قازاق قابىلەتى

 «تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز، وي تۇبىندە جاتادى... وي تۇبىندە جاتقان ءسوز، شەر تولقىتسا شىعادى»، «بۇل زاماندا نە عارىپ؟.. اتا جۇرتى بۇقارا، ءوز قولىندا بولماسا، قانشا جاقسى بولسا دا، قايراتتى تۋعان ەر عارىپ»، دەپ اسان قايعى ابىز حV عاسىردا ءسوز قۇدىرەتىن، ەل قامىن، بەرەكە بىرلىكتى بەكەمدەۋدى وسيەت ەتسە، ءبىز بۇگىن قۇنىن ءبى­لىپ، تاڭعالىپ ايتىپ، تامسانىپ ءىشىپ جۇرگەن قىمىزدى ءۇش عاسىر بۇرىن «جىلقىدان اسقان مال بار ما، بيەنىڭ ءسۇتى سارى بال – قىمىزدان اسقان ءدام بار ما!»،  دەپ اقتامبەردى بابامىز باعاسىن بەرىپ كەتىپتى. «ۇل ون بەسكە كەلگەنشە، قولعا ۇستاعان قوبىزىڭ، ۇل ون بەستەن اسقان سوڭ، ءتىل الماسا دوڭىزىڭ»، «باي بولماعان باي بولسا، – جايلاماعان ساي قويماس، بي بولماعان بي بولسا، – ايتىلماعان ءسوز قويماس، حان بولماعان حان بولسا، – قاناماعان ەل قويماس»، دەسە ۇمبەتەي جىراۋ، بۇقار جىراۋ: «اي، زامان-اي، زامان-اي... ءىستىڭ ءبارى كۇمان-اي... قۇل-قۇتاندار جيىلىپ، قۇدا بولعان زامان-اي. ارعىماعىن جوعالتىپ، تاي جۇگىرتكەن زامان-اي»، دەپ جاقسى مەنەن جاماندى سالىستىرىپ، سارالىق تانىتىپتى.

بۇل سوزدەردىڭ ءبارى بىزگە ۇرپاق­تار اراسىنداعى ساباقتاس­تىق، ياعني جاقسىلاردىڭ ايتقانىن حاتقا تۇسىرمەسە دە ساناسىنا جازىپ، اۋىزدان اۋىزعا جالعاعان زەرەك زەر­دەلىلەر جەتكىزگەنى بەلگىلى. ناق­تى­لاي ايتساق، بۇل قازاقتىڭ قابى­ل­ەتىن، جادىنىڭ مىقتى ەكە­نىن كور­سەتەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن­عى­ل­ار مۇنى ۇلتتىق ۇلگىگە، اينى­ماس وسيەتكە اينالدىرعان. ونى اتا­ مەن نەمەرە، اجە مەن نەمەرە قىز ۇستانىمىمەن بەكىتىپ وتىر­عان. ونداي ۇلگى بولماسا رۋ­حاني جاۋ­­ھار­­لار باياعىدا-اق جو­عا­لىپ تى­­نار ەدى. مۇنىڭ ءبارى بۇل­جىت­پاي ورىن­داي­تىن حالىقتىق زاڭمەن ورىن­دا­لاتىن بولعان. وعان ادال­دىق تانىتپاعانداردى اتاسىنا نا­لەت كەل­تىرگەندەر ەسەبىندە شەتكە قاققان.

ءيا، الداعى ابىزداردىڭ ونە­گە­سىن ۇلت ۇيىتقىسىنا اينالعان ءۇش بي، ەل تۇتاستىعى دەگەندە ەگەۋلى نايزا ۇستاپ، وزىندەي وجەتى كەمدەرگە كەيىگەندە «جاماندارعا قا­راساڭ، مالىن كورەر جانىنداي»، دەپ قاتۋلانعان ماحامبەت، ورنەكتى ولەڭىندە: «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە، مىنا سوزگە كوڭىل ءبول. ەگەر ساۋلەڭ بولماسا، مەيلىڭ ءتىرىل، مەيلىڭ ءول»،  دەپ، «وسى مەن ءوزىم – قازاقپىن.قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟»،  دەپ كارا سوزىندە حالقىنىڭ قادىرلى قاسيەتتەرىن دە، قابىرعانى قايىستىرار اتتەگەن-ايىن دا ايتىپ كەتكەن اباي – قازاق قابىلەتىنە ءتانتى ەتەدى.

