سوناۋ 1950 جىلدارى جا­مال وماروۆا، 1960 جىلدارى روزا باعلانوۆا اپالارىمىز موڭ­عولياداعى قازاق اۋىلدارىن ارالاپ ءان سالعان. اتا-اجەلەرىمىز، اكە-شەشەلەرىمىز ول كىسىلەردى كوزىمەن كورىپ، ءانىن ءوز اۋزىنان تىڭداعاندارىن ماقتانىشپەن ايتىپ وتىراتىن. قازاقستاندىق ءانشى-كۇيشىلەردىڭ موڭعولياعا ساپارلاماعانى كەمدە-كەم دەسەك، ارتىق ايتپاعاندىق بولار ەدى.

سونداي ءدۇلدۇل انشىلەردىڭ ءبىرى، بيىل تۋعانىنا 70 جىل تولىپ وتىرعان قازاقتىڭ سوڭعى سال-سەرىسى، قازاق ءان ونەرىنىڭ انتولوگياسى، ءتىپتى تۇتاس ەنتسيكلوپەدياسى ىسپەتتى تەلەگەي تەڭىز تالانت يەسى جانىبەك كارمەنوۆ تە 1989 جىلى جازۋشى اكىم تارازي، اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆتەرمەن بىرگە بايولكە ايماعى، ياعني قازاقتاردىڭ ءبىر مەكەنى قوبدا بەتىنە بارعان ەدى. اتىنا، انىنە راديو ارقىلى بۇرىننان قانىق ونداعى قانداستارىمىز جاكەڭدى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ قارسى الدى.

– ءبارىمىز دە اۋىلدان شىقتىق، ءاندى اۋىلدان باستايىق، مۇنداعى قازاقتاردىڭ اۋىلىن كورەيىك، – دەپ، العاشقى كونتسەرتىن ولگەي قالاسىنداعى ايماقتىق مۋزىكالى دراما تەاترىندا وتكىزۋ جونىندەگى ۇسىنىستان باس تارتتى.

اۋىلدارعا ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا ءىسىن باسقارعان حاتشىسى حابساتور ومار ۇلى ءوزى باستاپ، موڭعوليا جازۋشىلار وداعى ايماقتىق بولىمشەسىنىڭ باسشىسى كاكەي جاڭجۇڭ ۇلى قوستاپ، ەكى جەڭىل ماشينامەن جولعا شىقتىق. گازەت، راديو تىلشىلەرى قاستارىنان ءبىر ەلى قالعان جوقپىز. جانىبەك ەكەۋىمىز قۇرداس ەكەنبىز، ەتەنە تانىسىپ، ءبىر اپتا بويى ەركىن شۇيىركەلەسكەن ەدىك. جاكەڭنىڭ اۋەلەتكەن اندەرى عانا ەمەس، كو­ڭىل ەلىتەر اسەرلى اڭگىمەلەرى دە جۇرەككە جاتتالىپ قالدى.

150 شاقىرىمداعى دەلۇۇن سۇمىنىنا جول تارتىق. جولاي تۇلبا سۇمىنىندا اكىم دەگەن شوپاننىڭ ۇيىنەن ءدام تاتتىق. جانىبەك شاناعى ءشومىشتىڭ باسىنداي عانا، تۇرقى قولدىڭ قا­رى­نان اسپايتىن كىپ-كىشكەنتاي قارا دومبىراسىن كۇمبىرلەتىپ، ءۇش-ءتورت ءۇيلى اۋىلدىڭ شال-كەم­پىر، قاتىن-بالاسىنا بىرنەشە ءان سالىپ بەردى. اۋىل ادامدارى ءدان ريزا.

سول كۇنى كەشتە دەلۇۇن سۇ­مى­نىنىڭ شاعىن كلۋبىنا سىيماعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كونتسەرتكە كىرگەندەرى دە، كىرە الماي قال­عاندارى دا ارماندا ەدى. ساحنا تورىندە تەك جاكەڭ: باسىندا تاقيا، ۇستىندە كەستەلى قازاق شاپان. قولىندا تومارداي قارا دومبىرا.

مەن بۇرىن-سوڭدى ءانشىنىڭ تىڭداۋشى قاۋىمدى انمەن، ناقتىراق ايتقاندا ءان اۋەنىمەن ءتانتى ەتكەنىن كورسەم دە، اسەرلى اڭگىمەسىمەن باۋراعانىن كورمەپ­پىن. جاكەڭ بۇل ساپاردا بىردە-ءبىر كونتسەرتىن انمەن باستاعان جوق. ىلعي دا اڭگىمەمەن باستالدى. اڭگىمە بولعاندا، ۇزىن-سونار اڭگىمە. ءبىر عاجابى، سول ۇزىن-سونار اڭگىمە تىڭداۋشىسىن جا­لىق­­تىرعان جوق، قايتا ەلىتتى، باۋرادى، بالقىتتى. جۇرت اۋىز­دارىنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدادى.

