كوك ءبورى نەگە كورىنبەي كەتتى؟

وكىنىشكە قاراي, تابيعات پەن اڭ-قۇسقا قياناتتىڭ كوبى ادام قولى­مەن جاسالادى. وسىلاي دەپ وي تۇيگەن تابيعات جاناشىرى ەس­تەۋ باي­جۇماەۆ كوك اسپانعا يىق تىرەگەن شىڭ-قۇزدار مەن يەن دالاعا يەلىك ەتەتىن اڭ-قۇس­تار­دىڭ باۋداي قىرى­لىپ جات­قانىنا الاڭداپ, بۇل ماسە­لەگە مەم­لەكەت تاراپىنان شارا قول­دا­نۋ قا­جەتتىگىن ايتىپ, دابىل قاعىپ جاتىر.

كۇنى كەشە تورقالى 90 جىلدىعى اتالعان كورنەكتى قالامگەر سەيداحمەت بەر­دىقۇلوۆتىڭ كىندىك قانى تام­عان قاراقىستاق اۋىلىنىڭ سۇلۋ تابيعاتى مەن اڭ-قۇسىنىڭ قى­راعى ساقشىسىنا اينالعان ەستەۋ اعا­مىزدىڭ بۇل كۇندە كوڭىلى جا­بىرقاۋ. سەبەبى جۇيرىگىنە ەر سالىپ, جەلە جورتىپ شىققاندا قى­زىل تۇلكى, كوك ءبورىنىڭ شيىرلاعان ءىزىن كورىپ, قىزىق قۋا المايدى. مۇلگىگەن تىنىشتىققا جان ءبىتى­رىپ, قارقىلدايتىن قارعا-قۇز­عىننىڭ دا ءۇنى ەستىلمەۋگە اينال­عان. «بۇل – مەنىڭ بالاباقشام عوي» دەپ بەل-بەلەسىنە سۇيسىنە كوز سالا­تىن تۋعان جەر ءتوسىنىڭ وسىلايشا قى­زىعى تارقاپ, سۇرەڭسىز كۇيگە ءتۇ­سۋى اۋىل ازاماتىنىڭ جانىن جەگى­دەي جەپ, ارقاسىن ايازداي قارىپ بارادى.

– بالا كەزىمىزدە تۋعان جەرى­مىزدىڭ تاسى مەن تالىنان ويىنشىق جاساپ, ساعىم قۋىپ, وي-شۇقىرىن جاتتاپ وستىك. مولدىرەگەن سۋىنا تۇستىك, جە­مىسىن جەدىك. ماڭ­دايى­مىزدان مايدا سامالى ءسۇيىپ, الديلەپ, ايالاپ وسىرگەن جەرىمدى بالاباقشام دەمەي, نە دەيىن؟ بۇل جەردە باقىتتى بالالىق شاعىمىزدىڭ تابى سايراپ جاتىر. مەنىڭ قۇلاعىما قۇستاردىڭ ءۇنى كەلسە, انامنىڭ الديىندەي سە­زىلەدى. ال اڭ-قۇسىن, اسىرەسە, كوك ءبورىنى ك­وزىم شالعاندا اكەم­نىڭ قايراتىن كورگەندەي بولامىن. تۇلا بويىم­ا قۋات, جىگەر قۇيى­لادى. بۇل تابي­عات­تىڭ قۇدى­رەتى ەمەس پە؟! وسىدان ون شاق­تى جىل بۇرىن مايتوبەنىڭ با­سىنداعى مۇزدىقتار ەرىپ كەتتى. ايت­پەگەندە كۇن ساۋلەسىمەن شا­عىلىسىپ, مەنمۇندالاپ اق مارجانداي جىلتىلداپ جاتاتىن ەدى. وعان الەمدىك جىلىنۋدىڭ اسە­رى بولعان شىعار. قاسيەتتى دەي­تىن قۇر­قىلتايدىڭ ۇياسى دا سيرەپ كەتتى, وعان زاۋال باس پاي­دا­سىن كوز­دە­گەن ادام­داردان كەلىپ جاتقان بولار. بۇل كۇندە مەنىڭ جانىما باتاتىنى – مايتوبە, اقتاس­تىنىڭ باۋ­رايىنداعى ءتۇز تاعى­لارىنىڭ جوعالۋى, – دەيدى ە.بايجۇماەۆ.

ول وسى وڭىردەگى قاسقىرلاردىڭ جىل سايىن ەسەپ-قيسابىن جوبالاپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرعانىن اي­تادى.

