قازىنا قازانىن تولتىرۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسۋدا

جالپى، 1991 جىلعا دەيىن سالىقتار ءبولۋ-فيسكالدىق فۋنك­تسياسىن ورىن­داعانىن، ءوندىرىس تيىمدىلىگىنىڭ ءوسۋىن، جاڭا تەحنولوگيالاردى ەن­گىزۋدى، تاۋار ءونىمىن شى­عا­رۋ­دى ۇلعايتۋدى ىنتالان­دىر­ما­عانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. سالىق تو­لەۋشى جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىك دارەجەسىنە قاراماستان، سا­لىقتار بيۋدجەتكە اۆتوماتتى تۇردە اۋدارىلعان بولاتىن.

ءبىز اقش، ۇلىبريتانيا، گەر­ما­نيا جانە باسقا دا دا­مىعان ەلدەردىڭ تا­جىريبەسىن زەرت­تەپ كوردىك، بۇل زەرتتەۋلەر سالىق جۇكتەمەسى سالىق تولەۋشىنىڭ تيىمدىلىگى جانە تابىستىلىعىمەن مول­شەر­لەس بولۋى ءتيىس ەكەنىن كورسەتتى. ءبىز­دىڭ الدىمىزعا نارىق تالاپتارىنا ساي، ءوندىرىستى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سالىق كودەكسىن ازىرلەۋ ناقتى مىندەتى قويىلدى. وسىلايشا تمد ەلدەرى اراسىندا العاش رەت قازاقستاندا 1995 جىلعى 24 ساۋىردە سالىق كودەكسى قا­بىل­دانادى. بۇل سالىق سالۋدىڭ كەڭەستىك جۇيەسىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەتىن جاڭا جۇيە قۇرۋعا باعىتتالدى. جاڭا قۇجات بويىنشا سالىق پەن الىمدار سانى 55-تەن 11-گە دەيىن قىسقاردى. قا­زىرگى قولدانىستاعى سالىق زاڭ­ناماسىندا ساباقتاستىق ساقتالعانىن، ياعني ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي جاسايتىن 1995 جىلعى سالىق سالۋدىڭ بارلىق بازالىق قاعيداتتارى ساقتالعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

سالىق رەفورماسى جۇر­گىزىلگەننەن كەيىن بيۋدجەت تۇسىمدەرى ايتارلىقتاي ارتتى. الايدا، مەملەكەتتىك قا­زىنانى تولىقتىرۋ كەزىندە ءبىز سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋ قيىن­دىقتارىنا تاپ بولدىق. ەل ەندى عانا تاۋەلسىزدىك ال­عان ۋاقىت، ەكونوميكالىق داع­دارىس كۇشەيىپ، ينفلياتسيا ءبىر جىل ىشىندە 2000 %-عا جەتتى. سوعان قاراماستان، ەلىمىزدىڭ سالىق جۇيەسى جىلدان-جىلعا جەتىلدىرىلىپ وتىردى. بۇل ىستە باي كاسىبي تاجىريبەسى بار سا­لىق قىزمەتى ورگاندارى ار­داگەرلەرىنىڭ ەڭبەگى زور.

2008 جىلعى 14 قاڭتاردا قار­جى مينيسترلىگى سالىق كومي­تەتىنىڭ كومەگىمەن سا­لىق قىزمەتى اۋماقتىق ورگان­دارى اردا­گەرلەرىنىڭ قا­تى­سۋىمەن «سالىق قىزمەتى ور­گاندارىنىڭ ارداگەرلەرى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ سەزى وتكىزىلدى. وندا سەزگە قاتىسۋشىلار ار­داگەرلەر ۇيىمىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 2008 جىل­عى 13 اقپاندا «سالىق قىز­مەتى ورگاندارىنىڭ اردا­گەرلەرى» رەسپۋبليكالىق قو­عام­دىق بىر­لەستىگى ادىلەت مي­نيسترلىگىنە تىركەلدى. بار­لىق وبلىستاردا، استانا مەن الماتى قالالارىندا بىر­لەستىكتىڭ فيليالدارى قۇ­رىل­­دى، ۇيىمنىڭ جارعى­سىنا ساي­كەس قوعامدىق بىر­لەستىكتىڭ في­ليالى تۋرالى ەرەجە مەن بىرلەستىكتىڭ جارعىسى بەكى­تىل­دى. 11 مۇشە­دەن تۇراتىن ات­قارۋشى كوميتەت جانە «سالىق قىزمەتى ورگاندارىنىڭ ار­داگەرلەرى» رقب پرەزيدەنتى ساي­لاندى. ۇيىمنىڭ جۇمىسى مەم­لەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ اۋماقتىق ورگاندارىنىڭ كادر بولىمشەلەرىمەن كەلىسىلىپ ازىرلەنگەن ءىس-شارالار جوسپارىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى. سالىق قىزمەتى ور­گاندارىنىڭ ارداگەرلەر ۇيى­مىنىڭ جالپى سانى 2019 جىل­دىڭ 1 اقپانىندا 1500-دەن استام ادامدى قۇرادى.

