننىڭ سوڭىنان ساۋعا سۇراپ قالعانداي...

الماتى