«اقىلدى قوعام» قۇرىلار ما ەكەن؟

«اقىلدى» دەگەن تەرمين قازىرگى كۇنى قالا شارۋاشىلىقتارىنا قاتىستى دا بەلسەندى تۇردە قولدانىلا باستادى. «اقىلدى ۇيلەر»، «اقىلدى ايالدامالار» پايدا بولۋدا. بۇل ۇدەرىستىڭ سوڭى «اقىلدى قالا» قۇرۋعا الىپ كەلە جاتقاندىعىن كورىپ وتىرمىز. ماسەلەن، ەلىمىز استانانى «اقىلدى قالاعا» اينالدىرۋ نيەتىندە.

مۇنىڭ ءبارى جاقسى. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى، وسىنىڭ ءبارىن ءوز قولىمەن جاساعان «اقىلدى ادام بالاسىنىڭ» ءوزى بىرتە-بىرتە اقىلدان ازىپ بارا جاتقانداي. جەر بەتىندە ادامعا قاتىستى بۇرىن قۇلاق ەستىمەگەن ءتۇرلى سۇمدىقتار بولىپ جاتىر. بالاسى اكەسىن، اكەسى بالاسىن ولتىرۋدە. ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەل جۇپتاسۋدا. ونىمەن قويماي وسىنداي ادام تابيعاتىنا جات قىلىق باق ارقىلى ناسيحاتتالۋدا. مىنە، وسىعان قاراپ دانىشپان اباي اتامىزدىڭ «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.

قازىر ادامعا دەگەن سەنىم ازايىپ تۇر. ادامعا دەگەن سەنىمنىڭ ازايعاندىعىن ءتۇرلى ماسەلەلەردە ونىڭ شەشىم قابىلداۋدان شەتتەتىلگەندىگىنەن كورىپ وتىرمىز. ءتۇرلى شەشىمدەر قابىلداۋ ماسەلەسى، اتاپ ايتقاندا تەحنولوگيالىق جۇيەدەگى شەشىمدەردى قابىلداۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اكىمشىلىك شەشىمدەر قابىلداۋ ماسەلەسى ەندىگى كەزەكتە جىلدان-جىلعا دامىپ كەلە جاتقان «اقىلدى تەحنولوگيالاردىڭ» وزىنە تاپسىرىلا باستادى. ماسەلەن، الىسقا بارماي-اق قازاقستاننىڭ وزىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ءتۇرلى سۋبسيديالاردى بەرۋ ماسەلەسى، اتاپ ايتقاندا، سۋبسيديانى ناقتى كىمگە بەرۋ كەرەكتىگىن شەشۋ ماسەلەسى ەندىگى كەزەكتە ادامعا، وسى ىسپەن اينالىسىپ كەلگەن ناقتى شەنەۋنىككە ەمەس، اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەنىڭ وزىنە بىرتە-بىرتە تاپسىرىلا باستاماق. وسىنىڭ العاشقى نىشانى رەتىندە بيىل پاۆلودار وبلىسىندا كوكتەمگى دالا جۇمىستارى كەزىندە شارۋالارعا بولىنەتىن جەڭىلدىكتى ديزەل وتىنىن ءبولۋ العاش رەت ەلەكتروندى فورمات جاعدايىندا جۇرگىزىلە باستاعاندىعىن ايتۋعا بولادى. وسى ەلەكتروندى پلاتفورمانى ازىرلەگەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەندى وعان باسقا دا وڭىرلەردى قوسۋعا بولادى، تەك ءوڭىر باسشىلارىنىڭ وسى ىسكە دەگەن ىنتاسى قاجەت. ال جەڭىلدىكتى جانار-جاعار مايدى ونلاين قىزمەتى ارقىلى ءبولۋدىڭ تيىمدىلىگى ۇلكەن بولماق. ويتكەنى وسى ارقىلى بيۋروكراتتىق كەدەرگىلەر ازايىپ، ءبولۋ جۇمىستارى اشىق جانە قولايلى جۇرگىزىلمەك.

