ەڭ اۋەلى بىلتىر مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا قول قويعانى ءبىزدىڭ ارقانداۋلى قولىمىزدى شەشكەنىن ايتىپ وتەيىن. بۇل قۇجات قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىنداعى تاريحتى قوپارىپ جۇرگەن ازاماتتار ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن پوليتسيا دەپارتامەنتىنە بەرىلگەن ارحيۆتىك قۇجاتتاردى ءسۇزىپ, كوپتەگەن دەرەكتەرگە كۋا بولۋدامىز. ارينە, ونىڭ بارلىعىن جاريالاۋعا, ايتۋعا بولماس. «اسا قۇپيا» جازۋى بار ىستەر دە كەزىگىپ جاتادى. ەڭ باستىسى, سول تار زامانداعى قىلمىستىق ىستەر قورىن قولىمىزبەن ۇستاپ, كوزىمىزبەن كوردىك. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ, كەيىننەن اقتالعان 131 الاشورداشىنىڭ ەسىمدەرىن انىقتادىق. قۇجاتتارعا سۇيەنسەك, پاۆلودار ۋەزىندە الاشوردا كوميتەتى قۇرىلعاندا جەرگىلىكتى بايلار جاڭادان قۇرىلعان ۇلتتىق ۇكىمەتىمىزگە ەرەكشە قولداۋ جاساعانىن بايقايمىز. سەمەيدە 1,5 مىڭ ادامدىق الاش اسكەرى جاساقتالعاندا ەرتىس-بايان ءوڭىرىنىڭ «بورىكتال» دەگەن جەرىندە 150 ادامنان تۇراتىن ساربازدار جاساعى قۇرىلادى. تاريحي دەرەكتەرگە دەن قويساق, بۇل جاساقتىڭ ىشەر اسى مەن مىنەر اتىن ءايتىم رايىسوۆ قامتاماسىز ەتكەن. اسا داۋلەتتى, زامانىندا بولىستىق قىزمەت اتقارعان ايتىممەن بىرگە بۇل كەزەڭدە الاش يدەياسىن قولداپ شىققاندار قاتارىندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ پاۆلودار ۋەزدىك كەڭەسىن باسقارعان قابىش بەردالين, سونداي-اق يمانقۇل ءباتىسوۆ پەن سۇلەيمەن ورازباەۆ بولعان. جەرگىلىكتى جۇرت بۇل ايگىلى جەرلەستەرىمىزدى «توعايدىڭ ءتورت ارىسى» اتاپ كەتكەن. سۇلەيمەن ورازباەۆ – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى, العاشقى جوعارى ءبىلىمدى قازاق اگرونومى, اباي جانە مىرجاقىپ ولەڭدەرىن العاش ورىس تىلىنە اۋدارۋشى ساتىلعان ساباتاەۆتىڭ لەنينگرادقا بارىپ ءبىلىم الۋىنا قوماقتى قارجى بەرگەن. ال ي.ءباتىسوۆ الاش كوميتەتى قۇرىلعاندا پاۆلودار ءوڭىرىنىڭ قازىناشىلىعىن ۇستاعان. قازىرگى اقتوعاي وڭىرىندەگى حالىققا العاش بولىپ ەگىنشىلىك كاسىبىن ۇيرەتكەن. وكىنىشكە قاراي, بۇلاردىڭ بارلىعى كەيىن كامپەسكەگە ىلىگىپ, جەر اۋدارىلىپ كەتتى.
