وتباسىنداعى الىمجەتتىك، بالاعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق ماسەلەلەرى بۇگىنگە دەيىن تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن قيىندىققا تاپ بولعان شاڭىراق يەلەرىنىڭ ماسەلەسى سياقتى قابىلدانىپ كەلدى. شىنتۋايتىندا، وتباسى ماسەلەسى – ەل ماسەلەسى. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنە قاراستى جاستار جانە وتباسى ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ماديار قوجاحمەتپەن اڭگىمە بارىسىندا وسىنداي وي تۇيدىك.

– ماديار دۇيسەنباي ۇلى، وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋ، وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ دەگەن ۇعىمدار قازىر ترەندكە اينالىپ تۇر. مەملەكەتتىڭ ءار وشاقتىڭ ىشكى جاعدايىنا ارالاسۋى قانشالىقتى ورىندى؟
– «وتان – وتباسىنان باستالادى» دەگەن حالىق دانالىعى بار. ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا وسى ماقال جاۋاپ بەرىپ تۇر ەمەس پە؟ قازاقتا «قول سىنسا – جەڭ ىشىندە، باس جارىلسا – بورىك ىشىندە» دەگەن ءتامسىل جانە بار. بۇل جاۋىردى جابا توقىپ، ماسەلەڭدى بۇركەپ ۇستا دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. كەز كەلگەن كيكىلجىڭ قاۋىمنىڭ اقىل قوسۋىمەن، ۇلكەننىڭ اقىلىمەن، كوپتىڭ تىلەۋىمەن شەشىلىپ وتىرعان. ودان قالسا، ءبيدىڭ الدىنا جۇگىنىپ تورەلىك سۇراعان. قاراپ وتىرساق، قازىرگى قازاق قوعامىندا مەن ايتقان كەلىسىم ساتىسىنىڭ بارلىق ءتۇرى ءالى دە بار. تەك سيپاتى مەن اتى عانا وزگەرگەن. اقساقالدار كەڭەسى، انالار كەڭەسى، ايەلدەر قاۋىمداستىعى، قامقورلىق كەڭەس دەگەن سياقتى ءتۇرلى ديالوگ الاڭدارى بار. الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن قوعامدىق ۇيىمدار دا كوپ. ال بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ورنىن سوت ورگاندارى باسقان. ماسەلە وسى اتالعان ينستيتۋتتار ءوز مىندەتىن قانشالىقتى مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعانىندا. مەملەكەتتىڭ وتباسى ىسىنە ارالاسۋى اتالعان ينستيتۋتتاردىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتىپ، جۇمىسىن جەتىلدىرۋ تۇرعىسىندا بولماق.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاق وتباسىنىڭ قازىرگى باستى پروبلەماسى نە؟
– جاھاندانۋدىڭ قىسىمىمەن مادەني قۇندىلىقتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە وتباسىلىق قاتىناستاردىڭ قۇنسىزدانعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس شىعار. اجىراسۋ سانىنىڭ ارتۋى، ۇيدەگى زورلىق-زومبىلىق، الەۋمەتتىك جەتىمدىك سياقتى بىرقاتار جاعىمسىز ۇردىستەر بايقالادى. قازاقتا ء«تىرى جەتىم» دەگەن اسا اۋىر ءسوز بار. بۇل ىلكىدە ىلەۋدە ءبىر عانا كەزدەسەتىن. قازىر ونداي مۇقتاجداردىڭ كوبەيگەنى سونشا، «الەۋمەتتىك جەتىمدىك» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. قازاق وتباسىنىڭ باستى ماسەلەسى وسى دەپ ويلايمىن. بريتاندىق The ەconomist باسىلىمىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، قازاقستان اجىراسۋ كورسەتكىشى جوعارى ون ەلدىڭ قاتارىنا كىرگەن. ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان رەسەيدە شاڭىراق قۇرعان 10 وتباسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى (4،7) اجىراسىپ تىنادى ەكەن. ەكىنشى ورىندا – اقش-تاعى گۋام ارالى (3،6)، ءۇشىنشى ورىندا – بەلارۋس (3،5). قازاقستان بۇل تىزىمدە 9-ورىندا.
– ناقتى كورسەتكىشتەردى اتاپ وتسەڭىز...
– رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنىپ سويلەيىك. 2018 جىلى ەلىمىزدە 54 797 نەكە بۇزىلعان. 2017 جىلى بۇل سان 54 626 بولاتىن. ال 2016 جىلى 51 993 اجىراسۋ قۇجاتى تىركەلگەن ەكەن. بايقاعانىڭىزداي، سوڭعى 2 جىلدا اجىراسۋ كوبەيە تۇسكەن. بۇل كەلەڭسىز ءۇردىس بيىل دا جالعاسۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بار. 2019 جىلدىڭ 6 ايىندا 29 025 وتباسى اجىراعان.
بىلتىر بۇل كەزەڭدە اجىراسقاندار سانى 27 454 بولاتىن. ياعني جارتى جىلدىڭ وزىندە بۇزىلعان نەكەنىڭ سانى بىلتىرعى كەزەڭنەن 2 مىڭعا كوپ بولىپ تۇر.
– مينيسترلىكتىڭ مىندەتى سول ستاتيستيكانى تىركەۋمەن شەكتەلمەيتىن شىعار؟ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى الەۋمەتتىك قولداۋدى موينىنا الىپ وتىر. ال اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءسىز جەتەكشىلىك ەتەتىن كوميتەتتىڭ بۇل ىستەگى ءرولى قانداي؟
– مينيسترلىكتىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى بار. «تىركەلگەن نەكەمەن سالىستىرعاندا اجىراسقانداردىڭ ۇلەسى» ينديكاتورىنا قول جەتكىزۋ مىندەتى تۇر. تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا، قيىلعان نەكەنىڭ سانى بۇزىلعان نەكەنىڭ سانىنان نەعۇرلىم كوپ بولۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ مىندەت – جۇمىسى وتباسى ينستيتۋتىمەن تىكەلەي بايلانىستى ۆەدومستۆولاردىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدى قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ءار مەملەكەتتىڭ وتباسى ينستيتۋتىنا قاتىستى جان-جاقتى ساراپتالعان ساياساتى بولۋى كەرەك.
– بۇل جۇمىستارىڭىزدى جۇرت كورىپ، سەزىنە الىپ وتىر ما؟
– بيىل شىمكەنت قالاسىندا قاناتقاقتى جوبانى قولعا الدىق. حالىق مەيلىنشە كوپ شوعىرلانعان قالادا وتباسى، بالالار جانە جاستار ىستەرى باسقارماسى قۇرىلدى. ەگەر بۇل باسقارما ۆەدومستۆولاردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىل تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، وتباسىلاردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا، وتباسى ساياساتىنداعى ستراتەگيالىق ينديكاتورلاردىڭ جاقسارۋىنا جول اشىپ جاتسا، وزگە وڭىرلەرگە تاراتامىز. بىزدە 2030 جىلعا ارنالعان وتباسى-گەندەرلىك تۇجىرىمداماسى بار. سونىڭ ەكىنشى كەزەڭىنىڭ ءىس-شارالار كەشەنىن جوسپارلاپ جاتىرمىز. بۇل تۇجىرىمدامانىڭ ىسكە اسۋىنا پرەزيدەنت جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق گەندەرلىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا ۇيىتقى بولىپ وتىر.
– ءىس-شارالار كەشەنى دەپ قالدىڭىز. ناقتى قانداي شارالار جوسپارلانعان؟
– ومىرلىك قيىن جاعدايعا تاپ بولعان حالىقتىڭ قۇقىقتىق ءبىلىم دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «قورعاۋ» جوباسى قولعا الىنباق. ال وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتىپ، اجىراسۋ سانىن ازايتۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان «باقىتتى وتباسى» كەشەندى جوباسى جوعارعى سوتپەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل جوبا «ازاماتتىق باستامالاردى قولداۋ ورتالىعى» ارقىلى گرانت تۇرىندە ىسكە اسىرىلادى. گرانت يەگەرى – «قازاقستاننىڭ داعدارىس ورتالىقتارى وداعى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگى.