بىلاي قاراساڭىز، قازىر ادامداردىڭ ءبارى اقىلدى. بۇل «اقىل» ءبىلىم ارقىلى كەلۋدە. قازىرگى جاستارىمىز بىرنەشە شەت ءتىلىن بىلەدى. زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ قۇلاعىندا وينايدى. بىراق كوبىنىڭ تاربيە ماسەلەسىندە جۇمىسى جوق. تاربيە ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۇسىنىگىندە ءوزىنىڭ وتباسىنىڭ اينالاسىندا عانا ءورىس الۋى ءتيىس سەكىلدى. سوندا قازىرگى قوعامدى كىم تاربيەلەيدى؟ تۇبىندە قوعام تاربيەلى، مادەنيەتتى، اقىلدى بولماي اقىلدى جەكە تۇلعانىڭ ارەكەتتەرى شەكتەۋلى قالپىندا قالاتىندىعىن بايقاي ما؟

دەمەك ەلىمىزدە كوپ ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى قوعام­دىق قارىم-قاتىناستاردا جاتقاندىعىن پا­يىمدايتىندايمىز. ماسەلەن، ۇلتىمىزدا جاس­تاردى ۇيلەندىرۋگە قاتىستى قۇدا ءتۇسۋ، توي جاساۋ، كيت كيگىزۋ دەگەن سالت-ءداستۇرىمىز بار. ءداستۇر بولعان سوڭ، ال ءداستۇردىڭ ىرگەتاسى ادەت­تە زاڭنان دا مىعىم بولىپ كەلەتىندىكتەن ونى ەشكىم دە تەرىسكە شىعارىپ، سوگە جامانداماس. بىراق سالت-داستۇرگە كەيىننەن قوسىلعان كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەر باس شايقاتپاي قويمايدى. ايتالىق، «كيت كيگىزۋ» دەگەن جەلەۋمەن قىتايدىڭ قاجەتكە جارامايتىن ارزانقول دۇنيەلەرىن قۇدالارعا ۇسىنۋشىلىق، بانك كرەديتىمەن توي وتكىزۋدە جارىسقا تۇسۋشىلىك، قوعامدى ەڭبەككە تاربيەلەۋدىڭ ورنىنا جەڭىل تابىس جولىنداعى انشىلەردى تەلەديدار ارقىلى ناسيحاتتاۋشىلىق سەكىلدى دۇنيەلەردىڭ قوعام ءۇشىن پايداسىنان زيانى كوپ ەكەندىگىن اركىم جاقسى بىلەدى. بىراق بىلە تۇرا وسىنداي ارەكەتتەرگە بارادى. ويتكەنى بۇل ماسەلەدە جەكە ادامنىڭ اقىل-ويىن قوعامدا قالىپتاسقان كەلەڭسىز داستۇرلەردىڭ ۇستەمدىگى باسىپ كەتىپ جاتىر.

اقىلدى، مادەنيەتتى، مەيىرىمدى قوعام قۇرۋ – ادامزاتتىڭ مىڭداعان جىلداردان بەرگى ارمانى ەدى. وسى ماسەلە تۋرالى مىڭدا­عان كىتاپتاردىڭ جازىلعاندىعى انىق. بىراق ماڭگىلىك الماسىپ وتىراتىن كۇن مەن ءتۇن، ءبىر بىرىنەن قالمايتىن جاقسىلىق پەن جاماندىق سەكىلدى بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ارمان كۇيىندە قالىپ كەلەدى. ال قازىرگى «اقىلدى تەح­نو­لوگيالاردىڭ» دامۋى ىقپالىمەن بۇل ارماننىڭ اۋىلى ءتىپتى الىستاي تۇسەتىندەي. ويتكەنى ءتۇرلى ماسەلەلەردە شەشىم قابىلداۋ جونىنەن جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ، روبوتتار مەن اۆتوماتتىق جۇيەلەردىڭ بەينەسىندە ادامزاتقا جاڭا باسەكەلەستەر پايدا بولىپ وتىر. ارينە بۇل تەحنولوگيالاردىڭ «اقىلدىلىق» دەڭگەيى جەكە ادامنىڭ اقىلى مەن قابىلەتىنەن، تالانتىنان اسىپ كەتە قويماس. ويتكەنى ونىڭ تىزگىنى، باسقارۋ كىلتى جەكە ادامنىڭ قولىندا بولادى عوي. بىراق تەحنولوگيالار دامي كەلە ادامزات قوعامىنىڭ اقىلدىلىعىن جوققا شىعاراتىن سياقتى...