الاش ارىستارىنىڭ قابىلەت قارىمىنىڭ شەت-شەگىنە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ورەسى جەتە الماسا كەرەك. ەلدىك ءىس، ۇلت ءتىلى، ۇرپاق بو­­ل­ا­شاعى – ولار قوزعاماعان تا­قى­رىپ كەمدە-كەم. قوزعاپ قانا قوي­­ماي، شامالارى جەتكەنشە ىسكە اسىر­عاندارى دا از ەمەس. ىسكە اس­پا­عانىن قاعاز بەتىندە قال­دى­­رىپ كەتكەن. ولاردىڭ كەمەل­دىك­­تەرى، ءبىلىم-بىلىكتەرى – تانى­عان، تۇ­سىن­گەن ادامعا تاپتىرماس قۇ­رال، اداس­تىرماس باعىت. ەلىم، جۇر­تىم دەگەندە ءبىر سالامەن شەك­تە­لىپ قالماي، الەمنىڭ مىق­تى­لارى­مەن وي قاعىستىرا كەلىپ، يىق­تا­سىپ تۇرا قالعاندا ەڭسەلەرى بيىك كو­رى­­نەدى. ولاردىڭ كوزىن كور­گەن، ءتا­لى­مىن العان، ونى ءار قىرى­نان زا­مان ىڭعايىنا قاراي پاي­دا­­لان­­عان مۇحتار اۋەزوۆ الەمى – ق­ازاق قارىمىنىڭ دالەل-دا­يە­گى بو­­­لار­­لىق. جيىرما جاسىندا «...قازاق ەلى ۇيىمشىل، ەرى جاۋىنگەر، ءبيى ءادىل، نامىسقور، ادامى ءارى ءبى­تىمدى، قايراتتى ساۋىقشىل... دو­سى­­مەن دوستاسىپ، جاۋىمەن جاۋ­لا­سۋعا تاباندى، قايعىرا دا، قۋا­نا دا بىلەتىن حالىق»، دەپ وسى حا­لىق­تىڭ التىن ارقاۋى ايەل ەكەنىن ايتىپ، «...ادامدى حايۋاندىقتان ادامشىلىققا كىرگىزەتىن – ايەل. سول سەبەپتى ايەلدىڭ باسىنداعى ساسىق تۇمان ايىقپاي حالىققا ادامشىلىقتىڭ باقىتتى كۇنى ك ۇلىپ قارامايدى. ال قازاق، مەشەل بولىپ قالام دەمەسەڭ، تاعىلىمىڭدى، بەسىگىڭدى تۇزە! ونى تۇزەيمىن دەسەڭ، ايەلدىڭ ءحالىن تۇزە!»، دەگەن ەكەن. دارا ابايدىڭ دانالىعىن قارا سوزدە تەربەي وتىرىپ، بۇكىل قازاقتىڭ بولمىسىن اشقان دا سول اۋەزوۆتىڭ قابىلەتى ەدى عوي. ال توقساننان اسقان جامبىلدىڭ قابىلەتى ءتىپتى بولەك بولعان. وعان ءبىر عانا مىسال، نۇرتاس وڭداسىنوۆ سۇراپىل سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا، جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن لەنينگراد تۋرالى سالەم ءسوز ارناۋعا ءوتىنىش جاساپتى. سوندا ۇلى جىراۋ «لەنينگرادتىق ورەنىم» تولعاۋىن شىعارىپتى. جۇزگە قادام باسقان جۇيرىكتىڭ بۇل جىرى جاۋىنگەرلەرگە رۋح بەرۋمەن قاتار، جاۋعا دا سوققى بولىپ ءتيىپتى. مۇنى قازاقتىڭ قابىلەتى دەمەي كورىڭىز.

«وي ەڭبەگىن ۇرشىقشا يىرەتىن قازاقتا قابىلەت جەتەدى»، دەگەن قانىش ساتپاەۆتىڭ، تۇڭ­عىش عارىشكەر توقتار اۋباكىروۆ­تىڭ وي-ورەسى مەن ءبىتىم بولمىسى قازاقتىڭ كىم ەكەنىن كورسەتۋ­مەن كەلەدى. ساناي بەرسەك ساڭلاق­تارى­مىز جەتىپ ارتىلادى. تەك ونەگەسىن ۇيرەنۋدەن، ەجەلدەن كەلە جاتقان ساباقتاستىقتان اداسىپ قالماساق بولعانى. بۇل اسىرەسە ازاتتىقتىڭ ءدامىن تاتىپ، قىزىعىن كورىپ جۇرگەن بۇگىنگى جاسقا دا، جاسامىسقا دا، اقساقالعا دا، ءبۇتىن قازاققا قاجەت بولىپ تۇر.

