جازعى لاگەردەگى جاعا ۇستاتقان جاعداي

قىز بالانىڭ مەيىرىمسىز، قاتىگەز، سەزىمسىزدىكتەن ەل نازارىنا ىلىگۋى ال­دىمەن اتا-اناسىنىڭ ۇياتى، ار-ابىرويىنا تۇسكەن قارا داق. دەسەك تە، بۇعان كىم كىنالى؟ وتباسى، قورشاعان ورتا، ءبىلىم وردالارى ما؟ بۇل ارينە، جەكە تاقىرىپتىڭ اڭگىمەسى. وقيعاعا ورال­ساق. تولەبي اۋدانى، الاتاۋ اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى بىركولىك اۋىلىنداعى «نۇرلى ايماق» دەمالىس ورنى ماۋسىم ايىندا اتاۋىن وزگەرتىپ «سۇڭقار» جازعى ساۋىقتىرۋ لاگەرى رەتىندە جۇمىس ىستەي باستايدى. وقيعانىڭ سەبەبىن بىلمەك بولىپ جاۋاپتى قىزمەتتەگى ازاماتتارمەن اڭگىمەلەسكەنىمىزدە بۇكىل ەلدى شۋلاتقان كەلەڭسىز وقيعا تەندەر وتكىزۋدەگى كەمشىلىكتەردى دە اڭ­عارتقانداي بولدى. جەكە كاسىپكەر زارينا يبراگيموۆا تۇلكىباس اۋدان­دىق ءبىلىم ءبولىمى وتكىزگەن مەملەكەتتىك كونكۋرسقا قاتىسىپ جەڭىمپاز اتانادى دا، «نۇرلى ايماق» دەمالىس ورنىن ءۇش ايعا جالعا الادى. وب­لىس­تىق ادامي الەۋەتتى دامىتۋ باس­قارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ا.سادىقوۆانىڭ مالىمدەۋىنشە، اتاۋىن «سۇڭقارعا» اۋىستىرعان مە­كە­مە وبلىستىق قوعامدىق دەن­ساۋ­لىق ساقتاۋ دەپارتامەنتىنىڭ قورى­تىندىسىن الماعان جانە وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ لاگەرلەر تىزى­مىنە ەنبەگەن جەكەمەنشىك مەكەمە. ءتيىستى ورىنداردىڭ قو­رى­تىندىسىن الماعان، لاگەرلەر تىزىمىنە ەنبەگەن دەمالىس ورنىنا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قالاي جىبەرىلگەنى تۇسىنىكسىز؟! بەلگىلىسى، بيىلعى ماۋسىمنان باستاپ تۇلكىباس اۋدانىنىڭ 830، شاردارا اۋدانىنىڭ 50 وقۋشىسى كەزەڭ-كەزەڭىمەن تەگىن دەمالىپ، سا­ۋىعۋعا مۇمكىندىك العان. الدىن الا ايتا كەتەيىك، الەۋمەتتىك جەلىدە «جۇرت­­تىڭ «جاراسىنا» تۇز سەبە» نەمەسە ەلدى دۇرلىكتىرە ءتۇسۋ ءۇشىن ايتىل­عان ارىس قالاسىنىڭ بالالارى بۇل لاگەرگە جىبەرىلمەگەن. تۇلكىباس اۋدانى ءبىلىم ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭ­گەرۋشىسى ماحان جاپپار ۇلىنىڭ اي­تۋىنشا، سوڭعى كەزەڭدە لاگەردە تۇلكىباستىق 134 وقۋشى دەمالىپ جاتقان. تامىزدا دەمالۋ 8-9-10 سى­نىپ وقۋشىلارىنا، ياعني ەرەسەك توپ­قا بۇيىرىپتى. كەلەڭسىز وقيعانىڭ باستى كەيىپكەرى – 17 جاستاعى بويجەتكەن. قىزعا قارسىلىق بىلدىرمەي، قول كوتەرمەي ادەپ ساقتاعان، نامىسقا تيەر سوزدەرگە توزىمدىلىك تانىتقان 7-8 ۇل دا ءبىر مۇشەلدەن اسقان. وسى ارادا جاس­وسپىرىمدەر نەگە جاسىقتىق جاساپ، «دولىلىقتى دوعارىڭىزدى» ايتۋعا دا جارامادى دەگەن سۇراق تا تۋىندايدى. وزدەرىنەن 2-3 جاس ۇلكەن «اپشەنى» سىيلاعانى، قىز بالا دەپ قۇرمەتتەگەنى بولار، بالكىم كىنالى ەكەندىكتەرىن بىلگەننەن «تاياققا» ارقالارىن توسقان شىعار. ماحان جاپپار ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ۇلداردى ۇرعان بويجەتكەن لاگەر تاربيەشىسى ەمەس، تەندەر جەڭىمپازى اتانعان جەكە كاسىپكەردىڭ كىشكەنتاي بالاسىن باعىپ-قاراۋعا كەلگەن ءسىڭلىسى. بويجەتكەننىڭ باتىل قيمىلداپ، «قوجايىنسي» سويلەۋىنىڭ استارىندا دا وسى ءبىر تۋىستىق جاتسا كەرەك. تاعى ءبىر ماسەلە، تاربيەشى ەمەس، لاگەردە جۇمىس ىستەمەيتىن بوي­جەت­كەن مەكەمەگە قالاي كىرگەن؟ بىراق ءبىلىم باس­­قارماسىنداعىلار بويجەتكەننىڭ تار­بيە­شى ەكەنىن ايتىپ، قازىرگى تاڭدا ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، تەرگەۋ امالدارى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن حابارلادى.

