راۋان كەنجەحان ۇلى: دامىعان ەلدەر، وزىق قوعامدار ەڭ اۋەلى مازمۇنىمەن الدا

– راۋان كەنجەحان ۇلى، «100 جاڭا وقۋلىق» جوباسىنىڭ بۇگىن­گە د­ەيىن جەت­­كەن جەتىستىگى ءھام بول­ا­شاققا جوس­پار­­لانعان باع­دا­رى تۋراسىندا ايتىپ وتسەڭىز. سوڭعى ءبىر جىلدا ناقتى قانداي جۇ­­مىس­­تار اتقارىلدى؟

– «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى باس­تالعالى ءۇش جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءوتتى. جو­با­نىڭ ماقساتى – گۋمانيتارلىق باعىتتاعى الەم­­نىڭ ەڭ جاقسى دەگەن وقۋلىقتارىن اۋد­ا­­رىپ، ەلىمىزدىڭ بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنا جەتكىزۋ، سول ارقى­لى گۋ­ما­ني­­­­تارلىق ءبىلىم مەن عى­لىم­نىڭ ماز­مۇنىن جا­­ڭارتۋ. وسى ارالىقتا 47 وقۋلىق اۋدا­­رى­لىپ، 132­ وقۋ ورنىنا تاراتىلدى. ولار – فيلوسوفيا، الەۋمەتتانۋ، پسيحولو­گيا، ءتىل ءبىلىمى، ءدىنتانۋ، تاريح، ادەبيەت جانە ون­ەر­­تانۋ، قۇقىق، ساياساتتانۋ، ەكونو­مي­كا مەن كا­سىپكەرلىك، مەنەدجمەنت پەن مار­­­­كە­تينگ، مەديا مەن جۋرناليس­تي­كا سالا­لارىن قامتيدى. وقۋ­لىق­تاردى ەلى­­­مىز­دىڭ جوعارى وقۋ ورىن­­دارىنىڭ وقى­­­­تۋ­شىلارى مەن عا­لىم­دارى ۇسى­نا­­دى. بۇل – نەگىزىنەن دۇنيە­جۇزىنىڭ ماڭ­­دايالدى ۋنيۆەر­سي­تەتتەرىنىڭ وقۋ باع­دا­رل­اما­لا­­رىنا كىرگەن، الەمگە تانىمال عا­­­لىم­­دار­­دىڭ ميلليونداعان دانامەن تارال­عان كىتاپتارى. اتاپ ايتساق، ەنتوني كەن­ني­دىڭ «باتىس فيلو­سوفياسىنىڭ تاريحى»، دجور­دج ريتسەردىڭ «الەۋمەتتانۋ تەو­ريا­­­سى»، ەلليوت ارونسوننىڭ «كوپ­­كە ۇم­تىلعان جالعىزى»، كا­رەن ارمسترونگتىڭ «قۇ­­داي­تانۋ بايانى»، ەرنست گومبريحتىڭ «ونەر تاري­حى»، گرەگوري مەنكيۋدىڭ «ەكو­­نو­ميكسى»، فيليپ كوتلەردىڭ «مار­­­كە­­تينگ نەگىزدەرى» جانە باسقا دا اتاق­تى عالىمدار مەن اۆتور­لار­دىڭ تانىمال وقۋلىقتارى اۋدا­رىل­دى.

100 وقۋلىق جوباسىنان تىس، بيىل بىر­قا­تار تۇسىندىرمە سوزدىكتەر دايىنداپ، باسىپ شىعاردىق. ول – «قازاق ءتىلىنىڭ كىرمە سوز­دەر سوزدىگى»، «وكسفورد الەۋمەتتىك عى­لىمدار سوزدىگى» جانە «وكسفورد ەكونو­مي­كا سوزدىگى». سونىمەن بىرگە، يۋۆال ءحاراري­دىڭ «Homo Deus: بولاشاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» جانە «XXI عاسىرعا 21 ساباق» اتتى كىتاپتارى، فرەدەريك ستارردىڭ «ۇمى­تىل­عان ۇلىلىق: ورتالىق ازيانىڭ اراب شاپ­قىنشىلىعىنان ءامىر تەمىرگە دەيىنگى التىن عاسىرى» اتتى كىتابى اۋدارىلىپ شىق­تى. قازىر كەزەكتى 30 وقۋلىق اۋدارىلىپ، باسپاعا دايىندالۋدا. ولار كەلەر جىل­دىڭ باسىندا باسىلىپ، تاراتىلادى.