قوعامدىق بىرلەستىك جۇمى­سىنداعى باسىم باعىتتار – ەڭ الدىمەن، ارداگەرلەر ارا­سىنداعى قارىم-قاتىناس، قا­جەت بولعان جاعدايدا قۇ­قىق­تىق، مورالدىق جانە ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ، جاس قىزمەت­كەرلەرگە پاتريوت­تىق جانە ادامگەرشىلىك تار­بيە بەرۋدە مكك دەپار­تامەنتتەرىمەن ءوزارا تىعىز ءىس-قيمىل. وبلىس بويىنشا ۇيىم ارداگەرلەرى جاس قىز­مەتكەرلەرگە تالىمگەر بولىپ، قىزمەتكەرلەردى كاسىبي دايارلاۋ جانە بۇقارالىق اق­پارات قۇرال­دارىندا مكك دەپارتامەنتتەرىنىڭ وڭ ءيميد­­جىن قالىپتاستىرۋ شەڭ­بە­رىندە ساباق­تار وتكىزەدى. ازا­ماتتاردىڭ قۇقىقتىق تار­­بيەسىنە جانە قوعامدىق ومى­رىنە ءبىزدىڭ فيليال­دارىمىز ورنالاسقان قالالاردىڭ اۋما­عىندا قاتىسادى.

وبلىس بويىنشا اردا­گەرلەر Nur Otan پارتياسى فراكتسياسىنىڭ وكىلدەرى رە­تىندە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جانە پارتيالىق باقىلاۋ جونىندەگى ءتۇرلى كو­ميسسيالاردىڭ قۇرامىنا كىرەدى، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى قوعامدىق كەڭەستەردىڭ مۇ­شە­لەرى بولىپ سانالادى. قا­زىرگى ۋاقىتتا قول جەتكەن جەتىستىكپەن توقتاپ قال­ما­ۋىمىز كەرەك. الەمدىك داعدارىس پەن تۇراقسىز حالىق­ارالىق جاعداي وسى كۇردەلى كەزەڭدە قيىندىقتاردى ەڭ­سەرۋ مەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ الدىمىزعا ماڭىزدى مىندەتتەر قويادى. ءبىز، سالىق قىزمەتىنىڭ ارداگەرلەرى، قا­زىر دە مەملەكەتتىك سالىق قىز­مەتتەرىن جاقسارتۋ جانە پاراساتتى سالىق تولەۋشىلەردى قول­داۋ بويىنشا سالىق سالاسىندا شەتەلدەردىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى تاجىريبەسىن ەنگىزۋگە ءتيىسپىز دەپ ەسەپتەيمىز.

28 جىل ىشىندە رەسپۋبلي­كادا وڭ سايا­سي جانە ەكونوميكا­لىق وزگەرىستەرمەن قاتار سا­لىق سالۋ جۇيەسىنە بايلانىس­تى ماسەلەلەردىڭ اۋقىمى وز­گەرىپ، ايتار­لىق­تاي رەفورما­لاندى. 2014 جىلى قارجى مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك كىرى­ستەر كوميتەتى قۇرىلدى، وعان سالىق جانە كەدەن قىز­مەتتەرى بىرىكتىرىلدى. بۇرىن 2 كوميتەت قازىنانى تولىقتىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا بەلسەندى ءىس-قيمىل جاساسا، قازىر كوميتەتكە بىرىكتىرىلگەن قىزمەتتىڭ تيىمدىلىگى ارتتى. سالىق قىز­مەتىنىڭ ارداگەرلەرى مەم­لەكەت­تىك كىرىستەر كوميتەتىن قۇ­رۋ جو­نىندەگى جاڭالىقتى قۋا­نا قابىل­دادى. جۇمىس بيز­نەستىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەيتىن وركەنيەتتى تاسىلدەردى ەسكەرە وتىرىپ، ءتيىمدى ءارى ۇيلەسىمدى تۇردە جۇرگىزىلەتىنىنە سەنىم­دىمىز.

مەملەكەتتىك كىرىس ورگان­دارى 2025 جىلعا قاراي ءىجو-گە قاتىستى قاتىناستا سالىقتاردىڭ جينالۋىن 25%-عا دەيىن ارتتىرۋدى كوزدەپ وتىر. سالىقتىق جانە كەدەندىك اكىمشىلەندىرۋدى تسيفرلاندىرۋ ەسەبىنەن 2025 جىلعا قاراي ءتۇسىمدى 5،5 ترلن تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتۋ جوسپارلانعان.