ءبىز «نۇرلى ايماقتى» جالعا بەرگەن ەركىن سارتاەۆقا دا قوڭىراۋ شالعان ەدىك. سارتاەۆ مىرزا «سۇڭقارداعى سويقاننان» مۇلدە حابارسىز ەكەن. جالعا بەرگەننەن كەيىن دەمالىس ورنىنا جولاماعان. «بالالار بولعان سوڭ، كىرۋگە بولمايدى. باسقا جەردە شومىلىپ ءجۇرمىن. ماۋسىمنان 20 تامىزعا دەيىن كەلىسىمشارت جاساپ، جالعا بەرگەنمىن. مەنىڭ ونداعى جاع­دايلارعا قاتىسىم جوق»، دەيدى دەمالىس ورنىنىڭ قوجايىنى ە.سارتاەۆ. قوش، سوندا دەمالىس ورنىنىڭ قو­جايىنى كىرە الماي جۇرگەن لاگەرگە ز.يبراگيموۆانىڭ تۋىسقاندارى ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىن بول­عانى عوي. جالپى جىل بويى دەمالىس ورنى رەتىندە قىزمەت كورسەتەتىن «نۇرلى ايماق» قالاي لاگەرگە اينالىپ شىعا كەلدى؟ تەندەردى جەڭىپ العان «سۇڭقار» قىزمەتكەرلەرىنىڭ قۇرامى، پەداگوگيكالىق ءبىلىم-تاجىري­بەلەرى مەكتەپ وقۋشىلارىمەن جۇمىس ىستەۋ تالاپتارىنا ساي ما؟ وقيعا بۇل ماسەلەلەردە دە ولقىلىقتىڭ بارىن اڭعارتتى. ەستۋىمىزشە، كىشكەنتاي سابيگە قاراۋعا كەلگەن بويجەتكەن (ال­دە تاربيەشى) دۋشقا ءتۇسىپ جات­­­قاندا ءبىر توپ ۇل كىرىپ قالعان با، اي­تەۋىر ونى قاتتى اشۋلاندىرىپ ال­عان. ياعني، كىنا ۇلداردان دا بار. «بالالاردىڭ ايتۋىنشا، ول تاربيەشى ەمەس، باسقا اپاي. جالپى بالالارمەن اڭگىمەلەسكەنىمىزدە لاگەردە بارلىق جاعداي جاقسى جاسالعانىن، تاماققا، توسەك-ورىن، ويىن-ساۋىقتاردى ۇيىم­­داستىرۋ جاعىنا ەشقانداي شا­عىم­دارى جوق ەكەنىن ايتۋدا»، دەيدى ماحان جاپپار ۇلى. ال بويجەتكەننىڭ جاسوسپىرىمدەردى ۇرىپ-سوعىپ، بالا­عاتتاپ جاتقانىن ۇلداردىڭ ءبىرى ۇيالى تەلەفونعا ءتۇسىرىپ، «چاتتا» ءبولىسىپتى. ودان اتا-انالاردىڭ بىرىنە جەتكەن دە ءارى قاراي الەۋمەتتىك جەلىدە جا­ريالانعان. بۇل وقيعادا كىنالىلەر انىق­تالاتىنى كۇمانسىز. بىراق جاس­­وس­پىرىمدەر اراسىندا قاتىگەز وقي­عالاردىڭ كوبەيۋى اتا-انا اقىلىن ازىق ەتكەن، ونەگەسىن قازىق ەتكەن ۇر­پاق ازا­يىپ بارا ما دەگەن ويعا دا جەتەلەيدى. بويجەتكەندى بىرجاقتى كىنالاۋدان اۋلاقپىز، دەگەنمەن ونىڭ بويىندا سونشا اشۋ-ىزا قايدان پايدا بول­دى؟ وتباسىنىڭ نەمەسە ورتانىڭ اسەرى مە، ءيا بولماسا باتىستىق كينو­لاردان كورگەنىنە ەلىكتەدى مە، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. قازاقتىڭ كور­نەكتى اقىنى فاريزا وڭعارسىنوۆا «قينال­عاندا قامقور بولاتىن، كەيى­گەندە جۇ­باتاتىن» سۇيەنەردىڭ جوق­تىعى قىز­داردى ەسىنەن تاندىرىپ، مەيى­رىمسىز قاتىگەزدىككە باس­تايدى. «باي­لىعىڭنىڭ قادىرىن ۇلىڭ ەرجەتكەندە بىلەرسىڭ. ابىرويىڭنىڭ قادىرىن قى­زىڭ بويجەتكەندە بىلەرسىڭ» دەگەندەي، ولىمنەن ۇيات كۇشتى ەكەنىن اتا-انا تۇسىنگەنمەن، بالا مارقايتاتىندىعى جانە قارتايتاتىندىعى كەي جاعدايدا تاربيەگە دە بايلانىستى ەمەس»، دەپتى «ايەلدىڭ مونولوگىندە». ەلگە جاريا بولعان كەلەڭسىز وقيعادان كەيىن اتا-انا قانداي حالدە؟ ال بويجەتكەن، ەستۋىمىزشە، اۋرۋحانادا جاتىر...

قازىرگى تاڭدا «سۇڭقار» لاگەرىندە بولعان وقيعاعا بايلانىستى تولەبي اۋدانى اكىمىنىڭ جانىنداعى كا­مەلەتكە تولماعانداردىڭ ىستەرى جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا جۇمىس ىستەۋدە. سونداي-اق بۇل جايت تولەبي اۋداندىق پوليتسيا ءبولىمىنىڭ سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ بىرىڭعاي تىزىلىمىنە قر قك 140-بابىنىڭ 2-تارماعى بويىنشا تىركەلگەن.

تۇركىستان وبلىسى