اتا-انا ارازدىعى بالا مۇددەسىن اياقاستى ەتپەۋى كەرەك

– ماديار دۇيسەنباي ۇلى، وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋ، وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ دەگەن ۇعىمدار قازىر ترەندكە اينالىپ تۇر. مەملە­كەتتىڭ ءار وشاقتىڭ ىشكى جاعدايىنا ارالاسۋى قانشا­لىق­تى ورىندى؟

– «وتان – وتباسىنان باستالادى» دەگەن حالىق دانالىعى بار. ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا وسى ماقال جاۋاپ بەرىپ تۇر ەمەس پە؟ قازاقتا «قول سىنسا – جەڭ ىشىندە، باس جارىلسا – بورىك ىشىندە» دەگەن ءتامسىل جانە بار. بۇل جاۋىردى جابا توقىپ، ماسەلەڭدى بۇركەپ ۇستا دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. كەز كەلگەن كيكىلجىڭ قاۋىمنىڭ اقىل قوسۋىمەن، ۇلكەننىڭ اقىلىمەن، كوپتىڭ تىلەۋىمەن شەشىلىپ وتىرعان. ودان قالسا، ءبيدىڭ الدىنا جۇگىنىپ تورەلىك سۇراعان. قاراپ وتىرساق، قازىرگى قازاق قوعامىندا مەن ايتقان كەلىسىم ساتىسىنىڭ بارلىق ءتۇرى ءالى دە بار. تەك سيپاتى مەن اتى عانا وزگەرگەن. اقساقالدار كەڭەسى، انالار كەڭەسى، ايەلدەر قاۋىمداستىعى، قامقورلىق كەڭەس دەگەن سياقتى ءتۇرلى ديالوگ الاڭدارى بار. الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن قوعامدىق ۇيىمدار دا كوپ. ال بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ورنىن سوت ورگاندارى باسقان. ماسەلە وسى اتالعان ينستيتۋتتار ءوز مىندەتىن قانشالىقتى مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعانىندا. مەملەكەتتىڭ وتباسى ىسىنە ارالاسۋى اتالعان ينستيتۋتتاردىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىس­ىن قامتاماسىز ەتىپ، جۇ­مى­سىن جەتىلدىرۋ تۇرعىسىندا بولماق.

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاق وتباسىنىڭ قازىرگى باستى پروب­لەماسى نە؟

– جاھاندانۋدىڭ قىسىمىمەن مادەني قۇندىلىقتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە وتباسىلىق قاتى­ناس­تار­دىڭ قۇنسىزدانعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس شىعار. اجىراسۋ سانىنىڭ ارتۋى، ۇيدەگى زورلىق-زومبىلىق، الەۋمەتتىك جەتىمدىك سياقتى بىرقاتار جا­عىم­­سىز ۇردىستەر بايقالادى. قازاق­تا ء«تىرى جەتىم» دەگەن اسا اۋىر ءسوز بار. بۇل ىلكىدە ىلەۋدە ءبىر عانا كەزدەسەتىن. قازىر ونداي مۇقتاجداردىڭ كوبەيگەنى سونشا، «الەۋمەتتىك جەتىمدىك» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. قازاق وتبا­سىنىڭ باستى ماسەلەسى وسى دەپ ويلايمىن. بريتاندىق The ەconomist باسىلىمىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، قازاقستان اجىراسۋ كورسەتكىشى جوعارى ون ەلدىڭ قاتارىنا كىرگەن. ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان رەسەيدە شاڭىراق قۇرعان 10 وتباسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى (4،7) اجىراسىپ تىنادى ەكەن. ەكىنشى ورىندا – اقش-تاعى گۋام ارالى (3،6)، ءۇشىنشى ورىندا – بەلارۋس (3،5). قازاقستان بۇل تىزىمدە 9-ورىندا.

– ناقتى كورسەتكىشتەردى اتاپ وتسەڭىز...

– رەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنىپ سويلەيىك. 2018 جىلى ەلىمىزدە 54 797 نەكە بۇزىلعان. 2017 جىلى بۇل سان 54 626 بولاتىن. ال 2016 جىلى 51 993 اجىراسۋ قۇجاتى تىركەلگەن ەكەن. بايقاعانىڭىزداي، سوڭعى 2 جىلدا اجىراسۋ كوبەيە تۇسكەن. بۇل كەلەڭسىز ءۇردىس بيىل دا جالعاسۋى مۇم­­كىن دەگەن قا­­ۋىپ بار. 2019 جىل­­دىڭ 6 ايىن­دا  29 025 وتبا­سى اجى­را­عان.
بىل­­تىر بۇل كەزەڭدە اجى­راس­قان­دار سانى 27 454 بولاتىن. ياعني جار­­تى جىلدىڭ وزىندە بۇزىلعان نەكە­نىڭ سانى بىلتىرعى كەزەڭنەن 2 مىڭعا كوپ بولىپ تۇر.

