كەڭەستىك «جاريالىقتان» بەرى ارحيۆتەردەن قانشاما قۇجات شىقتى, بۇرىن قوزعالماعان نەشەمە ءماتىن, دەرەك جاريالاندى, بىراق قوعام ناقتى قورىتىندى, بايىپتى باعانى تالاپ ەتەتىنى بايقالدى.
كۇردەلى ءتۇيىندى تارقاتۋ پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ايقىنداعان ادىلەتتى قازاقستان كەزەڭى موينىنا ءتۇسىپ تۇر. وسى سەبەپتى 2020 جىلى 24 قاراشادا مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. اتالعان كوميسسيا پاندەميا كەدەرگىسىنە قاراماي ەلەۋلى جۇمىس اتقاردى. سونىڭ ءبىر پاراسى – 2023 جىلدىڭ باسىندا مەملەكەتتىك كەڭەسشى ە.قارين پرەزيدەنتكە تانىستىرعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ءتۇرلى ساناتى تۋرالى قۇجاتتار مەن ماتەريالداردىڭ 31 تومدىق جيناعى. تانىمال عالىمدار, ساراپشى ماماندار ەنگەن مەملەكەتتىك كوميسسيا ەلىمىزدىڭ رەسپۋبليكالىق, وبلىستىق, اۋداندىق ارحيۆتەرىندە, جابىق قورلارىندا كەشەندى ىزدەۋ, جۇيەلەۋ, زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. اسىرەسە زاڭ تالابىمەن قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ, بۇرىن «جابىق» سانالعان ارحيۆ ماتەريالدارىن قۇپياسىزداندىرۋعا, قۇربانداردى اقتاۋعا بايلانىستى قىرۋار ءىس اتقاردى. مۇنىڭ سىرتىندا ارحيۆ قۇجاتتارىن تسيفرلاندىرۋ مەن ەلەكتروندى قورلاردى جاساقتاۋ ۇدەرىسى قاتار ءجۇرىپ جاتىر. مۇراعات باعىتىنداعى ىزدەنىس – وڭىرلەر دە توم-توم جيناق ازىرلەي باستادى. مەملەكەتتىك كەڭەسشى مۇنى ءبىرىزدى, تياناقتى جۇرگىزۋدى تاپسىردى.
اتاۋلى كۇننىڭ تاعى ءبىر باعىتى – حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن مەرت ەتكەن تراگەدياعا, ياعني اشتىق ناۋبەتىنە قاتىستى. اشتىق قۇرباندارىن زەرتتەۋ-زەردەلەۋ جۇمىسىن پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى م.اشىمباەۆ باستاعان حالىق قالاۋلىلارى مەن عالىمداردان قۇرالعان توپ كەزەڭ-كەزەڭمەن اتقارىپ كەلەدى. تاياۋدا «اشارشىلىق. گولود. 1928-1934» قۇجاتتار جيناعىنىڭ 6-7 تومى سالا ماماندارى مەن جالپى قاۋىمعا ۇسىنىلدى.
مۇنىڭ ءبارى ورتاق تاريحي تانىم ارقىلى ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سانا قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان. بۇل – تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىن بەكەمدەيتىن مەملەكەتشىل ىزدەنىستەر مەن جۇمىستار. ۇلتتى سىناعان ساياسي ناۋبەت پەن قاسىرەت تاعىلىمى قانشاما جىل وتسە دە ءبىزدى, ياعني ەلدى تۇتاستاندىرا تۇسەدى. وسىناۋ جان جاراسى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتى بىرىكتىرەدى, تولعاندىرادى. مۇنى اقىن راسۋل عامزاتوۆ «جەر بەتىندە نان ارزان, ادام ءومىرى قىمبات بولسىن!» دەپ, ءبىراۋىز سوزگە سىيدىرىپتى...
مەملەكەتتىك كەڭەسشى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ تاياۋداعى جيىنىندا بيىل پرەزيدەنت ءارحيۆى «الاشوردا ءىسى» اتتى 12 تومدىق (اكادەميك م.قويگەلديەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن) جيناق جاريالايتىنىن حاباردار ەتتى. بۇيىرسا, بۇل دا حالىق جادىن جاڭعىرتار ءرامىزدى قازىنا بولعالى تۇر.