– جاڭا جىلدا وقىرمانىن قۋان­تا­تىن 30 كىتاپ تىزىمىنە قانداي اۆتورلار ەندى؟ باس­تى-باستىسىن اتاپ وتسەڭىز؟

– كەلەر جىلى باسىلاتىن توپتامادا تەاتر مەن كينو ونەرى، ستسەناري جازۋ، ءبىلىم بەرۋ تەورياسى مەن پەداگوگيكا، ەتيكا مەن ەستەتيكا، زياتكەرلىك مەنشىك قۇ­قى­­عى، اعىلشىن قۇقىعى مەن ازاماتتىق پرو­تسەسس، ميكرو جانە ماكرو-ەكونوميكا، ستا­تيستيكا، جەكە قاراجات، الەمدىك مۋزى­كا تاريحى، الەۋمەتتىك زەرتتەۋ ادىستەرى سە­كىلدى باعىتتار قامتىلدى. اتاپ ايتار بول­ساق، جيل دەلەزدىڭ كينوعا ارنالعان ەكى تومدىق ەڭبەگى، لۋرەنىڭ «تاريحي ەتنولوگياسى»، فرەيليحتىڭ «كينو تەوريا­سى»، كەمبريدجدىڭ «مۋزىكا تاريحى»، پاركيننىڭ ماكرو جانە ميكرو-ەكونوميكا وقۋلىقتارى بار. كىتاپتار اۋدارىلىپ، باسپاعا دايىندالۋ ۇستىندە. بۇل 30 وقۋ­لىق­تى قوسقاندا، اۋدارىلعان كىتاپ سانى 77 بولادى. سونىمەن قاتار 2020 جى­لى اۋدا­رۋعا ۇسىنىلىپ، بەكىتىلگەن 23 وقۋ­لىق­تىڭ ءتىزىمى دە بار. بۇل تىزىمگە شى­عىس فيلوسوفياسى، سونىڭ ىشىندە قىتاي، ءۇندى، جاپون، اراب جانە يسلام فيلوسوفياسىنا ارنالعان وقۋلىقتار، تاريح پەن ەتنوگرافيا، دەموگرافيا، كەلىسسوز جۇرگىزۋ، الەۋ­مەتتىك جۇمىس جانە الەۋمەتتىك ساياسات تاقى­رىبىن قامتيتىن قۇندى ەڭبەكتەر كىردى.

– «100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى قولعا الىن­­عان ءۇش جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىن­دە اۋدارما جانە اۋدارماشىلار جۇ­مىسىن ءتيىم­دى ۇيىمداستىرۋدىڭ بەلگىلى ءبىر وتان­­­دىق ءادىس-ءتاسىلىن قالىپ­تاس­تىرا ال­دى­­­­ڭىزدار ما؟

– راس، بۇل جوبانىڭ ءبىر ماقساتى – زامانعا ساي وتاندىق اۋدارما مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ، ونى كۇشەيتۋ. ونداي مەكتەپ تە، اۋدارماشى ماماندار دا وزدىگىنەن پاي­دا بولمايدى. ول ءۇشىن وسىنداي اۋقىم­دى، جۇيەلى اۋدارما جۇمىسى قاجەت. قازىر جو­باعا 300-دەي مامان قاتىسۋدا. ولار – اۋ­دار­ما­شى­لار، ۇستازدار مەن عا­لىم­دار، ءتىلشى-رەداكتورلار. بۇل ۇجىم ءار كىتاپتى اۋدارىپ، ونى باسپاعا دايىنداۋ بارىسىندا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، بىرى­نەن ءبىرى ۇيرەنىپ، ارقايسىسى مامان رەتىندە كۇننەن كۇنگە ءوسىپ، كاسىبي ورتا رەتىندە كەمەلدەنىپ كەلەدى. جۇمىسقا كىرىسپەس بۇرىن ءبىز ەڭ اۋەلى اۋدارما جۇمىسى كەڭ جولعا قو­يىل­عان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەدىك. سودان تۇيگە­نىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ىڭعايىمىزعا قاراي بەيىم­دەپ پايدالاندىق. ارينە، جۇمىس بارىسىن­دا ءادىس-تاسىلدەر دامىپ، جەتىلىپ وتىرادى، بۇل – توقتاۋسىز پروتسەسس. اۋدار­ما­عا نەگىزىنەن ءتىل بىلەتىن، ءارى وقۋلىقتىڭ ءپانىن تۇسىنەتىن مامانداردى تارتۋعا تىرىسامىز. وقۋلىقتار كولەمدى بولعاندىقتان، ونى ءبولىم نەمەسە تاراۋ-تاراۋعا ءبولىپ بىر­نەشە مامان اۋدارادى. وسىدان كەيىن سول ءپاندى تەرەڭ بىلەتىن عىلىمي رەداكتور اۋدار­ما ءماتىندى وقىپ، ءوز پىكىرلەرى مەن ەسكە­ر­تۋ­لەرىن ايتادى. بۇدان سوڭ كەزەك ادەبي رە­داكتورعا كەلەدى. ونىڭ مىندەتى – اۋدارما ءماتىننىڭ جاتىق، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدى­لىقتارى مەن نورمالارىنا ساي، ۇعى­نىق­تى دا ساۋاتتى شىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ. كەيبىر ەرەكشە كۇردەلى كىتاپتاردى اۋدار­ماشىلار توبىندا بولماعان، «سىرت كوز» مامانعا وقىتىپ پىكىر سۇرايمىز. سونى­مەن بىرگە، ءاربىر اۋدارىلعان وقۋلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءتيىستى كافەدرالا­رىن­دا وقىلىپ، قۇپتالادى. وسىلايشا، ءار كى­تاپتى اۋدارىپ، باسپاعا دايىنداۋعا ءبىر توپ مامان، كەيبىر كولەمدى، كۇردەلى باسى­لىم­دارعا جيىرماعا تارتا ادام قاتىسادى.