– مينيسترلىكتىڭ مىندەتى سول ستاتيستيكانى تىركەۋمەن شەكتەلمەيتىن شىعار؟ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قور­عاۋ مينيسترلىگى الەۋمەتتىك قول­داۋدى موينىنا الىپ وتىر. ال اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءسىز جەتەكشىلىك ەتەتىن كوميتەتتىڭ بۇل ىستەگى ءرولى قانداي؟

– مينيسترلىكتىڭ سترا­تە­گيا­لىق جوسپارى بار. «تىر­كەل^­گەن نەكە­مەن سالىس­تىر­عان­دا اجى­راس­قان­دار­دىڭ ۇلەسى» ينديكاتورىنا قول جەتكىزۋ مىندەتى تۇر. تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا، قيىلعان نەكەنىڭ سانى بۇزىلعان نەكەنىڭ سانىنان نەعۇرلىم كوپ بولۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ مىندەت – جۇمىسى وتباسى ينس­تيتۋتىمەن تىكەلەي بايلانىستى ۆەدومستۆولاردىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدى قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ءار مەملەكەتتىڭ وتباسى ينستيتۋتىنا قاتىستى جان-جاقتى ساراپتالعان ساياساتى بولۋى كەرەك.

– بۇل جۇمىستارىڭىزدى جۇرت كورىپ، سەزىنە الىپ وتىر ما؟

– بيىل شىمكەنت قالاسىندا قانات­قاقتى جوبانى قولعا الدىق. حالىق مەيلىنشە كوپ شوعىرلانعان قالادا وتباسى، بالالار جانە جاستار ىستەرى باسقارماسى قۇرىلدى. ەگەر بۇل باسقارما ۆەدومستۆولاردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىل تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، وتباسىلاردىڭ جاعدا­يىن جاقسارتۋعا، وتباسى سايا­سا­تىنداعى ستراتەگيالىق يندي­كا­تورلاردىڭ جاقسارۋىنا جول اشىپ جاتسا، وزگە وڭىرلەرگە تاراتامىز. بىزدە 2030 جىلعا ارنالعان وتباسى-گەندەرلىك تۇجى­رىمداماسى بار. سونىڭ ەكىنشى كەزەڭىنىڭ ءىس-شارالار كەشە­نىن جوسپارلاپ جاتىرمىز. بۇل تۇجىرىمدامانىڭ ىسكە اسۋى­نا پرەزيدەنت جانىنداعى ايەل­دەر ىستەرى جانە وتباسىلىق گەندەرلىك ساياسات جونىندەگى ۇلت­تىق كوميسسيا ۇيىتقى بولىپ وتىر.

– ءىس-شارالار كە­شەنى دەپ قال­دىڭىز. ناقتى قانداي شارالار جوس­پار­لانعان؟

– ومىرلىك قيىن جاعدايعا تاپ بولعان حالىقتىڭ قۇقىقتىق ءبىلىم دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماق­سا­تىن­دا «قورعاۋ» جوباسى قولعا الىنباق. ال وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتىپ، اجىراسۋ سانىن ازايتۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان «باقىتتى وتباسى» كەشەندى جوباسى جوعارعى سوتپەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل جوبا «ازاماتتىق باستامالاردى قول­داۋ ورتالىعى» ارقىلى گرانت تۇرىندە ىسكە اسىرىلادى. گرانت يەگەرى – «قازاقستاننىڭ داع­دا­رىس ورتالىقتارى وداعى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگى.

– گرانتتى العان ۇيىم سە­نىم­­دەرىڭىزدى اقتاپ جاتىر ما؟

– بۇگىنگە دەيىن جوبا شەڭبە­رىن­دە ەلىمىزدىڭ 8 وڭىرىندە وتباسىلىق سوتتار جانىنداعى 12 رەسۋرستىق قولداۋ ورتالىعى اشىلدى. نۇر-سۇلتان، قا­را­عان­دى قالالارىندا 2 ورتالىق، الماتى قالاسىندا 3 ورتالىق، اقمولا، اتىراۋ، جامبىل، قوستاناي، قاراعاندى جانە شى­عىس قازاقستان وبلىستارىندا ءبىر-ءبىر ورتالىقتان جۇمىس ىستەي­دى. ونىڭ ىشىندە اتىراۋ وبلىسىنان باسقا 7 وڭىردە اجىراسۋ دەڭگەيى جوعارى بولىپ تۇر. سوتقا قاتىستى مەكەمە بولعانىمەن، ءار ورتالىققا پسيحولوگتار، مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى، الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر، زاڭگەرلەر، داع­دا^­رىس جاعدايلارىمەن جۇمىس ىستەيتىن 64 مامان تارتىلدى.