جاكەڭ اۋەلى قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىن تاۋىمەن، تاسىمەن، وزەنىمەن، كولىمەن تۇگەلدەي كو­رەر­­مەننىڭ كوز الدىنا ەلەس­تەتتى: «قايران قازاعىمنىڭ باسىنان عاسىرلار كەرۋەنىندە نە وت­پەدى! قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرت­قالاعان جۇماق جىلدار دا، كوزدەرىنەن قاندى جاس سورعالاپ، تاباندارى تاسقا تىلىنگەن لاڭ جىلدار دا ءوتتى. سول زاماننىڭ قايسىسىندا دا قازاعىم قارا دومبىراسى مەن قارا ولەڭىن جاندارىنا سەرىك ەتتى. مۇڭىن انمەن شاقتى، سىرىن انمەن شەرتتى. شاتتىعىن انمەن شالقىتتى. «ەلىم-اي» دەپ ەڭىرەدى. «اعاجاي التاي» دەپ ەگىلدى، دەپ جاكەڭ توگىلە سويلەپ كەپ، ينە شانشار ورىن جوق، لىق تولى زالعا ريزا سەزىممەن ءبىر قاراپ الادى دا، تاعى دا اعىتىلادى: «سوندىقتان قازاقتىڭ ءان ونەرىنىڭ باي مۇ­راسى ەندى ولمەيدى، وشپەيدى. بو­لاشاققا جەتكىزەتىن مىنا سىز­دەردىڭ ورتالارىڭىزداعى «بوقمۇرىندار» – ەرتەڭنىڭ اتپال ازاماتتارى».

ءسال-ءپال پاۋزا. ومىراۋ قالتاسىنان كۇمىس قۇرساۋلى ءمۇيىز شاقشاسىن شىعارىپ، كوك بۇيرا ناسىبايدى الاقانىنا ءۇيدى. سوسىن ەرنىنە باستى دا اڭگىمەنى ءارى قاراي ساباقتادى. تىڭداۋشىلار ۇزدىگە ءتۇستى.

«...قازاقتىڭ بايتاق دالا­سىنىڭ باتىسىنداعى ءان قانداي!!! كەيدە قورقىتتىڭ قوبىزى كۇڭى­رەنگەندەي، كەيدە اقجايىق پەن قارت كاسپيدىڭ تولقىنى شۋ­لاعانداي. سول تولقىن اسپانعا ءان بولىپ ورلەگەندەي، تومەنگە قۇلدىراپ جۇرەككە توگىلگەندەي. تەڭىزدەي تاسىعان، نوسەرلەي سورعالاعان توكپە اندەر. «قايران مۇحيت، قايران سارى، قايران بالا وراز. سولار بولماعاندا عاريفوللا اعامىز دا بولماس ەدى».

اڭگىمە وسىلاي توگىلە بەردى، ورىلە بەردى. ءبارى جاراسىپ تۇر. ءبارى قازاقى. سوسىن «سارى بي­دايدى» سار جەلدىردى. توي-دۋماندا قولىنا دومبىرا الىپ، ء«اۋ» دەپ ءان سالاتىنداردىڭ اۋزى­­نان تۇسپەيتىن «سارى بيداي» جاكەڭنىڭ ورىنداۋىندا قۇبى­لىپ، قۇلپىرىپ كەتتى.

ەرتەڭىندە ولگەي قالاسىندا اكىم تارازي، ۇلىقبەك ەسداۋلەت ۇشەۋى جازۋشىلارمەن، تەاتر ارتىستەرىمەن دەگەندەي جەكە كەزدەسۋلەر وتكىزدى. جاكەڭ راديو ستۋدياسىنا كوپ ءان جازعىزدى.

سول كەزدە ايماقتىق قازاق راديوسىنىڭ ءتىلشىسى رەتىندە جا­كەڭمەن سۇحبات دا جۇرگىزگەنمىن. ءانشى سول سۇحباتىندا: «بالا كەزدەن تەك ءانشى بولۋدى، جاي ءانشى ەمەس، تىڭداۋشىسىن تەبىرەنتە بىلەر حالقىمنىڭ سۇيىكتى ءانشىسى بولۋدى ارماندادىم. ون ءۇش جاستان كەيىن قولىمنان دومبىرا تۇسكەن ەمەس، سول ارماننىڭ شىڭىنا جەتپەسەم دە، كۇنى بۇ­گىن جەتەگىندە كەلەمىن، ارمان شىڭى بيىكتەپ بارادى» دەگەن ەدى، قاراپايىمدىلىقتىڭ قالپىن تانىتىپ.

شىن مانىندە جاكەڭ ءان ونە­رىنىڭ شىڭىنا سول كەزدە-اق جەتىپ قويعانىن اڭعارماعان سياقتىمىز. باياعى ءوزى ايتاتىن «قادىرى بولماس پەندەنىڭ ورتاڭدا ءتىرى جۇرگەندە». كوبىمىز قادىرىن پانيدەن كوشكەن سوڭ تانىپ ءجۇرمىز. قايران قازا­عىمنىڭ ونەر الامانىنداعى ورەن جۇيرىك، قاقپان بەل قاراگەرى ەدى-اۋ جاكەڭ!

بوداۋحان توقان ۇلى،

جۋرناليست