– اۋدارماشىلاردىڭ بىلىكتىلىگى قانداي تالاپتارعا سۇيەنىپ تاڭدالدى؟ قا­لاي دەسەك تە عىلىمي اۋدارمانىڭ تالا­بى بولەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ءتار­جى­ماشىلار اراسىندا سالالىق ەرەك­­شەلىككە ساي ءتىلدى دە، بەلگىلى ءبىر ءپان­دى دە تەرەڭ مەڭگەرگەن مامان­دار بار ما؟ عى­لىمي دالدىككە قانشالىقتى ءمان بە­رىلدى؟

– دۇرىس ايتاسىز. اكادەميالىق اۋدار­ما­نىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. ونى ءپاندى بى­لەتىن، تەرەڭ تۇسىنەتىن، ءارى ەكى ءتىلدى دە جاق­سى مەڭگەرگەن عالىمدار جاساۋى ءتيىس. ءپاندى بىلەتىن، ونى كىتاپتىڭ تۇپ­نۇس­قا تىلىندە وقىپ تۇسىنە الاتىن جانە تۇسىنگەنىن قازاق تىلىندە ساۋاتتى، ۇعى­نىق­تى ەتىپ جازا الاتىن مامان تابۋ قيىن. ون­داي ادامدار وتە از. سوندىقتان دا، ءتۇر­لى مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، ولاردى ورتاق ناتيجەگە، جۇمىلا ەڭبەك ەتۋگە شا­قىرۋدان باسقا امال جوق. البەتتە، اۋدار­ماشى، عىلىمي رەداك­تور جانە ادەبي رەداكتورلار اراسىندا پى­كىرتالاس بولادى. عالىمدار عىلىمي دال­دىكتى ايتىپ، مۇنداي كىتاپتاردى وقۋ ءۇشىن ادامعا دايىندىق كەرەكتىگىن العا تارتا­دى. مۇنداي ماتىندەر بارشاعا بىردەي تۇسى­نىكتى بولۋى شارت ەمەس دەيدى. ال ادەبي رەداك­تورلار اۋدارما ءماتىننىڭ جاتىق، وقۋعا جەڭىل بولۋىن تالاپ ەتەدى، كوركەمدىك تۇرعى­دان جوعارى تالاپ قويادى. مەنىڭشە، وسىن­داي كاسىبي تالقى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ءار مامان ءوز پىكىرىن اشىق، قاجەت بولسا، اشى­نا ايتىپ، شىن جاناشىرلىق كورسەتسە، اۋدار­ما سوعۇرلىم جاقسى شىعادى.

– «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭ­عى­رۋ» باعدارلامالىق ماقا­لا­سى­نىڭ ءاۋ باستاعى نەگىزگى ماقساتى ءھام باس­تى يدەيا­سى – قوعامدىق سانا­نى وز­گەر­تۋگە با­­عىت­­تالدى دەسەك، بۇل تالاپ­قا قازاق تى­­­لىنە اۋدارىلىپ جاتقان 100 جاڭا وقۋ­­لىق قانشالىقتى جاۋاپ بەرە الا­­دى دەپ ويلايسىز؟ بەكىتىلگەن ءتىزىمنىڭ اتال­­­­عان ۇستانىمدى ىلگەرىلەتۋدەگى ىق­پا­­­­لى قانداي؟