– قاسقىر دەگەن جىرتقىش بول­عانمەن, وتە ايلاكەر, اقىلدى اڭ عوي. ءوزىنىڭ ءۇيىرىن قىزعىشتاي قورعايدى. ودان كەيىن ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋماعىنا اتتاپ باسپايدى. سول ارقىلى ونىڭ ءوسىپ, كەمۋىن باقىلاپ وتىرامىن. قازىر قو­لىنا اڭشى قارۋىن ۇستاعان ادام نىساناعا ىلىككەنىن جايراتىپ سالادى. كونەكوز اڭشىلار ولاي ەتپەگەن. اڭ اۋلاۋدىڭ وزىندىك زاڭ­دىلىعىن ساقتاعان. مىسالى, بول­تىرىگىنە تيىسپەگەن. ەلىك لاقتاپ, قاس­قىر كۇشىكتەيتىن مەزگىلدە اڭ اۋلاماعان. اتا-بابامىز كاسىپكە اينال­دىرعان اڭشىلىقتىڭ قىر-سىرىن تاڭدى تاڭعا ۇرىپ ايتۋعا بولادى.

الايدا 2018 جىلدان بەرى بۇل تاقىرىپتىڭ اياسى تارىلىپ, تىپتەن قاسقىر مەن تۇلكىنىڭ ءىزىن كورمەيتىن حالگە جەتتىك. سول جىلداردان بەرى قاراي بىرنەشەۋىنىڭ ولەكسەسىن كەزىكتىردىك. العاشىندا «بۇل قالاي بولعانى؟» دەپ تۇسىنە الماي, تاڭ­داناتىن ەدىك. ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ باستى سەبەبى اتى مەن زاتى بەلگىسىز قىتايدىڭ سۇيىق دارىسىندە ەكەنىن ەستي باس­تادىق, – دەيدى تابيعات جاناشىرى.

ونىڭ ايتۋىنشا, مالدىڭ ولەك­سەسىنە الگى بەيمالىم سۇيىق­تىقتى سەبەتىن بولسا, ونى جەگەن اڭ مەن قۇس سول مەزەتتە سەس­پەي قاتا­تىن كو­رى­نەدى. مال باسىن قاس­قىردان امان ساقتاپ قالۋ­دىڭ ەڭ وڭاي جولى سانايتىن مال­شىلاردىڭ كەيبىرى وسى ءادىستى پايدالانۋى مۇمكىن دەگەن وي قىلاڭ بەرمەي قويمايدى. سونىڭ سالدارىنان بولار, وزەن بويىنان قاسقىر مەن تۇلكىنىڭ, تىپتەن, تاز­قارانىڭ دا ولەكسەلەرىن ءوز كوز­دە­رىمەن كورىپ, سۋدان شىعارىپ العان ساتتەر جيىلەگەن. ۋلانعان ولەك­سەدەن وزەندەگى بالىقتىڭ, ودان ءنار الاتىن جان-جانۋار مەن وسىم­دىك اتاۋلىنىڭ زارداپ شەكپە­سىنە كىم كەپىل؟! وسىدان سوڭ ءبىر عانا بەلگىسىز پرەپاراتتىڭ پاي­داسى­نان زيانى باسىمدىعىن سەزىنۋ قيىن با؟

– سودان بەرى قاراسى ازايعانى بىلاي تۇرسىن, كوزدەن عايىپ بولدى. بىلتىر ەكى قاسقىردىڭ ءىزىن كوزىم شالعان ەدى, قۋانىشىم ۇزاق­قا بارمادى. تۇلكى دە دۇربىگە ىلىن­بەيدى. ەسەسىنە سىلەۋسىن كو­بەيىپ كەلەدى. بۇ­لاي بولا بەرسە, تا­بيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزى­لادى. ءار­بىر اڭ مەن قۇس – تابيعاتتىڭ ساني­تارى. قاسقىر كەمىسە, سۋىر كوبەيەدى, سۋىردان ىن­دەت تارالۋى مۇمكىن. سوندىقتان وق-ءدارىنى باقىلاۋدا ۇستاعانداي, مى­نا ۋلى ءدارىنىڭ ساتىلىمىنا شەك­تەۋ قويىپ, مۇنىڭ اسا قاۋىپتى ەكە­نى­نەن مالشىلاردى حاباردار ەتىپ, قول­دانباۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىن­دىرۋ كەرەك, – دەيدى ول.

قاراقىستاق تۇرعىنى ەستەۋ بو­لات­بەك ۇلىنىڭ بۇل جانايقايىنا اۋىلدىق, اۋداندىق اكىمدىك قىز­مەت­كەرلەرى بەيجاي قاراماي, ناق­تى ءىس-شارالاردى باستاپ كەتكەن. بۇل جونىندە جامبىل اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى اقنيەت تۇماتاەۆ بايانداپ بەردى.