وسى تۇستا ءبىر جايتتى ۇمىتپالىق. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشتىق قۇرباندارىن زەرتتەۋ باعىتىندا عالىمدار, ىنتالى زەرتتەۋشىلەر بۇعان دەيىن تۇك بىتىرمەدى دەي المايمىز. دارا شاۋىپ ىزدەندى, زەرتتەدى, بىراق كەشەندى مەملەكەتتىك كوزقاراس بولمادى. بۇگىن نيەت تە, ۇستانىم دا, پاراسات تا بار. ازىرلەنىپ جاتقان 7 تومدىق جاڭا «قازاقستان تاريحى» دا وسى ورەدە.
ەستەرىڭىزدە بولسا, 1992 جىلى يۋنەسكو «الەم جادى» اتتى باعدارلاما قابىلدادى. ءبىز ول شاقتا تاۋەلسىزدىك الىپ, «ونسىز دا جادىمىز جاڭعىردى» دەپ, بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ جۇرگەنبىز. سول باعدارلامادا: «قۇجاتتى مۇرا – الەم حالىقتارى ۇجىمدىق جادىنىڭ قۇجاتى. وسى ارقىلى ادامزات قوعامىنداعى اقىل-ويدىڭ, جاڭالىقتاردىڭ, جەتىستىكتەردىڭ, ءتۇرلى قيىندىقتىڭ ەۆوليۋتسياسىن بىلەمىز» دەپ جازىلعان-دى. بىلاي قاراعاندا, ءبارى تۇسىنىكتى, وركەنيەتتى. الايدا بۇگىنگى قايسىبىر ەلدەردىڭ پەيىلى جادتى جاداعايلاندىرىپ جاتقانداي...
الەم توڭىپ سەكىرگەندەر مەن تويىپ سەكىرگەندەردەن تۇرادى. جۇرەگى جارالى ەلدەر تاريحي جاد ينستيتۋتىن قۇرادى. ارىلۋ مەن تاۋبەنىڭ وركەنيەتتى جولىن سالالاندىرادى. بۇل – ادىلەتتىلىك قادامى. قازىرگى كوپ باستاما حالىق قامى مەن تاريح قامى ەكەنىن كوزىقاراقتى ازاماتتار تۇسىنەدى.
بۇگىنگى رەسمي دەرەكناما كەڭەس وداعىندا جالپى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زاردابى تيگەن ميلليوندار (رەسەي زەرتتەۋشىلەرى 35-40 ملن دەپ جازادى), گۋلاگ-تاردا, ايداۋدا تابانى ءتىلىنىپ ازاپقا سالىنعان 5,8 ميلليون, اتىلعان 815 مىڭ ادام تۋرالى اقپارات بەرەدى. ال ەندى وسى ساندى اشتىق قۇرباندارىمەن سالىستىرساق, جاعداي تىم مۇشكىل. عالىم-ستاتيست سەرگەي شۆەتسوۆ «1921 جىلعى اشتىقتا قازاق حالقى 30% ازايدى» دەسە, امەريكالىق زەرتتەۋشى سارا كەمەرون «30-جىلدارداعى اشتىقتا 1,8 ملن قازاق قىرىلدى» دەپ جازادى. بىلىكتى عالىمدار «1920-1930 جىلدارى ۇلتىمىزدىڭ بوسۋى مەن شىعىنى 3,5-4 ملن», دەپ تۇيىندەيدى.
جالپى, تاريحي جادتى قالىپتايتىن ءتورت تەتىك – ارحيۆ, كىتاپحانا, مۋزەي, اقپارات قۇرالدارى. قيىن كەزەڭنىڭ شىندىعى وسىندا لايىقتى كورسەتىلىپ, پاراساتپەن بايىپتالسا دەيمىز.
ماحامبەت اقىن «ەرلەردىڭ ءىسى بىتە مە؟» دەپ جىرلاعان اقيقات تاريحي جادتىڭ تولىعىپ, ادىلدىكتىڭ ارقاشان ۇستەم بولۋىن اماناتتايدى.