– اۋدارىلىپ جاتقان وقۋلىقتار – مازمۇن تۇرعىسىنان ءبىزدىڭ گۋمانيتارلىق ءبىلىم مەن قوعامدىق سانا ءۇشىن شىن مانىندە ۇلكەن ولجا. بۇعان دەيىن تەك شاماسى جەتكەن ۇستازدار عانا بۇل وقۋ­لىق­تاردى ارا­گىدىك اۋدارىپ، وقۋ بارىسىنا قوسىپ جۇر­گەن. «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن سىرت­­تا وقيتىن جاس­تار وسى كىتاپتاردىڭ نە­گى­زىندە ءبىلىم الادى. ءوزىمىز دە سولاي وقى­­دىق. سوندا «وسى كىتاپتار قازاق تىلى­نە اۋدارىلار ما ەكەن» دەپ ارمانداي­تىن­بىز. «بولاشاق» ون مىڭ ادامعا جول اشىپ، جاقسى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەردى. ال مىنا جوبا سونداي مۇمكىندىكتى ءجۇز مىڭداعان ستۋدەنتكە سىيلاپ وتىر. ەلى­مىز­دە 500 مىڭداي ستۋدەنت بار، سونىڭ وننان ءبىرى عانا وسى وقۋلىقتاردى ءتۇسىنىپ وقىپ، كەيىن مامان رەتىندە ورتاعا قوسىلىپ، ىسكە كىرىسسە، سالا-سالادا، جالپى قوعامدا، ءسوز­سىز، ۇلان-عايىر وزگەرىستەر بولادى. ءوز باسىم وعان كامىل سەنەمىن.

– جوبا قولعا الىنعالى بەرى تالاي شە­تەلدىك بىلىكتى اۋدارماشى ما­ماندار­مەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ، تاجىري­بە الماسۋ مۇم­­كىندىگى بۇيىردى. الەم­دىك اۋدار­ما جانە جالپى كىتاپ شىعا­رۋ، ونى تا­را­­تۋ ءھام ناسيحاتتاۋ ماسە­لەسىندە قا­زاق ەڭ اۋەلى نەنى باستى نازار­عا الۋى نەمەسە ۇي­­رەنۋى كەرەك دەپ ءتۇي­دىڭىز؟

– تۇيگەنىمىز از ەمەس. بىرىنشىدەن، دا­مى­عان ەلدەر، وزىق قوعامدار ەڭ اۋەلى ماز­مۇ­نىمەن الدا. قوعامنىڭ قۋاتى، ەلدىڭ الەۋە­تى ءبىلىم جانە ينتەللەكتۋالدىق مازمۇننىڭ دەڭ­گەيىنە سۇيەنەدى، سودان ءنار الادى. مىق­تى ەكونوميكا دا، تەگەۋرىندى ساياسات تا سول مازمۇننان شىعادى. ەكىنشىدەن، كەز-كەلگەن ءتىلدىڭ دە قۋاتى سول تىلدەگى زامانعا ساي، كەڭ سۇ­رانىسقا يە مازمۇننىڭ جەمىسى. ونداي ماز­مۇنى جوق ءتىلدىڭ بولاشاعى دا جوق. اعىل­شىن ءتىلىنىڭ كۇشى – ەڭ اۋەلى عىلىم مەن بىلىمدە. ال ونى العا سۇيرەيتىن سول تىل­دە مول مازمۇن جاساپ وتىرعان وقۋ ورىن­دا­رى مەن باس­پالار. ۇشىنشىدەن، وقۋلىق قۇراس­تىرۋ، ونى جىل سايىن جاڭارتۋ جانە باسىپ، تاراتۋ – وتە كۇردەلى يندۋستريا، ۇلكەن بيزنەس. جاقسى وقۋلىق اۆتورلارى وتە اۋقاتتى ادامدار. جاقسى وقۋلىق، ادەت­تە، وتە قىمبات. مىسالى، ءبىزدىڭ تىزىم­دە­گى كەيبىر وقۋلىقتاردىڭ اعىلشىن تى­لىن­دەگى نۇسقالارى دۇكەندە 200-250 دوللار تۇ­رادى. ستۋدەنتتەر ونى بىرىنەن ءبىرى ساتىپ الىپ، ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەك پايدالانا­دى. سول وقۋلىقتار ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەرگە تە­گىن جەتىپ جاتىر.

مەنىڭشە، وسى وقۋلىقتاردى اۋدارۋعا قا­تىسقان ءبىزدىڭ ماماندار مەن عالىمدار وقۋ­لىق قۇراستىرۋشى اۆتور رەتىندە دە كوپ تا­جىريبە جينادى. وقۋلىق قۇراستىرۋ تەحنو­­لوگياسى، ونىڭ مازمۇنى، ءتىلى مەن ءستيلى، مىسالدارى مەن جاتتىعۋلارى، كەيس­تە­رى مەن كورنەكىلىكتەرى، قوسىمشا ماتەريالدارى، تاعىسىن تاعى... وسىنىڭ بارلىعى وزىنشە ءبىر الەم. دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ ۇزدىك وقۋلىقتارىن اۋدارۋ ارقىلى ماماندارىمىز سول الەممەن تانىسىپ، ونىڭ قىر-سىرىنا بويلاۋعا مۇمكىندىك الدى. ەندى سول ورتادان جاڭا ۇلگىدەگى ءتول وقۋلىق اۆتورلارى شىعادى دەپ ويلايمىن.

– جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى تاڭدا تۇلعا جانە مامان رەتىندە قالىپتاسۋعا كو­­مەك­تەسەتىن ءتۇرلى موتيۆاتسيالىق، پسي­­­حو­­لوگيالىق كىتاپتاردى جاپپاي وقۋ اسى­رەسە جاستار اراسىندا جا­­ھاندىق ۇل­كەن قوزعالىسقا اينالىپ كەتتى. ال ۇلت­­تىق اۋدارما بيۋرو­سى ارقىلى جۇزە­گە اسىپ جاتقان وسىن­داي الەمدىك بەست­سەل­­لەرلەردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنا وقىر­مان سۇرا­نى­سى قاي دەڭگەيدە؟

– سۇرانىس وتە ۇلكەن. ماسەلەن، بىلتىر اۋدارىلعان ستيۆەن كوۆيدىڭ «جاسامپاز جانداردىڭ 7 داعدىسى» دەگەن كىتابى بىزدەگى كىتاپ دۇكەندەرىندە 10 جىل بويى بەستسەللەر قاتارىندا. ورىسشا باسىلىمدارىن رەسەيدەن جەتكىزىپ ۇلگەرمەيدى. سول سەكىلدى بۇكىل الەم جارىسا وقىپ، تال­قى­لاپ جاتقان يۋۆال ءحاراريدىڭ «Sapiens: ادام­زات­تىڭ قىسقاشا تاريحى»، «Homo Deus: بولاشاقتىڭ قىسقاشا تاري­حى»، «XXI عاسىرعا 21 ساباق» سەكىلدى كى­تاپ­تارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق جوعارى. وسىنداي بۇكىل الەم وقىپ، ءدال قازىر تالقىلاپ جات­قان كىتاپتاردى ورىسشا باسىلىمىمەن جا­رىسا قازاقشا شىعارىپ جاتىرمىز. بىزدە مۇنداي كىتاپتاردى قازاق تىلىندە وقۋ، تالقىلاۋ، پىكىر ءبىلدىرۋ مادەنيەتى قا­لىپ­تا­سىپ كەلە جاتىر. بۇل الدا جاسالۋى ءتيىس ۇل­كەن جۇمىستىڭ باسى عانا.

– قازاق تىلىنە اۋدارىلعان وقۋ­لىق­­­تاردىڭ ستۋدەنت، وقىتۋشىلاردان بولەك، قاراپايىم قالىڭ وقىرمان ارا­­سىن­­داعى قولجەتىمدىلىگى قانشا­لىق­تى قا­راس­تى­رىلعان؟

– جوبا اياسىندا اۋدارىلعان وقۋلىق­تار­دىڭ ارقايسىسى 10 مىڭ دانامەن با­سى­­لىپ، ەلىمىزدەگى بارلىق جوعارى وقۋ ورىن­­دارىنا، سونىڭ ىشىندە جەكە مەن­شىك ۋني­­ۆەرسيتەتتەرگە دە تەگىن تاراتىلۋ­دا. سونىمەن بىرگە وقۋلىقتاردىڭ ەلەكترون­دى نۇسقالارىن ينتەرنەت ارقىلى ەركىن وقۋ­عا بولادى. ولار «قازاقستان اشىق ۋني­­ۆەرسيتەتىنىڭ» پلاتفورماسىندا ور­نا­­لاستىرىلعان. سونداي-اق كىتاپتاردى ساتىپ العىسى كەلەتىن كوپشىلىكتىڭ سۇ­را­ۋى بويىنشا قوسىمشا تيراج باسى­لىپ، كىتاپتار ەلىمىزدەگى ءىرى كىتاپ دۇكەن­دە­رىنە دە جەتتى. وكىنىشكە قاراي، كىتاپ دۇ­كەن­دەرىندەگى قازاق تىلىندەگى كىتاپ ءالى از. سۇ­­رانىس بار. مەنىڭشە، سۇرانىس ارتۋى ءۇشىن ۇسىنىس كوبەيۋى قاجەت. ءبىر جاقسىسى، اۋدارماعا دەن قويعان باسپالار مەن جەكە باس­پاگەرلەر كوبەيىپ كەلەدى. بۇعان دا قوز­عاۋ سالعان وسى جوبا بولدى دەسەك، ارتىق ايت­قاندىق بولماس.

