ەل ءورىسىن كەڭەيتكەن سالماقتى ساياسات

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ­تىڭ ەلىنە سىڭىرگەن قىزمەتىنە بارشا قازاقستاندىق كۋا. وسى­ناۋ ولشەۋسىز ەڭبەك جونىندە ءسوز قوزعاعاندا بۇگىنگى قازاقستان­نىڭ بەرەكەلى تىنىس-تىرشىلىگى، قا­رىش­تى قادامدارى، حالىقارالاق ارەنا­داعى بيىك بەدەلى ويىمىزعا ورالا كەتەدى... سانادا جاڭعىرعان بۇل ويدى ءارى قاراي تەرەڭدەتە تۇسكەندە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن يادرولىق قارۋدان ادا ەلگە اينالعانىمىز، سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋى، جاڭا ەلوردانىڭ بوي كوتەرۋى، نەگىزگى زاڭىمىزدىڭ قابىلدانۋى، قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ قۇرىلۋى، شەكا­رامىزدىڭ شەگەندەلۋى، ءتول تەڭگەمىزدىڭ قولدانىسقا ەنگىزىلۋى، سىرتتا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا ورالۋى، رۋحاني قۇن­دى­لىقتارىمىز قايتا جاندانىپ، مادەني ومىرىمىزدە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولعانى، بۇدان دا وزگە كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاپ­قانى ەرىكسىز ەسىڭە تۇسەدى. ءبىز بۇل جەردە قول جەتكى­زىلگەن تا­بىس­تاردىڭ ءبىر عانا ءبولى­گىن ءسوز ەتىپ وتىرمىز. ەگەر كوڭىل كوك­جيەگىن، وي ءورىسىن كەڭەيتە وتى­رىپ سويلەسەك، قازاقستاننىڭ سوڭعى وتىز جىل ىشىندەگى جەتىس­تىك­تەرى از ەمەس. دەگەنمەن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جو­عا­رىدا اتالىپ وتكەن يگىلىك­تە­رىنىڭ بىرقاتارىنا ارنايى توقتالا كەتەيىك.

ەلباسىنىڭ باستامالارى قا­زاق­­ستاندى يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ بويىنشا كوشباسشى ەلگە اينالدىردى. بۇل ءوز كەزەگىن­دە مەملەكەتىمىزدى الەمگە بەيبىت­شىل­ىك­تەن وزگە نيەتى جوق ەل رەتىندە مويىنداتتى. سونىمەن قاتار ەلى­مىزدىڭ بىتىمگەرلىك باعىتىنداعى قا­دامدارى، ايماقتىق جانە حالىق­ارالىق ىقتيمال كيكىلجىڭدەردىڭ الدىن الۋداعى باتىل ءىس-قي­مىل­دارى الەمدىك قوعامداستىق تاراپىنان جوعارى باعاسىن الىپ وتىر. 

بۇگىندە قازاقستاننىڭ ارا­اعاي­­ىندىق، بىتىمگەرشىلىك باستا­­ما­­لارىنىڭ تۇتاس تاريحى قا­­لىپ­­تاسقان. بۇل شەجىرە ەلبا­سى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭ­دەرىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن تاۋلى قاراباق جانجالىن رەتتەۋ ماق­ساتىنداعى ارااعايىندىق قىز­مەتىنەن باستالادى. سودان بەرگى جىلدارداعى قازاقستاننىڭ كوپ­تەگەن بىتىمگەرلىك ءىس-قيمىلى تالايلاردىڭ اشۋىن اقىلعا جەڭ­دىرۋىنە، ساباسىنا تۇسۋىنە سەپ بولدى. بۇعان قاتىستى ايتار مىسالىمىز جەتكىلىكتى. ەندى سونىڭ ءبىرىن قىسقاشا ايتا كەتسەك. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن رەسەيلىك بومبالاۋشى ۇشاقتىڭ اتىپ تۇسىرىلۋىنە قا­تىستى تۇركيا-رەسەي اراسى تىم ناشارلاپ كەتكەن-ءدى. بۇل كي­كىلجىڭ كەڭ ءورىس الىپ كەتسە، ەكى جاققا دا وڭاي تيمەيتىنى بەلگى­لى ەدى. سول كەزدە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازار­باەۆ ىسكە كىرىسىپ، ءتۇر­كيا-رەسەي قارىم-قاتىناسىن ءب ۇلى­نۋدەن ساقتاپ قالدى... 

قازاقستاننىڭ 2017-2018 جىل­دارعا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولىپ سايلانۋى دا ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسىردى. بۇل بەدەلدى ۇيىمعا مۇشە بولۋىمىزعا الەم الدىنداعى بەدەلى مەن بىتىمگەرشىلىك باستامالارى تىكەلەي ىقپالىن تيگىزدى. سونداي-اق سيريا داعدارىسىنا قاتىستى كەلىسسوزدەردى جۇرگىزۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ بەيتاراپ الاڭ ۇسىن­عانى، ونىڭ «استانا پروتسەسى» دەگەن اتاۋمەن تاريحتا قالعانى بەلگىلى. 