– بۇعان دەيىن اڭداردىڭ ولۋى­نە بايلانىستى ارىز-شا­عىم تۇس­پەگەن ەدى. وسى ماسەلە كو­تە­رىل­گەلى بەرى اۋىلدىق وكرۋگ اكىم­دەرى مەن ۆە­تەرينارلىق پۋنكت وكىلدەرى تاراپىنان شارۋا قو­جالىقتارىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ, جايلاۋعا شىعاتىن مال­شىلاردىڭ ەڭ الدىمەن قو­نىسىن, توڭىرەگىن تازا ۇستاۋ, ولگەن مالدىڭ ولەكسەلەرىن وزەنگە نەمەسە كورىنگەن جەرگە تاستاماي, تيپ­تىك مال قورىمدارىنا جيناۋ كەرەك­تىگىن جانە الگىندە ايتىلعان ۋلى پرەپاراتتاردى پايدالانعان جاعدايدا زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلاتىنى تۋرالى تۇسىندىرمە جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بۇل پروبلەما ءبىزدىڭ اۋداندا عانا ەمەس, جالپى قوعامدا ازاماتتاردىڭ الە­ۋ­مەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ­دى مەڭزەيدى. بۇل – قازىرگى كەز­دەگى ەڭ ما­ڭىزدى مىندەت, – دەيدى ا.تۇماتاەۆ.

اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ۆەتەريناريالىق با­قىلاۋ جانە قا­داعالاۋ كوميتەتىنىڭ جامبىل اۋدان­دىق ينسپەكتسيا باسشىسى قۋا­نىش نازاربەكوۆ وسى اۋداندا ورنالاسقان ۆەتە­ري­نارلىق ءدارىحانا يەلەرى جانە شارۋا قوجالىقتارى جەتەك­شىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن جينالىستا ۆەتەرينارلىق پرەپاراتتاردى, جەمشوپ پەن جەمشوپ قوسپالارىن ساتۋ مەن وتكىزۋدىڭ زاڭدى ەرەجەسى, سونىمەن قاتار رۇق­سات ەتىلمەگەن, بەلگىسىز جانە ۋلى ۆە­تەري­نارلىق پرەپاراتتاردى ساق­تاۋ مەن وتكىزۋدىڭ زاڭ الدىنداعى جاۋاپ­كەرشىلىگى تۋرالى تۇسىندىرمە جۇمىستارىن جۇرگىزگەن.

تابيعات جاناشىرلارىن الاڭ­­داتقان ماسەلەگە بايلا­نىس­تى بەل­گىسىز ۋلى ۆەتەرينار­لىق پرە­پا­راتتى سات­قان ۆەتەري­نا­ر­لىق ءدا­رىحانا يەسىنە 2002 جىلعى 10 شىل­دەدەگى «ۆە­تەري­ناريا تۋرالى» №339 زاڭنىڭ 24-5-بابىنىڭ 6-تار­­ماق­­شا­سىن بۇزعاندىعى بويىنشا ۆە­تەريناريا سالاسىندا اكىم­شى­لىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ 406-بابى­نا ساي 50 اەك كولەمىندە ايىپ­پۇل سالىنعان.

اكىمدىك قىزمەتكەرلەرى بۇل ءىس-شارالار­دىڭ ۆەتەرينارلىق ءدارى­حانا يەلەرىنە عانا ەمەس, جايلاۋ توسىندەگى مالشىلار قاۋىمىنا دا ناسيحاتتالاتىنىنا سەندىردى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ­تىڭ 2020 جىلعى 1 قىر­كۇيەك­­تەگى «جاڭا جاعدايداعى قازاق­­ستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى قا­زاقستان حالقىنا جول­داۋىندا «قا­زاق­ستاننىڭ ۇلتتىق ساياباقتارى مەن باسقا دا تابيعات بايلىقتارىن زاڭدىق جانە نور­ماتيۆتىك تۇرعىدان قورعاپ, بۇل سالادا قۇقىق بۇزعان ازاماتتاردى قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتۋ ءتارتىبىن قاتايتۋ كەرەك» دەي كەلە, «ۇكىمەت ازا­مات­تىق سەكتورمەن بىرلەسىپ, «جانۋار­لاردى قورعاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ازىرلەۋى قاجەت. جانۋارلارعا كوزقاراس – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ وركەنيەتتىلىگىنىڭ ولشەمى. ال بۇل جاعىنان ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ءماز ەمەس», دەگەن بولاتىن.

ء«يتتىڭ يەسى بولسا, ءبو­رىنىڭ ءتاڭىرىسى بار» دەگەن. بابالا­رىمىز كيە تۇتقان كوك ءبورىنىڭ جويى­لىپ كەتۋ قاۋپىنىڭ الدىن الىپ, اڭ-قۇستى قورعاۋ جۇمىستارىن شي­راتا تۇسكەن ابزال. دەسەك تە, بۇل بىركۇندىك ماسەلە بولماۋى كەرەك. قورشاعان ورتانى قورعاۋدا ادامداردىڭ جا­ۋاپ­كەرشىلىگىن ارتتىرۋمەن قاتار, ەكو­لوگيالىق ساۋاتىن اشۋ الدىڭعى ورىنعا قويىلسا قۇبا-قۇپ.

الماتى وبلىسى