– الەمدەگى وزىق تاجىريبەلەردىڭ ءبىرى – «اشىق ۋنيۆەرسيتەت» پلات­فور­ما­سىنىڭ قازاق­ستانداعى تاجىري­بەسى تۋرا­سىندا اي­تىپ وتسەڭىز؟ مۇ­نىڭ ارتىق­شىلىعى نەدە؟

– ينتەرنەت تەحنولوگيالارى دامىعان سايىن ول تەحنولوگيالاردى ءبىلىم بەرۋ ماق­سات­تارى ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانۋ مۇمكىن­دىك­تەرى ارتىپ كەلەدى. بىزدە ونى «قاشىقتان وقى­تۋ»، «ونلاين وقىتۋ» تەحنولوگيالارى دەپ اتاپ، كوپ وقۋ ورىندارى كەڭىنەن ىسكە قوسىپ جاتىر. دۇنيەجۇزىندە قازىر وسى ادىسپەن ءبىلىم الاتىن ادام سانى 150 ميلليوننان استى. بۇل تەحنولوگيالار ءبىلىمنىڭ سا­پا­سىن ارتتىرۋعا دا، ونىڭ قولجەتىمدىگىن قام­تاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن دە وتە ءتيىمدى شە­شۋگە جول اشادى. ءبىلىم العىسى كەلەتىن ادام ەڭ وزىق مازمۇن نەگىزىندە، ەڭ جاقسى ۇستازداردىڭ قاتىسۋىمەن دايىندالعان وقۋ كۋرستارىن وزىنە ىڭعايلى جەردەن، وزى­نە ىڭعايلى ۋاقىتتا ونلاين كورىپ، وقىپ، تىڭداي الادى. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، بۇ­گىندە 30 مىڭعا تارتا قازاقستاندىق ستۋدەنت وسىنداي شەتەلدىك ونلاين ۋنيۆەرسيتەت­تەن ءبىلىم الىپ جاتىر، ولاردىڭ دەنى رەسەي­لىك پلاتفورمالار. بىزدە بۇل سالا ەندى-ەندى قالىپتاسىپ، دامىپ كەلەدى. ونى جە­دەل دامىتۋ ءۇشىن ساپالى وقۋ كونتەنتىن كەڭ اۋقىم­دا تەزدەتىپ جاساقتاپ، ولاردى پاي­دا­لانۋ ادىس­تەمەسىن جەتىلدىرۋ قاجەت. «100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى اياسىندا اۋدا­رىل­عان جاڭا وقۋلىقتار نەگىزىندە وسىنداي تەحنو­لوگيا بويىنشا وقىتۋعا قاجەتتى ونلاين كۋرستار جاسالىپ جاتىر. قازىر 150-دەن اسا كۋرس دايىندالدى. بۇل جالپى سانى – 3،5 مىڭنان اسا لەكتسيا، 1200 ساعات ۆيدەو كون­­تەنت. جاسالىپ جاتقان «قازاقستاننىڭ اشىق ۋنيۆەرسيتەتى» ەلىمىزدەگى بارلىق وقۋ ورىن­دارى مەن ستۋدەنتتەرى ورتاق پاي­دا­لا­نا­تىن جاڭا ۇلگىدەگى ءبىلىم بەرۋ پلات­فور­­ماسىنا اينالۋى ءتيىس. وسى ورايدا شە­شىمىن كۇتەتىن زاڭنامالىق ماسەلە بار – ءبىز­دىڭ ءبىلىم تۋرالى زاڭدا قاشىقتان نەمەسە ونلاين وقىتۋ دەگەن ۇعىم جوق. وسى ماسە^­لەنى شەشۋ ءۇشىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيس­تر­ىلىگىمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ جاتىر­مىز.

– قازىرگى قازاق ادەبيەتى انتو­لو­گيا­­­سىنىڭ 6 تىلدە جارىق كورۋى قازاق اقىن-جازۋشىلارى شىعارمالارىنىڭ ال­ەم­­گە تانىلۋىنا جول اشقان تاماشا جوبا بول­­عانى انىق. ءتىپتى بىرنەشە مەملەكەت­تە تۇ­ساۋكەسەر ءراسىمى دە ءوتتى. جال­پى، قا­زاق ادە­بيەتىن شەتەلدىكتەر قالاي قابىل­­داپ جا­تىر؟ پىكىر الماسۋ، كەرى باي­لانىس ور­ناتۋ مۇمكىندىگى بار ما؟