ەلىمىزدىڭ بۇۇ، ەقىۇ، شىۇ، يىۇ، اوسشك، ەاەو، ۇقشۇ ءتارىزدى حالىق­ارالىق ءجا­نە ايماقتىق ۇيىمداردىڭ بەل­­سەن­دى قاتىسۋشىسى بولىپ، ولار­دىڭ جۇ­مى­سىنا ءوز باستامالا­رى­مەن سەرپىن بەرىپ كەلە جات­قانى كوڭىلگە ماقتانىش سەزى­مىن ۇيالاتپاي قويمايدى. قازاق ەلى­نىڭ 2010 جىلى ەقىۇ-عا، 2011-2012 جىلدارى ەلى­­مىزدىڭ يىۇ-عا توراعالىق ەتكەنىن، ەكس­پو-2017 كورمەسىن جوعارى دەڭگەيدە ۇيىم­­­داس­تىرعانىن ەرەكشە اتاپ وتكە­نىمىز ورىندى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەكونوميكالىق دامۋى­مەن، ينۆەستيتسيالىق تارتىمدى­لىعىمەن كەڭىنەن تانىلدى. بۇل دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا قو­سى­لۋىمىزعا مۇمكىندىك بەردى. مۇنىڭ بار­لىعى بۇرىن الەمگە ەسىگى جابىق بولىپ كەل­گەن ەلىمىزدىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتكەن ەلباسىنىڭ ينتەگراتسيالىق ساياسا­تىنىڭ ايقىن جەمىسى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. كاسىپكەرلىك سالاسىنا جەتكىلىكتى دەڭ­گەي­دە قولداۋ كورسەتىلۋى، سىرتقى جانە ىشكى ينۆەستورلار ءۇشىن ءتيىمدى جاعدايلار جاسا­لۋى، ادام كاپيتالىن دامىتۋ ءىسىنىڭ جولعا قويىلعانى الەم­دىك بيزنەس-قاۋىم­داس­تىقتىڭ قازاق­ستانعا دەگەن سەنىمىن نىعايتتى.

تاعى ءبىر ەرەكشە توقتالا كەتەر جايت – شەكارا ماسەلەسى. حالىق­ارالىق داۋ-دامايدىڭ تۋىن­داۋىنا كوبىنەسە شەكارا بولۋدەگى كەلىسپەۋشىلىكتەر سەبەپ بولىپ جاتادى. الەمدە نەبىر قاقتىعىستار شەكارا بولۋدە ورتاق كەلىسىمگە كەلە الماۋدان تۋىنداعانىن، قازىرگى تاڭدا دا كەيبىر ەلدەردىڭ ء(ۇندىستان مەن پاكىستان، يز­رايل مەن پالەستينا، ت.ب.) اي­ماق­تار ءۇشىن تارتىسى جاھان­دىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر ءتوندى­رىپ وتىر­عانىن بىلەمىز. ال قازاق­ستان كورشى مەملەكەتتەرمەن ديپ­لوماتيالىق كەلىسىمدەر نەگىزىندە شەكا­راسىن شەگەندەپ، وسى ارقى­لى ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعاي­تۋعا وزىندىك ۇلەس قوستى. بۇل – تۇڭ­عىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇل­تان نازارباەۆتىڭ تىنىمسىز ءجۇر­گىز­گەن جۇمىسىنىڭ ايقىن كورى­نىسى.

كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، الەم بويىنشا قۇرلىقتاعى شەكارالاردىڭ 25 پايىزى تولىق انىق­تالماعان ەكەن. سوڭعى كەزدە­گى قاقتىعىستاردىڭ 15 پايىزى شەكارالىق تۇيتكىلدەردىڭ شە­شىل­مەۋىنەن تۋىنداعان. وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ شەكارا ماسەلەسىن تياناقتاپ العانىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ۇقتىرادى. وسى ارادا قىتاي، رەسەي، ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن شەكارا بولۋدەگى وڭتايلى ىستەردى بىلاي قويعاندا، 2018 جىلدىڭ 12 تامىزىندا كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسيانىڭ بەكىتىلۋى ەل قاۋىپسىزدىگىن نىعايتا ءتۇستى. وسى كونۆەنتسيانىڭ قابىل­دانۋى قازاقستان شەكاراسىن زاڭدى تۇردە بەكىتۋ ءىسىنىڭ تولىق اياق­تالعانىن ءبىلدىردى. بەيرەسمي «كاسپي تەڭىزىنىڭ كونستيتۋ­تسياسى» دەپ اتالىپ كەتكەن كون­ۆەنتسيا كاسپي وڭىرىندەگى ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋداعى رولىمەن قۇندى. سوندىقتان وسىناۋ ماسەلەلەردىڭ ءبارىنىڭ تابىس­تى شەشىلۋى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ­تىڭ ەڭبەگىمەن، حالىق­ارالىق ارەناداعى بيىك بەدەلىمەن، مەملەكەتىمىزدىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. 