سوڭعى دەرەكتەردەن ەرتىس بويىنداعى العاشقى قازاق فەلدشەرى ارىن سۇلەيمەنوۆتىڭ دە ەسىمىن كەزدەستىردىك. ول وبلىس ورتالىعىندا كيىز ءۇي تىگىپ, كەلۋشىلەردى سوندا ەمدەگەن. جەرگىلىكتى جۇرت ول جەرگە كەيىن تۇرعىزىلعان عيماراتتى «اق اۋرۋحانا» اتاپ كەتكەن ەكەن. بۇل كىسى دە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولىپ, اتىلىپ كەتەدى. قولىمىزعا تۇسكەن تۇلعالاردىڭ ىستەرىن قاراپ وتىرساق, ايىپتالعان ارىستارىمىزدىڭ بارلىعى ارنايى تىزبەكپەن تورعا تۇسكەنىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن, 30 ازاماتتىڭ ەسىمى ءبىر-ءبىرىنىڭ «قىلمىستىق ىستەرىندە» قايتالانىپ اتالا بەرەدى. ماقا بەيسەن دەگەن ازامات ت.رىسقۇلوۆپەن, ر.مارسەك ۇلىمەن بايلانىسى بولعان دەپ ايىپتالعان. شىندىعىندا سول كەزدە قۋعىن-سۇرگىن قۇرىعىنا ىلىنگەندەرگە كوبىنە ءبىر تەكتەس ايىپتار تاعىلعان: كەڭەس وكىمەتىنە, ساياساتىنا قارسى, وكىمەتكە قارسى استىرتىن ۇيىمداسقان توپ قۇردى, تاعىسىن-تاعىلار.
ەش جەردە ايتىلماي كەلگەن دەرەكتىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولعان, اتاقتى «قارقارالى پەتيتسياسىن» ورىس تىلىنە اۋدارعان تەمىرعالى نۇرەكەنوۆتىڭ ۇلى سوقىر وماردىڭ قايراتكەرلىك قىرى. كەڭەس وكىمەتى العاش قۇرىلعان جىلدارى ول جەرگىلىكتى ازاماتتارمەن بىرىگىپ, بولشەۆيكتەرگە قارسى سوعىسقان. سوقىر ومار كوزىنىڭ كەمدىگىنە قاراماستان ات باۋىرىنا جاتا قالىپ, نىساناعا ءدوپ تيگىزەتىن مەرگەن, باتىر بولىپتى. جانىنداعى 25 سارباز شەتىنەن سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن جىگىتتەر ەكەن. تالاي مارتە قىزىلداردى جۋساتىپ سالعان. ومار تەمىرعالى ۇلىنىڭ فوتوسۋرەتىن ارحيۆتەردى اقتارىپ ءجۇرىپ, تاۋىپ الدىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن ونى كوبى قىتاي اسىپ كەتكەن دەيتىن. وكىنىشكە قاراي, ونىڭ قولعا ءتۇسىپ, بولشەۆيكتەر پارمەنىمەن اتىلىپ كەتكەنىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز.
بۇدان باسقا تەرەڭكول ەلىن 70 جىلدان استام باسقارعان جانقارا اۋلەتىنىڭ سوڭعى بولىسى – قۇسايىن جانقارا ۇلى جايىندا دا دەرەكتەردى ايتۋعا بولادى. ول دا كامپەسكەلەنىپ, قيىر شەتكە جەر اۋدارىلعان. انىقتاعانىمىزداي, ەرتىس-بايان وڭىرىندە كامپەسكەلەۋ تۋرالى العاشقى تىزىمگە 33 باي ىلىككەن. مال-مۇلكى تارتىپ الىنعان داۋلەتتى وتباسىلار نەگىزىنەن اقتوبە مەن قىزىلورداعا, رەسەيدىڭ قازىرگى سلاۆگورود وڭىرىنە جەر اۋدارىلعان. بۇل ادامداردىڭ بارلىعى باي تىزىمىندە بولعانىمەن, ەل-جۇرتقا جاناشىرلىعىمەن جاققان, دارىندى جاستاردىڭ رەسەي مەن بۇقارا جەرىندەگى وقۋ شىعىندارىن كوتەرگەن اتىمتاي جومارتتار ەدى. بايلار ول تۇستا قازاق اۋىلدارىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قازىعى, جۇمىس بەرۋشىسى عانا ەمەس, جەرگىلىكتى مەكتەپتەرگە مۇعالىم جالدايتىن دا سولار بولدى. قازاقتىڭ قايماقتارى ەدى. الاشورداشىلاردىڭ كوبى باي تۇقىمدارى ەكەنى بەلگىلى. ولار سول كەزدە ۇلت زيالىلارى سانالدى. باياناۋىلداعى اتاقتى زىندا باي, جوعارىدا ايتقان قابىش بەردالين, تۇيەمەن تۇز تارتقان شاۋكەن باي, مىڭداعان جىلقىسىن كەڭەسكە بەرگەنشە ارام قاتىرايىن دەپ سورعا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن اتاقتى رىسبەك باي, ءالجان قازانعاپوۆ, قۇسايىن جانقارا ۇلىنىڭ تۋىسى جولات باي وسى زوبالاڭدا جەر اۋىپ ءجۇرىپ كوز جۇمدى. كەيىن كامپەسكەنىڭ تۇزاعى ورتاشا داۋلەتتى ادامدار مەن كەدەيلەردىڭ موينىنا ءتۇستى. ەت, ءسۇت سالىعىنان بولەك, قىل ارقان, شۇبەرەك سالىعى دەگەندەر بولدى. استىق وسىرىلگەن وڭىرلەردە «استىق دايىنداۋدى ءتيىستى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرماعان» دەگەن جالامەن جۇزدەگەن ىسكەر ازاماتتار اتىلىپ, اتىلماعانى ونداعان جىل بويى تۇرمەدە جازىقسىزدان-جازىقسىز جاپا شەكتى.
وكىنىشكە قاراي, ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىق زارداپتارىنا قاتىستى بارلىق مالىمەتتى جاريالاي الماي وتىرمىز. سەبەبى ول كەزدە حالىق اراسىندا ءبىرىن-ءبىرى كورسەتىپ, ۇستاپ بەرۋ ءجيى بولعان. ماسەلەن, ءبىر ەر ازامات ايەلىن بالا تۋىپ بەرە الماعانى ءۇشىن «قىرماننان بيداي ۇرلادى» دەپ جالا جاۋىپ, ايداتقىزىپ جىبەرگەن. الگى ايەل جەر اۋدارىلىپ, چيتاعا دەيىن بارىپ كەلگەن. بۇل تەكتەس وقيعالار كوپ.
ەندى اشارشىلىق قۇرباندارى كومىلگەن زيراتتار ماسەلەسىنە كەلەيىك. وبلىستا مۇنداي زيراتتارعا اسا كوڭىل بولىنبەي وتىرعانى جانعا باتادى. اقتوعايداعى وتەس اۋىلى ماڭىندا ەكى بىردەي زيرات, اقكول-جايىلمادا, ەرتىس اۋدانىندا, باياناۋىلدا جانە وزگە دە جەرلەردە كوپ ادام قويىلعان زيراتتار بار. الايدا ولاردىڭ بارلىعىنا بىردەي بەلگىتاس ورناتىلماعان. جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر وسى ءبىر كەمشىلىكتى نازارعا الادى دەپ سەنەمىز. ەكىنشىدەن, اشارشىلىق جايىندا بۇگىنگى جاس ۇرپاق از بىلەدى. جاستار ەتەكتەي ماقالالاردى وقىمايتىنى, دەرەكتى فيلمدەردى كورمەيتىنى شىن. ەندەشە, ولاردىڭ تالعامىنا ساي 1-1,5 مينۋتتىق تانىمدىق روليكتەر تۇسىرىلسە دەيمىز. جاستار اشارشىلىق اقيقاتى مەن الاش ارداقتىلارىن تانۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن, وبلىستاعى كەز كەلگەن مۋزەيگە باس سۇعىپ كورىڭىز, اشتىق تاقىرىبىنا, قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى دەرەكتى اقپارات از. بۇل – تاريحىمىزدى تانۋداعى السىزدىگىمىز. پاۆلودار قالاسىندا الاشتىڭ نەبىر ۇلىلارى وتىرعان «اق تۇرمە» جانە قازىرگى سىتينا باسپاحاناسى ورنالاسقان عيماراتتا كەڭەستىك تۇرمە بولعان. سول عيماراتتاردى ساتىپ الىپ, زوبالاڭ جىلداردىڭ كۋاسى رەتىندە تاريحي عيماراتقا ساي مۋزەي جاسالسا دەگەن ۇسىنىسىمىز بار. 1997 جىلى ەلىمىزدە «جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى» دەپ جاريالانعاندا, ءبىراز اقتاڭداقتارىمىز جارىققا شىققانى ءمالىم. وتكەن عاسىردىڭ 20-50-جىلدارى بويىنشا تاريحىمىزدى تەرەڭنەن تانۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان كەشەندى جوبالار قاجەت دەپ سانايمىز.
بەيبىت بوجەن,
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن
تولىق اقتاۋ وڭىرلىك كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى
پاۆلودار وبلىسى