– ءيا، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باع­دار­لا­ما­سىنىڭ تاعى ءبىر تارماعى «جاھانداعى زا­ماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» دەپ اتالاتىن جوبانىڭ اياسىندا قازىرگى قازاق ادە­بيە­تىنىڭ ەكى جيناعى بۇۇ-نىڭ 6 تىلىنە اۋدارىلدى. بۇل بۇرىن-سوڭدى ءبىزدىڭ تاريحتا بولماعان جاعداي. ارقايسىسىنا 30 اۆتور­دان كىرگەن، كولەمدەرى 600 بەتتىك، بىرەۋى پوەزيا، ەكىنشىسى پروزا جي­ناعى دايىندالدى. ەڭ باستىسى، ول جي­ناقتاردى اعىلشىن، اراب، يسپان، قىتاي، ورىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىنە اۋدارىپ باسۋعا، سول تىلدەردە سويلەيتىن نەگىزگى ەلدەردىڭ ەڭ بەدەلدى باس­پالارى مەن ەڭ تاجىريبەلى اۋدارماشى­لا­رى اتسالىستى. ماسەلەن، اعىلشىن تى­لى­نە كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى، اراب تىلىنە مىسىردىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مەن مادەنيەت ورتالىعى، يسپان تىلىنە سەر­ۆان­تەس ينستيتۋتىنىڭ باسپاسى، قىتاي تى­لىنە قىتايدىڭ ۇلتتار باسپاسى، ورىس تىلىنە ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋني­ۆەر­سي­تە­تى­نىڭ باسپا ءۇيى، فرانتسۋز تىلىنە پاريج قالاسى مادەني بىرلەستىگىنىڭ باسپالارى قا­تىستى. ولار اۋدارما مەن كوركەم رەداك­تسيا­عا ءوز ەلدەرىندەگى تانىمال، تاجىريبەلى ما­مانداردى تارتتى. قازاق ادەبيەتىن سول تىلدەردەگى وقىرمانعا تانىستىرۋ ءۇشىن اسا بەدەلدى ادەبيەت ماماندارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى شاقىرىلدى. ول ما­ماندار اۋدارمانى مۇقيات وقىپ، ءار كى­تاپقا العىسوز جازدى. العىسوز اۆتور­لارىنىڭ اراسىندا اتاقتى بريتان كەڭە­سىنىڭ توراعاسى، يسپان كورولدىك اكا­دە­مياسىنىڭ باس حاتشىسى، اراب ليگا­سى­نىڭ ءبىلىم، مادەنيەت جانە عىلىم ۇيى­مى­نىڭ توراعاسى، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەر­سي­تەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پرەزي­دەن­تى مەن گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينس­تي­تۋتىنىڭ باسشىسى سىندى ماماندار بار. وسىلاي دايىندالعان اۋدارما انتولوگيالار الەمنىڭ 5 قۇرلىعىنداعى 93 ەلدىڭ ءىرى كىتاپحانالارى، وقۋ ورىندارى مەن ادەبي ورتالىقتارىنا جەتكىزىلدى. جالپى سانى الەمنىڭ 10 مىڭداي كىتاپحاناسى، 10 مىڭداي وقۋ ورىنى، 3 مىڭداي عىلىمي ورتالىعى قامتىلدى.

كىتاپتاردى تانىستىرۋ دا جوعارى دەڭ­گەي­دە ءوتتى. مىسالى، اعىلشىن تىلىندەگى با­سى­­لىمدار لوندونداعى ايگىلى بريتان كىتاپ­حاناسىندا، ءيسپانتىلدى باسىلىمدار مادريدتەگى سەرۆانتەس ينستيتۋتىن­دا، اراب ءتىلدى اۋدارما مىسىردىڭ جو­عار­عى مادەني كەڭەسىندە، فرانتسۋز ءتىلدى باسى­لىم­داردىڭ تۇساۋكەسەرى پاريج قالاسى­نىڭ مەرياسىندا ءوتتى. التى تىلگە اۋدا­رىل­عان قازاق ادەبيەتىنىڭ انتولوگيالارى دۇنيەجۇزىنىڭ ورتالىقتاندىرىلعان ەلەكتر­وندى بيبليوگرافيالىق جۇيەسىنە كىردى. الەم ادەبيەتى تالقىلاناتىن ونلاين جۇيە­لەرگە قوسىلىپ، تالقىلانىپ جاتىر. جيناق­تارىمىزدى العان كىتاپ­حا­نالار مەن وقۋ ورىندارىنان كوپتەگەن ريزاشىلىق، العىس حاتتار كەلىپ جاتىر. ماسەلەن، تەحاس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبي كلۋبىنان حات الدىق. جيناقتار كەل­گەن بويدا كلۋبتارىندا وقىلىپ، تالقىلانىپتى. عىلىمي ورتالىقتار بۇل جيناقتار ارقىلى ءبىزدىڭ ادەبيەتتى عانا ەمەس، قوعامدى، قوعامدىق ويدى، ما­دەنيەتىمىزدى زەرتتەيتىندەرىن ايتىپ جاتىر.