شەكاراڭدى حالىقارالىق قو­عام­داستىق، كورشى ەلدەر زاڭدى ءتۇر­دە مويىنداماسا، تىرشىلىگىڭ بەرە­كەلى بولا قويماسى انىق. سول سە­بەپ­­­تى ەل شەكاراسىنىڭ قۇقىقتىق نە­­­­گىز­دە تولىق ناقتىلانۋى ەڭ باس­­­تى جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى سا­نا­­­لا­دى. 

ارينە قاي مەملەكەت بولسىن ءوزىنىڭ ىشكى بىرلىگىن نىعايتۋعا باسىمدىق بەرەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل باعىتتا دا قازاقستان وزىندىك ۇلگىسىمەن، اۋقىمدى شارالارىمەن ەرەكشەلەنىپ كەلەدى. وسى ارادا قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋ، تاتۋلىقتى تۋ ەتىپ كوتەرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن جۇيەلى جۇمىستار جەتكىلىكتى. ەلباسى باس­تاماسىمەن قۇرىلعان قا­زاق­ستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قىزمەتى اتالعان سالاعا سەرپىن بەرىپ وتىر. ەلدەگى بارلىق ەتنوستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇيىستىرىپ وتىرعان بۇل ينستيتۋتتىڭ قىزمەتىن تالايلار ۇلگى تۇتادى. 

مادەني-رۋحاني ومىرىنە قاتىس­تى اتقارىلعان شارۋالار دا يگى­لىكتى ىستەرىمىزدى ەسەلەي ءتۇسۋ­دە. ماسەلەن، «مادەني مۇرا»، «حا­لىق تاريح تولقىنىندا» جوبالارى، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنىڭ تويلانۋى ۇلتتىق سانامىزدى كوتەردى. سول سياقتى ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى مەن « ۇلى دالانىڭ جە­تى قىرى» ماقالاسىنان تۋىن­داي­تىن مىندەتتەردىڭ كۇن ءتارتى­بىنە شىعارىلۋى سىرت كوزدى ەلى­مىزگە دەگەن قاساڭ كوزقاراسىنان ارىلتىپ، ءوزىمىزدى تاني تۇسۋگە كەڭىنەن جول اشىپ بەردى.

سونىمەن بىرگە كوڭىلگە جىلى­لىق ۇيالاتقان يگىلىكتى ىستەردىڭ ءبىرى – سىرتتاعى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋى. بۇل ەلباسىنىڭ شەكارا سىرتىنداعى قازاق بالاسىن اتاجۇرتقا رياسىز پەيىلمەن شاقىرۋىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. بۇگىندە، قۇدايعا شۇكىر، شارتاراپتان كەلگەن ميلليوننان استام قانداسىمىز ءوز اتامەكەنىندە تىرشىلىك ەتۋدە، ەل دامۋىنا سۇبەلى ۇلەسىن قوسۋدا. 

ەلباسىنىڭ ۇيعارىمىمەن 2019 جىل جاستار جىلى دەپ بەل­گى­لەندى. بۇگىندە جاستار جىلى ايا­سىن­دا كوپتەگەن شارا جۇزەگە اسى­رىلۋدا. مەملەكەتىمىز جاستاردى قول­داۋ­دىڭ ءتۇرلى تەتىكتەرىن ىسكە قو­سىپ وتىر. باسقاسىن ايتپاعاندا، ءبىر عانا «بولاشاق» باعدارلاماسى ار­قىلى جاستارىمىزعا الەمنىڭ ەڭ بەدەلدى وقۋ ورىندارىندا وقۋعا ءمۇم­­كىندىك بەرىلدى. قازىرگى تاڭدا وسى باعدارلامامەن ءبىلىم العان جاس­­تار­دىڭ سانى 13 مىڭعا جەتىپ وتىر.

ورنىقتى دامۋ، ەل بىرلىگىن نى­عايتۋ دۇرىس تاڭدالعان، تياناقتى ءجۇر­گىزىلگەن ساياساتتىڭ ار­قا­سىندا ىسكە اسىرىلادى. دە­مەك، ءبىز جوعارىدا اتاپ كورسەت­كەن بارلىق جەتىستىكتەر ەلبا­سى­نىڭ مەملەكەت ساياساتىن دۇرىس ايقىنداعانىن، ونى جاۋاپكەرشىلىكپەن جۇزەگە اسىرا بىلگەنىن ناقتى كورسەتەدى.