سالىق جانە كەدەن اقپارات­تىق جۇيە­لەرىن بىرىكتىرۋ قازاق­ستان اۋماعىندا يمپورتتان نەمەسە وندىرىستەن باستاپ تۇپ­كىلىكتى ساتۋعا دەيىنگى تاۋار قوزعالىسىنىڭ تولاسسىز مونيتورينگىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. مۇنداي جۇيە كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسىن قىسقارتۋعا، سون­داي-اق تاۋارلاردى جەتكىزۋدىڭ بار­لىق تىزبەگىن باقىلاي وتىرىپ، ەل بويىنشا تاۋارلاردىڭ باعاسىن بەلگىلەۋدى تال­داۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تاعى ءبىر جەتىستىك رەتىندە ۇلكەن دەرەكتەر ءماسسيۆىن تالداۋ­ نە­گىزىندە جۇرگىزىلەتىن ج­انە سالىق تولەۋشىلەردى سانات­تاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن اۆ­توماتتاندىرىلعان جۇيەنى اتاۋعا بولادى. وسىنداي باعا­لاۋدىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا پاراساتتى سالىق تولەۋشىلەر ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاسالۋدا. بۇگىندە مەملەكەتتىك كىرىس ورگاندارى ۋاقىتپەن بىرگە دامىپ، نارىق سىن-قا­تەرلەرىنە باتىل جاۋاپ بە­رەتىن كاسىبي قىزمەت. سالىق دە­كلاراتسيالارىنىڭ 85%-دان استامى ەلەكتروندى تۇردە ۇسىنىلادى، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ 90%-ى ونلاين تۇردە كورسەتىلەدى.

بۇگىندە ەلىمىزدەگى سالىق جۇيەسىندە الەمدە بار ەڭ وزىق زاڭنامالىق قۇرىلىم­دار قولدانىلادى. ەگەر سالىق جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن زاماناۋي قۇرىلىمدار تۋرالى ايتاتىن بولساق، ەلىمىز الەم بويىنشا الدىڭعى قاتاردا تۇر.

سوڭعى جىلدارى اكىم­شى­لەندىرۋدە تالداۋ مەن ين­نو­ۆاتسياعا، بيزنەستە تۇسىنىكتى جانە اشىق ىسكەرلىك ورتا قۇرۋعا باسا نازار اۋدارىلۋدا. وسىلايشا مكك باقىلاۋ جۇمىسىنىڭ تۇجىرىمداماسى قايتا قارالدى، تالداۋ بولىگىنە جانە جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ەن­گى­زۋگە باسىمدىق بەرىلدى. بۇل بيزنەستى تەك­سەرۋدى ازايتۋعا جانە باقىلاۋ-قادا­عالاۋ قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا مۇم­كىن­دىك بەر­دى. جالپى ادال سالىق تولەۋ­شى­لەرگە قاتىستى اكىمشىلىك جۇكتەمەنى ادال ەمەس سالىق تولەۋشىلەردى باقىلاۋدى كۇ­شەيتۋ ەسەبىنەن تومەندەتۋ ماسەلەسى شەشىلدى.

مەملەكەتتىك كىرىستەر كو­ميتەتى قىز­مەت­كەرلەرىنىڭ كۇش-جىگەرىنىڭ ناتيجەسىندە 2018 جىلى بيۋدجەتتىڭ بارلىق دەڭ­گەيى بويىنشا كىرىستەر جوس­پارى اسىرا ورىندالدى (مەملەكەتتىك بيۋدجەت – 102،5%، رەسپۋبليكالىق بيۋد­جەت – 102،3%، جەرگىلىكتى بيۋدجەت – 103%). بيۋد­جەتتىڭ كىرىسى (ترانسفەرتتەردى ەسەپكە ال­ماعاندا) 8،2 ترلن تەڭگەنى قۇرادى، بۇل جوس­پاردان 194 ملرد تەڭگەگە ارتىق. بىل­تىر رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە 5،8 ترلن تەڭگە ءتۇستى. بۇل دا جوسپاردان 130،3 ملرد تەڭگەگە ارتىق، 2017 جىلعى كورسەتكىشتەن 836 ملرد تەڭگەگە كوپ ەكەنىن ايتا كەتەيىك.

بىلتىر  ۇلتتىق قورعا 5،8 ترلن تەڭگە ءتۇستى، ونىڭ 3،2 ترلن تەڭگەسى – مۇناي سەك­تورى ۇيىمدارىنان تۇسەتىن تىكەلەي سا­لىقتار تۇسىمدەرى ەسەبىنەن، 2،5 ترلن-ى – ين­ۆەس­تيتسيالىق كىرىس ەسەبىنەن، 21،6 ملرد تەڭگە قارجى باسقا تۇسىم­دەر ەسەبىنەن بول­دى. بۇل مەملەكەتتىك كىرىستەر كومي­تەتى­ ماماندارىنىڭ زامان تالاپتارىنا ساي­ بىلىكتى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى دەۋ­گە بولادى.

بيىل مەملەكەتتىك كىرىس­تەر كومي­تەتىنىڭ قۇرىلعا­نىنا بەس جىل تولماق. جال­پى، مەملەكەتتىك ورگان قىز­مەتكەرلەرى مەملەكەتتىك قازى­نانى تولتىرۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسۋدا.

الدانىش نۇرىموۆ،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «سالىق قىزمەتى ورگاندارىنىڭ ارداگەرلەرى» رقب پرەزيدەنتى