– سوڭعى ۋاقىتتا جازۋشىلار تارا­پىنان وزگە تىلدە اۋدارىلعان كى­تاپ­­تا­رى­نىڭ كوركەمدىك ساپاسى سىن كو­تەر­مەي­تىندىگى جايلى ءجيى ەستىپ ءجۇر­مىز. ءتىل بەي­نە­لىلىگى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى قارا­پايىم مازمۇنىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس دەيدى ءتىل بىلەتىندەر. التى تىلدە «سوي­لە­گەن» انتولوگيا جۇمىسىندا بۇل جاعى قانشالىقتى ەسكەرىلىپ، ەڭسەرىلدى؟

– ونداي الاڭداۋشىلىقتىڭ بار ەكەنى راس. سىن كوتەرمەيتىن اۋدارما جاسالىپ، شىعىپ جاتقانى وكىنىشتى. سونداي اۋدارما باسىلىمداردى ءبىز جاساعان جۇمىسپەن شاتاستىرىپ، سۇراق قويىپ جاتقان ادامدار دا بار. باسقا بىرەۋدىڭ جاساعان جۇمىسىنا پىكىر ايتا المايمىن. ونداي اۋدارما جۇ^­مى­سىن كىم جانە قالاي جاساعانى ماعان بەل­گىسىز. ال ءوزىمىز جاساعان اۋدارمانىڭ جاي-جاپسارىن جوعارىدا ايتتىم. بۇۇ-نىڭ 6 تىلىندە جۇمىس ىستەيتىن ەڭ بەدەلدى دە­گەن باسپالاردى جۇمىسقا قوسقانداعى باستى ماقساتىمىز – اۋدارما ساپاسىن قام­تاماسىز ەتۋ بولاتىن. قازىرگى جاعدايدا جا­سالۋى مۇمكىن ەڭ جوعارى اۋدارما ساپاسى­نا جەتە الدىق دەپ ويلايمىن.

– العا قويىلعان مەجە ەڭسەرىلىپ، ياعني تىزىمگە ەنگەن 100 كىتاپ تولىق اۋدا­­رى­­لىپ بىتكەن سوڭ، بولاشاقتا ايتۋ­­لى جو­با ءارى قاراي جالعاسىن تاب­ۋى مۇم­كىن بە؟

– مەنىڭشە، انا ءتىلىمىز بەن ءوز تىلى­مىز­دەگى ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتامىز دەسەك، اۋدارما جۇمىسى توقتاماۋى ءتيىس. تەك وقۋلىق پەن تانىمدىق كىتاپتار عانا ەمەس، كوركەم ادەبيەت تە، كينو مەن تەلەحيكايالار، انيماتسيا، ۆەب رەسۋرستار مەن ۆيدەو ويىن­دار، جالپى سۇرانىسقا يە مازمۇننىڭ بار­لى­عى اۋدارىلۋى قاجەت. سوندىقتان بۇل جوبا جالعاسا بەرەدى. مەملەكەت مۇنداي اۋقىم­دا قولداي الماسا دا، امالىن تاۋىپ جال­عاس­­تىرۋعا تىرىسامىز.

– ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ كەلەر جىل­­عا قانداي جوسپارلارى بار؟

– كەلەر جىلدىڭ جوسپارى دا اۋقىمدى. 2019-2020 وقۋ جىلىنىڭ اياعى­نا دەيىن تاعى 30 وقۋلىق شىعارامىز. جىل­دىڭ اياعىنا دەيىن تاعى 23 كىتاپ اۋدا­رىلىپ، 100 وقۋ­لىقتىڭ ءتىزىمى تولادى. ودان باسقا، كەلەسى جىلى وكسفورد باسپاسىمەن بىرگە دا­يىنداپ جاتقان «Oxford Kazakh Dictionary» دەگەن اتپەن ۇلكەن قازاق-اعىل­شىن جانە اعىلشىن-قازاق سوزدىگى شىعادى. بۇل اۋدارما سوزدىگى وتە اۋقىمدى، كولەمى مىڭ بەتتەن اسادى، ۇلكەن ءارى اسا ماڭىزدى جۇ­مىس بولعاندىقتان، ونى اسىقپاي دايىنداپ، كەلەسى جىلى شىعارۋدى ۇيعاردىق.

«قازاقستاننىڭ اشىق ۋنيۆەرسيتەتى» پلاتفورماسىن دا 2020 جىلى تولىق ىسكە قوسپاق جوسپارىمىز بار. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىز Googlە-اۋدارماشى جۇيەسىنە قازاق ءتىلىن قوستىق. ەندى Google كومپانياسىمەن بىرلەسىپ، قازاق تىلىندەگى ءسوزدى تىڭداپ، ونى ءتۇسىنىپ، ءوزى ماتىنگە اينالدىراتىن جانە كەز-كەلگەن باسقا تىلگە اۋدارا الاتىن جۇيەنى دامىتىپ جاتىرمىز. بۇيىرتسا، كەلەسى جىلى سول جۇمىستىڭ دا ناتيجەسى شىعادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. بۇل انا ءتىلىمىزدىڭ الەۋەتىن ەداۋىر كوتەرەر ەدى. وسى جۇيەنىڭ بولماۋىنان ءبىز قازىر كوپتەگەن تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەردەن قۇر قالىپ جاتىرمىز. بۇل – وتە كولەمدى ءارى كۇردەلى جۇمىس.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

نازەركە جۇماباي،

«Egemen Qazaqstan»