قابىلەتتى قازاقتىڭ التىن ارقاۋى ۇزىلگەن جوق. نەبىر دارىندار دارا كورىنىپ ءجۇر. ولار عىلىمدا دا، اۋىل ەلدە دە، ونەردە دە، قالامگەرلەر اراسىندا دا مول. بىراق سولاردى باعالاۋ، تالانتتى دەر كەزىندە تانىپ، اشىلعان جاڭالىقتى، جازعان شىعارمانى، ايتقان ءاندى ءتۇسىنۋ جاعى كەمشىن بولىپ تۇرعانداي. ميدىڭ قىرىق قاتپارىنان شىققان اقىلدى ۇعۋ جاعى ولقى سوعىپ تۇرعانىن نەسىنە جاسىرامىز. وسىدان كەلىپ، اقىل-وي يەلەرىنىڭ شەتكە كەتۋ ءۇردىسى تىيىلۋدىڭ ورنىنا، كوبەيىپ بارا جاتقانداي. وعان ءبىر عانا مىسال، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە وتىز مىڭعا تاياۋ اقىل-وي يەلەرىنىڭ شەتكە كەتكەنىن باسا ايتا كەتەلىك. بۇعان قوسا، ەلىمىزدەن جىل سا­يىن شەتەلدەرگە 14-28 جاستاعى 8 مىڭ قانداس شەتەل اسادى ەكەن. مىنا ءبىر نارسەنى دە ايتا كەتسەك دەيمىز، بىزدەگى عىلىمي اتاعى بارلار بار­شىلىق. اتى-جونىنەن كەيىن جاز­­عانىنا قاراساڭ اتاقتارى سان سالالى، اكادەميكتەر دە بار­شى­لىق. اقيقاتىنا كەلسەك، اكادەميك كيەلى ۇعىم ەدى. عىلىم دوكتورى عىلىم شىڭى، اكادەميك ورەسىنە قاراي قاتاڭ تالاپپەن بەرىلەتىن اتاق ەدى. بۇل كۇندەرى سول قاسيەتتى اتاققا يە بولعانداردىڭ عىلىم دوكتورى، كانديداتتاردى بىلاي قويعاندا، تۇك عىلىمي اتاعى جوقتار دا يە بولۋدا. توي-جيىندا ولاردىڭ دا اتى ەرەكشە اتالىپ، اكادەميك دەگەندى قوسۋ ۇردىسكە اينالدى.

كەيدە عىلىمي اتاعى باردىڭ دا، جوقتىڭ دا، وتاندىق عىلىمعا قوسقان ۇلەسى، وندىرىسكە ەنگىزگەن جەتىستىگى قانداي ەكەن دەگەن وي مازالاي بەرەدى. مازالاعان سۇراققا جاۋاپ تابىلا بەرمەيدى. بۇل جەڭىل-جەلپىمەن قازاق قابىلەتىن السىرەتۋ ەمەس پە؟

بۇرىن ءان ونەرى جالىنا قول اپارتپايتىن تۇلپارداي تۋلاپ تۇراتىن. قازىر انشىدە ەسەپ بولماي بارادى. حالىقتىڭ اراسىندا، اسىرەسە تويدا ءبارى جانىپ تۇرعان جۇلدىز. تابىستارى مول بولعان سوڭ با الىس ەلدەرگە بارىپ ءسان-سالتاناتپەن دەمالىپ جاتقان سۋرەتتەرىن جەلىگە جىبەرىپ، ءبىراز جۇرتتىڭ جۇيكەسىنە ءتيىپ جۇرگەنى جانە بار. ناعىز جۇلدىزدار شىققاندا ولار ۇيالا­تىن بولار دەگەنبىز. جوق، ءورشىپ بارا جاتقانداي. بۇل دا قازاق قا­بىلەتىنە كولەڭكە تۇسىرمەي قويا ما.

قازاقتىڭ مىقتى ەكەنى ءشۇباسىز. ء«اي، بارەكەلدى!» دەگىزەتىن تالاسسىز تالانتتارى دا بار. تەك، شىن جۇيرىكپەن تانىلساق، قازاقتىڭ قابىلەتى ايقىندالىپ، ءۇزىلىپ بارا جاتقان ساباقتاستىق جالعانار ەدى. مىقتىلىقتى مىعىم ىسىمىزبەن كورسەتپەسەك، ۇلت قابىلەتى تايازداپ، توبىرلىق «سالتانات» قۇرا بەرمەك. مۇنى بۇگىن ويلاستىرماساق، ەرتەڭ كەش بولىپ، ءالى توبىرلىق تالعامدى جويۋ قيىنعا سوعۋى مۇمكىن.