– گرانتتى العان ۇيىم سەنىمدەرىڭىزدى اقتاپ جاتىر ما؟
– بۇگىنگە دەيىن جوبا شەڭبەرىندە ەلىمىزدىڭ 8 وڭىرىندە وتباسىلىق سوتتار جانىنداعى 12 رەسۋرستىق قولداۋ ورتالىعى اشىلدى. نۇر-سۇلتان، قاراعاندى قالالارىندا 2 ورتالىق، الماتى قالاسىندا 3 ورتالىق، اقمولا، اتىراۋ، جامبىل، قوستاناي، قاراعاندى جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا ءبىر-ءبىر ورتالىقتان جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ىشىندە اتىراۋ وبلىسىنان باسقا 7 وڭىردە اجىراسۋ دەڭگەيى جوعارى بولىپ تۇر. سوتقا قاتىستى مەكەمە بولعانىمەن، ءار ورتالىققا پسيحولوگتار، مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر، زاڭگەرلەر، داعدارىس جاعدايلارىمەن جۇمىس ىستەيتىن 64 مامان تارتىلدى.
– بۇل ورتالىققا وتباسىندا قىسىم مەن زورلىق-زومبىلىق كورگەن جاننىڭ ءبارى كەلەتىنىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ «بىزدەن كىم كومەك سۇرايدى؟» دەپ كۇتىپ وتىرعانشا الدىن الۋ ءتيىمدى ەمەس پە؟
– ول جاعى دا ويلاستىرىلعان. جاستار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «150» سەنىم تەلەفونى، 150.kz سايتى جۇمىس ىستەيدى. جوبانىڭ ينستاگرام مەن فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىلەرىندە رەسمي پاراقشالارى بار. سوندا ءوتىنىش قالدىرىپ، كەرى بايلانىسقا شىعۋعا بولادى.
– 8 وڭىردەگى رەسۋرستىق ورتالىق جۇمىسىن باستاعالى قانداي دا ءبىر وڭ ناتيجەلەر بايقالىپ جاتىر ما؟ الدە بۇل ۇزاق مەرزىمدى جوبا ما؟
– وتباسىلىق سوتتار جانىنداعى رەسۋرستىق ورتالىقتارعا ماۋسىم ايىنان بەرى 2700 ادام ءوتىنىش ءبىلدىردى. ونىڭ ىشىندە 1100 ءوتىنىش اجىراسۋ ماسەلەسى بويىنشا، 1600 ءوتىنىش تۋىستار اراسىنداعى جانجال، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق، اتا-انا مەن بالا قارىم-قاتىناسى، بالاعا قامقورلىق ماسەلەلەرى، ىشىمدىككە سالىنۋ، قۇمار ويىندارى سياقتى پروبلەمالارعا قاتىستى. جوبا باستالعان ءۇش اي ىشىندە (ماۋسىم-تامىز) سوتقا اجىراسۋ نيەتىمەن جۇگىنگەن 600 ادامنىڭ 250-ءى نەكەسىن ساقتاپ قالدى. قالعان جۇپتار بالالاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن كەلىسىمدىك تاراپتار ارقىلى اجىراتىلدى. جوبا اياسىندا مۇنداي داۋلاردى رەتتەۋدىڭ وڭ ديناميكاسى بايقالادى. مىسالى، قاراعاندى وبلىسىندا 2019 جىلدىڭ 6 ايىندا 181 نەكەنى بۇزۋ تۋرالى تالاپ-ارىز كەلىپ ءتۇستى، ونىڭ ىشىندە 93-ءى تاراپتاردىڭ تاتۋلاسۋىنا بايلانىستى توقتاتىلدى، 15-ءى تاتۋلاسۋعا بايلانىستى قايتارىلدى. رەتتەلگەن داۋلاردىڭ جالپى ۇلەسى 60%-دى قۇرادى.
وسى ناتيجەمەن توقتاپ قالمايمىز. قازىرگى ۋاقىتتا بارلىق وڭىردە وتباسىن رەسۋرستىق قولداۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ ماسەلەسى پىسىقتالۋدا. ياعني جەمىستى جۇمىس ىستەپ جاتقان ورتالىقتاردىڭ تاجىريبەسى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىنە تاراتىلادى.