– بۇل ورتالىققا وتباسىن­دا قىسىم مەن زورلىق-زومبىلىق كورگەن جاننىڭ ءبارى كەلەتىنىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ «بىزدەن كىم كومەك سۇرايدى؟» دەپ كۇتىپ وتىرعانشا الدىن الۋ ءتيىمدى ەمەس پە؟

– ول جاعى دا ويلاستىرىلعان. جاستار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «150» سەنىم تەلەفونى، 150.kz سايتى جۇمىس ىس­تەي­دى. جوبانىڭ ينستاگرام مەن فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلى­لە­رىندە رەسمي پاراقشالارى بار. سوندا ءوتىنىش قالدىرىپ، كەرى بايلانىسقا شىعۋعا بولادى.

– 8 وڭىردەگى رەسۋرستىق ور­تا­­لىق جۇمىسىن باستاعالى قان­داي دا ءبىر وڭ ناتيجەلەر باي­^­­قالىپ جاتىر ما؟ الدە بۇل ۇزاق مەرزىمدى جوبا ما؟

– وتباسىلىق سوتتار جا­نىن­داعى رەسۋرستىق ورتا­لىق­تار­عا ماۋسىم ايىنان بەرى 2700 ادام ءوتىنىش ءبىلدىردى. ونىڭ ىشىندە 1100 ءوتىنىش اجىراسۋ ماسە­لەسى بويىنشا، 1600 ءوتىنىش تۋىستار اراسىنداعى جانجال، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق، اتا-انا مەن بالا قارىم-قاتى­ناسى، بالاعا قامقورلىق ماسەلەلەرى، ىشىمدىككە سالىنۋ، قۇمار ويىندارى سياقتى پروبلەمالارعا قاتىستى. جوبا باستالعان ءۇش اي ىشىندە (ماۋسىم-تامىز) سوتقا اجىراسۋ نيەتىمەن جۇگىنگەن 600 ادامنىڭ 250-ءى نەكەسىن ساقتاپ قالدى. قالعان جۇپتار بالالاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن كەلىسىمدىك تاراپتار ارقىلى اجىراتىلدى. جوبا اياسىندا مۇنداي داۋلاردى رەتتەۋدىڭ وڭ ديناميكاسى بايقالادى. مىسالى، قاراعاندى وبلىسىندا 2019 جىلدىڭ 6 ايىندا 181 نەكەنى بۇزۋ تۋرالى تالاپ-ارىز كەلىپ ءتۇستى، ونىڭ ىشىندە 93-ءى تاراپتاردىڭ تاتۋلاسۋىنا بايلانىستى توقتا­تىل­دى، 15-ءى تاتۋلاسۋعا بايلانىس­تى قايتارىلدى. رەتتەلگەن داۋ­لاردىڭ جالپى ۇلەسى 60%-دى قۇرادى.

وسى ناتيجەمەن توقتاپ قال­ماي­مىز. قازىرگى ۋاقىتتا بار­لىق وڭىردە وتباسىن رەسۋرستىق قولداۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ ما­سەلەسى پىسىقتالۋدا. ياعني جە­مىستى جۇمىس ىستەپ جات­قان ورتا­لىق­تاردىڭ تاجىري­بە­سى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىنە تاراتىلادى.

– بۇل ماسەلەنىڭ سالدارى­مەن عانا كۇرەسۋ ەمەس پە؟ مۇن­د­اي تاتۋلاسۋلاردىڭ بايان­دى بولارىنا كەپىل بار ما؟

– رەسۋرستىق ورتالىقتاردا قيىندىققا تاپ بولعان جاندار پسيحولوگ پەن زاڭگەردىڭ، الەۋمەتتىك قىزمەتكەردىڭ اقىسىز قىزمەتىن پايدالانا الادى. پسيحولوگ اجىراسۋعا نيەتتەنگەن جۇپتارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيدى. بۇل ءۇشىن ەكى تاراپتىڭ كەلىسىمى كەرەك. جۇپتار اجىراسۋ تۋرالى رايلارىنان قايتقان سوڭ دا پسيحولوگقا جۇگىنە الادى. ياعني مۇنداعى كومەك ءبىر رەتتىك، ناۋقاندىق ماقساتتى كوزدەمەيدى. ءبىز ەكى اراداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك كەلەشەكتە قايتالانباۋىن كوزدەيمىز. سول ءۇشىن ورتالىقتاعى پسيحولوگتىڭ اقىسىز كومەگى 1 ايدان 6 ايعا دەيىن جالعاسادى. بۇل اسىرەسە جاستارعا ۇلكەن كومەك دەپ ويلايمىن.

اڭگىمەلەسكەن

دۋمان اناش،

«Egemen Qazaqstan»