زەرتتەۋدەگى زارۋلىك

«ول قانداي زارۋلىك؟» دەيسىز عوي. ناقتى مىسال كەلتىرەيىك. وسى جىلدىڭ اقپان ايىندا ءبىزدىڭ گازەتكە جاھان نازارىنداعى ەكولوگيالىق جوبانى قولعا العان جامبىلدىق عالىم مارجان قالماحانوۆا تۋرالى ماقالا شىقتى. تىلشىمەن تىلدەسكەن حيميك ءبىر سوزىندە زەرتحانادا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن پورتۋگالياعا اتتانعالى جاتقانىن ايتىپتى. سويتسە، ءبىزدىڭ ەلدە ءتيىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ارنالعان زەرتحانا قۇرىلعىلارى جوق ەكەن. ولاردى شەتەلدەن تاپسىرىس ارقىلى الدىرۋ كەرەك. الايدا سول تاپسىرىستىڭ ءوزىن تاپجىلماي بىرنەشە اي كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ارالىقتا قانشاما ۋاقىت زايا كەتەتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان جۇمىستى توقتاتپاۋعا نيەتتى عالىم پورتۋگالياداعى براگانسا پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن بەتكە الۋعا بەكىنگەن ەكەن.

ودان بەرى دە بىرنەشە اي ءوتتى. مارجان الدەقاشان ەلگە ورالعان دا شىعار. ال شەتەلدەن تاپسىرىس بەرگەن قۇرىلعىلارىنىڭ امان-ەسەن جەتكەنى يا جەتپەگەنى بىزگە بەيمالىم. بىزگە ءمالىمى – بۇل ءبىر عانا مارجاننىڭ با­سىنداعى جاعداي ەمەس. بىزدەگى ىرگەلى عىلىمدا جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرازى ۋاقىت­تى تەككە جوعالتپاس ءۇشىن شەتەلمەن ەكى ورتادا ءدال وسى­لاي سابىلۋعا ءماجبۇر. دەمەك عىلىمي ينفرا­قۇرىلىمدى دامىتۋ ماڭىزدى. بۇعان ەل بيلىگى ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىن دا بىلەمىز. ەندى ناتيجەسىن كۇتەيىك.

ءدال وسى ماسەلەگە باسقا قىرىنان كەل­سەك دەيمىز. قايسىبىر كۇنى ءبىر ارىپتەسىم نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەيتىن اتى الىس­قا تاراعان اتاقتى عالىم نۇرشات نۇ­را­جىمەن ديدارلاسىپ قايتتى. بۇل كىسى دە ءسوز اراسىندا زەرتتەۋ جۇمىسىنداعى زارۋ­لىك­تەرگە توقتالعان ەكەن. ءسوز جوق، قازىر قازاقستاندا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلى­مي ينفراقۇرىلىمىمەن تالاسقا تۇسەتىن زەرتحا­نالار جوقتىڭ قاسى. بىراق كەز كەلگەن دامىعان ەلدىڭ عىلىمي الەۋەتىمەن يىق تىرەسە الاتىن، سوڭعى ۇلگىدەگى قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالعان بۇل ۋنيۆەرسيتەتتە دە عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزۋدىڭ ءوز قيىندىعى بار ەكەن. ماسەلەن، مۇندا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قاجەتتى رەاگەنتتەر جەتىسپەيدى. بىلايشا ايتقاندا، قۇرىلعى بار، شيكىزات جوق. بىلە بىلسەك، بۇل – مەملەكەتتىك ماسەلە. ەلدە جوق رەاگەنتتەردى سىرتتان الدىرۋدىڭ ماشاقاتى كوپ. ەڭ جامانى – عالىمداردىڭ ونى ايلاپ ەمەس، جىلداپ كۇتەتىندىگى. ال پاندەميا كەزىندەگىدەي لوگيستيكالىق تىزبەك بۇزىلسا قايتەمىز؟ الىس-بەرىستىڭ ءبارى الامات قيىندىققا اينالاتىن مۇنداي قىسىلتاياڭ شاقتا عالىمدار نە ىستەۋى كەرەك؟ بيلىكتىڭ نازارى عىلىمعا اۋىپ تۇرعان قازىرگى ساتتە وسى ءبىر ماسەلەنى دە رەتتەپ العاننىڭ ارتىعى بولماس.

بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءتۇرلى جولى بار. سونىڭ ءبىرىن بىزگە گەنەتيك ماقسات جاباعين ايتىپ بەردى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، زەرتتەۋ جۇمىستارىنداعى زارۋلىك ماسەلەسىن ۋاقىتشا اينالىپ ءوتىپ، وتاندىق عىلىمدى دۇرىس جولعا تۇسىرگەنشە شەت مەملەكەتتەردەن بىزدەگى زەرتحانالاردىڭ فيليالدارىن اشۋ كەرەك. سوندا زەرتحانالىق قۇرال-جابدىقتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاجەتتى رەاگەنتتەردىڭ تاپشىلىعى سەكىلدى ماسەلەلەر وزدىگىنەن رەتتەلەدى. كەرەك جابدىقتى، قاجەت رەاگەنتتى فيليال اشىلعان مەملەكەتتەن-اق ساتىپ الا سالۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە قۇرال-جابدىقتى سول ەلدەگى زەرتحانالاردىڭ بىرىنەن جالعا الۋعا دا جول اشىلادى. ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ عالىمدار ۇنەمى عىلىمي دامۋدىڭ الدىڭعى شەبىندە جۇرۋگە مۇمكىندىك الادى. شەتەلدىك عالىمدارمەن قاتار ءجۇرىپ، قاتار قيمىلداۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا عوي. سونىمەن قاتار مۇنداي قادام ازىرگە ەلگە قايتقىسى جوق شەتەلدەگى قازاق عالىمدارىن وتاندىق عىلىمعا جۇمىلدىرۋدىڭ دا تاپتىرماس جولى ەمەس پە؟!

ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە سال­ساق، ادەتتە شەتەلدەن فيليالدى تەك ۇزدىك مەكەمەلەر عانا اشادى. سول تانىم-تۇسىنىكپەن قاراساق، وتاندىق زەرتحانالاردىڭ اقش-تان يا فرانتسيادان فيليال اشۋى ءالى ورىندالمايتىن دۇنيە سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. ءارى مۇنى ەل حالقىنىڭ قابىلداي قويۋى دا قيىن. قارجى جىمقىرۋدىڭ كەزەكتى ءبىر امالى دەپ قاراۋى دا ىقتيمال. دەگەنمەن وتاندىق عىلىم ءۇشىن وسى ءبىر قادامعا بارعاننىڭ دا ايىبى جوق سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءوزى الەمدىك تاجىريبە بولسا نەسى بار. ماسەلەن، ەۋروپالىق مولەكۋليارلىق بيولوگيا زەرتحاناسى گەر­مانياداعى، فرانتسياداعى، يتالياداعى، ۇلى­بريتانياداعى فيليالدارىن اياقتان قاز تۇرىپ كەتكەننەن كەيىن ەمەس، دامۋعا ەندى بەت العان ەلەڭ-الاڭ شاقتا اشىپ، ىرگەلى زەرتحاناعا اينالعان. ۇزدىكتەردىڭ ۇلگىسىن ءبىزدىڭ دە قولدانعانىمىز ءجون-اۋ. سوندا پرەزيدەنت ايتقان «كوشكە ىلەسەتىن ەمەس، سول كوشتى باستايتىن» ەل اتانۋعا مۇمكىندىگىمىز ارتارى انىق.