– بۇل ماسەلەنىڭ سالدارىمەن عانا كۇرەسۋ ەمەس پە؟ مۇنداي تاتۋلاسۋلاردىڭ باياندى بولارىنا كەپىل بار ما؟
– رەسۋرستىق ورتالىقتاردا قيىندىققا تاپ بولعان جاندار پسيحولوگ پەن زاڭگەردىڭ، الەۋمەتتىك قىزمەتكەردىڭ اقىسىز قىزمەتىن پايدالانا الادى. پسيحولوگ اجىراسۋعا نيەتتەنگەن جۇپتارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيدى. بۇل ءۇشىن ەكى تاراپتىڭ كەلىسىمى كەرەك. جۇپتار اجىراسۋ تۋرالى رايلارىنان قايتقان سوڭ دا پسيحولوگقا جۇگىنە الادى. ياعني مۇنداعى كومەك ءبىر رەتتىك، ناۋقاندىق ماقساتتى كوزدەمەيدى. ءبىز ەكى اراداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك كەلەشەكتە قايتالانباۋىن كوزدەيمىز. سول ءۇشىن ورتالىقتاعى پسيحولوگتىڭ اقىسىز كومەگى 1 ايدان 6 ايعا دەيىن جالعاسادى. بۇل اسىرەسە جاستارعا ۇلكەن كومەك دەپ ويلايمىن.
اڭگىمەلەسكەن
دۋمان اناش،
«Egemen Qazaqstan»
قازاقستان-ليۋكسەمبۋرگ ديپلوماتيالىق قاتىناسىنا 30 جىل تولدى
قازاقستان • بۇگىن، 16:13
قازاقستان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كەزدەسۋىنە قاتىستى
قازاقستان • بۇگىن، 15:35
قازاقستان-وزبەكستان شەكاراسىنداعى وتكىزۋ پۋنكتتەرى جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتتى
قازاقستان • بۇگىن، 15:05
جەتىسۋ وڭىرىنەن شىققان قوس تۇلعاعا ەسكەرتكىش ورناتىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 14:26
پرەزيدەنت الماتى اكىمىن قابىلدادى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 14:07
«قازفوسفات» كاسىپورىندا 2 جۇمىسشى مەرت بولدى
قوعام • بۇگىن، 13:00
الماتى مەن اقتوبەدە اۋا ساپاسى ناشارلايدى
اۋا رايى • بۇگىن، 12:20
يراندا 6 بالدىق جەر سىلكىنىسى بولدى
الەم • بۇگىن، 11:20
وتكەن تاۋلىكتە 187 ادام ىندەت جۇقتىردى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 10:40
ەكىباستۇزدا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى الاياقتاردى قۇرىقتادى
قوعام • بۇگىن، 10:07
قازاقستاندىق باسكەتبولشىلار الەم چەمپيوناتى ىرىكتەۋىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىنەن ءوتتى
سپورت • بۇگىن، 09:30
بۇگىن اقىن مۇحتار شاحانوۆ 80 جاسقا تولدى
قازاقستان • بۇگىن، 09:02
ەلوردادا سۋبۇرقاقتان ەنتەروۆيرۋس انىقتالدى
ەلوردا • كەشە
ماقتاارال تۇرعىنى اۋلاسىنان ادام سۇيەگىن تاۋىپ الدى
وقيعا • كەشە
وسكەمەندە 4،3 ملن تەڭگە جىمقىرعان ەسەپشى ۇستالدى
وقيعا • كەشە
بىرنەشە وڭىردە اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
اۋا رايى • كەشە
مەملەكەتتىك باعا رەتتەۋ ماسەلەلەرى تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى
پرەزيدەنت • كەشە
بيىل شىمكەنتتە 51 ءۇي پايدالانۋعا بەرىلەدى
ايماقتار • كەشە
اقسۋ ەلەكتر ستانتسياسىندا جۇمىسشى قازا تاپتى
وقيعا • كەشە
قوعام • كەشە
الداعى كۇندەرى اۋا رايى قانداي بولادى
اۋا رايى • كەشە
پەرۋدە لاي كوشكىنىنەن 150 ءۇي قيرادى
الەم • كەشە
قازاقستاندا جيناق سالىمدارى بويىنشا ەڭ جوعارى مولشەرلەمە ءوستى
ەكونوميكا • كەشە
الماتىدا قورشاۋعا ورمەلەگەن 8 جاسار بالانى توق سوقتى
وقيعا • كەشە
قارجى • كەشە
ەكىباستۇزدا الاياقتىق جاساعان كۇدىكتىلەر ۇستالدى
وقيعا • كەشە
ءۇندىستاندا سۋ تاسقىنىنان 14 ادام قازا تاپتى
الەم • كەشە
قازاقستان سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى اتالدى
قازاقستان • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار