ترانزيتتىك الەۋەت نەگە تەجەلىپ تۇر؟

بيدايمەن بىرگە يران ەلى جىلىنا 1،3 ملن توننا ارپا، 9،5 ملن توننا جۇگەرى، 1،2 ملن توننا كۇرىش، 1،1 ملن توننا شيكى وسىمدىك مايىن، تاعى بىرنەشە مىڭ توننالاعان وزگە دە ازىق-ت ۇلىك پەن مال ازىعىن يمپورتتايدى ەكەن. بۇعان قاراپ، الداعى جىلداردا اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسىمدىق بەرەمىز دەگەن قازاقستاننىڭ سۇراعانى مەن ىزدەگەنى الدان شىعىپ تۇر دەگەن ويعا ويىسۋعا بولار. وعان قوسا اۋعانستان مەن تاجىكستان، ودان بەرى دە ىرگەدەگى كورشىلەر تۇرىكمەنستان، وزبەكستان جانە قىرعىزستاننىڭ سۇرا­نى­سى تاعى بار. وسى مۇمكىندىكتەرگە قاراپ، قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا، جانار-جاعارمايدىڭ نەشە ءتۇرىن ەكسپورتتاۋ مەن ترانزيتتىك قىزمەت كورسەتۋدە قۇلاشىن قالاي سەرمەسە دە بولادى ەكەن عوي دەگەن وي تۋادى. ەكونوميست الپامىس سەگىزباي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، جەر بەتىندە ورگانيكالىق ءونىم وندىرۋگە جارامدى تازا قارا توپىراعى بار ساناۋلى ەلدەردىڭ قاتارىندا قازاقستان دا تۇر. ەگەر قازاق ەلى ورگانيكالىق ونىمدەردى ۇل­كەن كولەمدە شىعارۋعا بەل بۋسا، وندا وتكىزۋ نارىعىن ىزدەپ اۋرەگە ءتۇسۋدىڭ قا­جە­تى جوق. قىتايدىڭ ءوزى-اق ەكسپورت كىرىسىن ەركىن ءتۇسىرىپ بەرەتىن كورىنەدى.

قازاقستان – ترانزيت ەل

ساراپشىلار قازاقستاننىڭ جەر كولەمى مەن ترانزيتتىك مۇمكىندىگىن ايتىپ تاڭداي قاعادى. ىقىلىم زاماندا قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنان التى تاراۋ جىبەك جولدارى وتكەن ەكەن. بابالارىمىز ساۋدا كەرۋەندەرىن شەكارادا توقتاتىپ، تەكسەرىپ، ونىڭ ءبارىن ساتىپ الىپ، ءوز تەرريتورياسى ارقىلى وتكىزىپ ەكىنشى، ءۇشىنشى ەلدەرگە ساتىپ وتىرعان. سوندا تاۋاردى بەل­گىلى ءبىر مەرزىمگە دەيىن ساقتايتىن، باپ­تايتىن، ءتىپتى كەيبىرىن قايتا وڭدەيتىن مۇمكىندىكتەرى بولعان.

قازىر دە ترانزيتتىك الەۋەتتى شىن ارتتىرام دەسە، مۇمكىندىك مول. ارينە، ەۋرا­زيا­لىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ كەي­بىر تالاپتارى تەجەپ-اق تۇر، بىراق مۇل­دە مۇمكىندىك تە جوق ەمەس. بۇل ورايدا ورتا­لىق ازيا مەن يران باعىتىن مىسال ەتەمىز. بۇگىندە يران ارقىلى ءۇشىنشى ەلدەرگە بيداي نەمەسە ۇن ەكسپورتتاۋعا جول اشىق. مىسالى، يراك جىل سايىن تۇركيادان 2-2،5 ملن توننادان اسا ۇن يمپورتتايدى ەكەن. ال تۇركيا ءوز كەزە­گىن­دە بيدايدى رەسەي، ۋكراينا جانە قازاق­ستاننان ساتىپ الادى. تەڭىزدەن تە­ڭىز اسىپ جۇرگەن سول بيدايدى وزىمىزدە ۇنعا اينالدىرىپ، توتە تەڭىز جولى نەمەسە تەمىرجولمەن يران ارقىلى يراكقا الىپ بارۋدىڭ امالىن قاراۋعا بولادى. قالاۋىن تاپسا، رەەكسپورت تا ەلىمىزگە كوپ پايدا اكەلۋى بەك ىقتيمال. بۇل جولدى يران ماماندارى ۇسىنىپ وتىر.

«اقتاۋ پورتى ارقىلى انزالي نەمەسە يراننىڭ جاڭا كاسپي پورتىنا قازاقستاندىق بيداي نەمەسە ۇننىڭ رەەكس­­­پورتىن ۇيىمداستىرۋعا بولادى. ودان ءارى استىق نەمەسە ۇن جۇك كولىكتەرىمەن يران-يراك شەكاراسىنا دەيىن تاسىمالدانادى. ودان دا ءارى قاراي جۇك كولىكتەرىمەن يراكتىڭ سۇلەيمانيا قالاسىنا دەيىن تاسىمالدانادى»، دەيدى يراندىق New Silk Road كومپانياسىنىڭ مامانى.

وبالى نە كەرەك، ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن يران يسلام رەسپۋبليكاسى ازىق-ت ۇلىك پەن باسقا دا ءونىم قاجەتتىلىكتەرىن قازاقستاننان ءۇشىنشى ەلدەرگە جەتكىزۋ مەن اشىق تەڭىزگە پارسى شىعاناعى ارقىلى شىعۋدىڭ ءتۇرلى ءتيىمدى جولدارىن ۇسىنىپ جاتىر. قازاقستان توزىعى جەتىپ تۇرعان ترانزيتتىك جولداردى وڭالتىپ، تاسىمال كولىك-قۇرامدارىن جاڭارتسا جانە شەكارالىق بەكەتتەردىڭ وتكىزۋ قابىلەتىن اتتىرسا، ۇتارى كوپ بولماق.

قازاقستان ترانزيتتىك دالىزدەردى الەم­­دە­گى وزىق ستاندارتتارعا ساي جاب­دىق­­تاپ، جاقسارتپاسا، ۇلان-عايىر جەر­دەگى توزىعى جەتكەن حالىقارالىق جول­داردىڭ پايداسى بولمايدى. مۇنى­مەن بىرگە وندا جۇرەتىن كولىكتەر دە جاڭعىرىپ، جاڭارتىلماسا، ەل ەكونوميكاسىنا كولىك-لوگيستيكا سالاسىنان پايدا كەلۋى ەكىتالاي. بۇگىندە اۆتو­كولىك پاركى ەسكىرگەن، اۋەجايلار توز­عان، تەڭىز كەمەلەرىن جاڭارتۋ بيۋدجەت­تىك نەسيەنى قاجەت ەتەدى.

اۆتوموبيل كولىگى

ەلىمىزدە اۆتوكولىكتەردىڭ (اتس) توزۋ دەڭ­گەيى جوعارى. رەسپۋبليكادا اۆتومو­بيل­­دەردىڭ شامامەن 4،5 ميلليون بىرلىگى تىركەلگەن. مينيسترلىكتىڭ دەرەگى بويىنشا حالىقارالىق جۇك تاسىمالى سالاسىنداعى كولىك جۇيەسىنىڭ توزۋ دەڭگەيى بۇدان ەكى جىل بۇرىن 22 پايىزدان 78 پايىزعا دەيىن وسكەن ەكەن.

«بۇل جاعداي جۇك كولىكتەرىنە قويى­لا­تىن ەكولوگيالىق تالاپتاردى كۇشەي­تۋمەن قاتار حالىقارالىق جۇك تاسىمالداۋ نارىعىنداعى وتاندىق اۆتوتاسىمالداۋشىلار ۇلەسىنىڭ 52-دەن 31 پايىزعا دەيىن تومەندەۋىنە اسەر ەتكەن نەگىزگى فاك­تورلاردىڭ ءبىرى بولدى. ولار ەلدە تا­سىمالداناتىن جۇكتىڭ 80 پايىزدان ار­تىعى جانە جۇك اينالىمىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن استامى»، دەلىنگەن اقپاراتتا.

ۆەدومستۆو رەسەيلىك اعىنداردىڭ «ەو – ور­تالىق ازيا» باعىتىنا قاي­تا باع­­­دار­لانۋىنا بايلانىستى ەكسپورت­­تىڭ، يمپورتتىڭ جانە ءترانزيتتىڭ ءوسۋ بولجامدارىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاق­ستاندىق حالىقارالىق تاسىمال­داۋ­شى­لارعا فلوتتى ايتارلىق­تاي ۇلعايتۋ قاجەت بولاتىنىن اتاپ ءوتتى. تەڭىز فلوتىنىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. ول ءۇشىن «جۇك جانە جولاۋشىلاردى كوممەرتسيالىق تاسىمالداۋ سالاسىن جاڭارتۋ جانە تو­لىق­تىرۋ ءۇشىن قوماقتى ينۆەستيتسيالار قاجەت»، دەگەن مينيسترلىك وكىلى.

مينيسترلىك كولىك پەن لوگيستيكانىڭ يننوۆا­تسيالىق دامۋىنىڭ باياۋ قارقى­نىنا دا نازار اۋداردى. بۇل نەگىزىنەن اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋگە جانە كولىك-لوگيستيكالىق ۇدەرىستەردى اۆتوماتتان­دىرۋعا قاتىستى. سونىمەن قاتار كونتەي­نەر­لىك جانە ينتەرمودالدىق تاسىمالداۋ دەڭ­گەيى دە تومەندەپ، 0،2 پايىزعا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن.

تەمىرجول

تەمىرجول سالاسىنداعى پروبلەما­لار­دىڭ ۇلكەنى ءترانزيتتىڭ ۇلعايۋىنا ينفراقۇرىلىمنىڭ دايىن ەمەستىگى بولىپ وتىر. كولىك اعىنىنىڭ ارتۋى ءوز مۇم­كىندىگىنىڭ شەگىندە جۇمىس ىستەپ تۇر­عان «دوستىق» شەكارا وتكەلىنىڭ ينفرا­قۇ­رىلىمىنا جانە وعان جاقىن بە­كەت­تەرگە قوسىمشا سالماق تۇسىرگەن. سون­دىق­­تان دوستىق – مويىنتى ۋچاسكەسىنىڭ قۇرى­لى­سىن جەدەلدەتىپ اياقتاۋ قاجەت.

تاعى ءبىر كەرى تارتىپ وتىرعان جاعداي – ماگيسترالدى تەمىرجول جەلىسىنىڭ جالپى ۇزىندىعىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىنە عانا ەلەكتر تارتىلعان. بۇل قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ جۇك تاسىمالداۋ سۇرا­نى­سىن تولىق قاناعاتتاندىرا الماي وتىر. وعان قوسا جۇك جانە جولاۋشىلار تاسىمالىنىڭ قولدانىستاعى تاريفتىك ۇلگىسى تەمىرجول سالاسىنا قاۋىپ توندىرەدى-ءمىس. سوندىقتان سالادا ۇلكەن جاڭعىرۋ جانە جاڭارۋ جۇمىستارى كۇتىپ تۇر دەۋگە نەگىز بار.

اۆياتسيا

ەلىمىزدەگى كەيبىر اۋەجايلاردىڭ ينفراقۇرىلىمى تىم قاتتى توزىپ كەتكەن. بۇل اەرودرومدى كۇتىپ ۇستاۋعا، اۋە كەمە­لەرىنە جەردە قىزمەت كورسە­تۋ­گە كەدەر­گىلەر كەلتىرەدى. سونداي-اق اۆاريا­لىق قۇتقارۋ جۇمىستارىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان جابدىقتار مەن تەحنيكا­لىق قۇرالداردىڭ ەسكىرۋى دە نازار اۋدار­­تادى. بۇلارمەن بىرگە، ۇشۋ-قونۋ جو­­لا­عىنىڭ جاساندى جابىندارىنىڭ، تاكسي جولدارىنىڭ، پەررونداردىڭ دا ابدەن توزىعى جەتكەن. اۆياتسيا سالاسى بىلىكتى كادرلاردىڭ تاپشىلىعىنا تاپ بولىپ وتىر. مۇنىمەن قوسا جولاۋشىلار مەن جۇك تاسىمالى دا ويداعىداي ەمەس كورىنەدى.

ەندى اۋە تاسىمالدارىن تابىستى ەتۋ ءۇشىن جاڭا امالدار قاراستىرىلىپ جاتىر. مىسالى، ازيا – ەۋروپا – ازيا باعىتى بويىنشا اۋە تاسىمالىنىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن حاب ارقىلى ەۋروپا جانە ازيا ەلدەرىنە باعىتتاردىڭ ىڭعايلى بايلانىسىن ۇيىمداستىرماق. سويتە ءجۇرىپ، اۋە كەمەلەرى پاركىن ودان ءارى جاڭارتۋدى جالعاستىرا بەرمەك.

تەڭىز جانە وزەن كولىگى

بۇل سالادا كاسپي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ جىل سايىن 6-7 سم-گە تومەندەۋى باس­تى پروبلەما بولىپ تۇر. وسىعان باي­لانىستى كەمەلەردى تولىق تيەۋ مۇم­كىن ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا جۇك كوتە­رىم­دىلىگى 12 مىڭ توننا مۇناي تان­كەرلەرىنە تيەۋ 70 پايىزدى قۇراپ، جۇك تاسىمالداۋشى كومپانيالارعا ەكونوميكالىق شىعىن اكەلىپ جاتىر. وعان قوسا ورتا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا تەڭىز تاسىمالىنىڭ ۇلعايۋى پورت ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتىپ، ساۋ­دا فلوتىن مامانداندىرىلعان كەمە­لەرمەن تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەدى. تەز ارادا پارومدار قۇرىلىسىن قولعا الىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتكەن ءجون. ويتكەنى بۇل سالا ۇلكەن كىرىستەردى اكەل­مەيدى. بىراق ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن مۋلتيپليكاتيۆتى اسەردى قامتاماسىز ەتەدى. تۇتاستاي العاندا، ونىڭ ىشىندە سىرتقى ساۋدانى جۇك تاسىمالى نارى­عى­نداعى كۇرت اۋىتقۋلاردان قور­عايدى جانە وتاندىق ەكسپورتتاۋشىلار ءۇشىن كولىك مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتەدى.

وتاندىق تەڭىز پورتتارىنان ەكسپورت­تىق جۇكتەردى ءوز كەمەلەرىمىزبەن ء«وز جۇگىڭ، ءوز پورتىڭ، ءوز فلوتىڭ» قاعيداسى بويىنشا تاسى­مالداۋ مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. قالايدا بىرەر جىلدا اقتاۋ پورتىنداعى مۇناي تەرمينالدارىن قايتا جاڭعىرتىپ، تانكەر پاركىن سالۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ تۇر. راسىن ايتقاندا، حالىقارالىق جۇك تاسى­ما­لىمەن اينالىساتىن كەمەلەردى جا­ڭارتۋ ءۇشىن كەمە جاساۋ بازاسىنىڭ جوقتىعى وتاندىق ساۋدا فلوتىنىڭ دامۋىن اجەپ­تاۋىر تەجەپ وتىر، دەيدى سالاعا جاۋاپتى ماماندار.

«جۇك اعىندارىن ءارتاراپتاندىرۋ پورت ينفراقۇرىلىمىنا وتە كوپ ينۆەس­تيتسيالار تارتۋدى جانە جۇك تيەۋ جاب­دىقتارىن ساتىپ الۋدى تالاپ ەتەدى. مەم­­لە­كەتكە سالانى قارجىلاندىرۋ قيىن­­داپ بارا جاتقاندىقتان، ەڭ جاقسى شە­شىم ءمجا نىساندارىن پايدالانا وتى­رىپ، تەڭىز تەرمينالدارىن ينۆەستيتسيالاۋ ءۇشىن جەكە كاپيتالدى تارتقان دۇرىس»، دەيدى ۆەدومستۆو وكىلى.

وسى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەلىمىز­دىڭ كورشى مەملەكەتتەرگە ترانزيتتىك قو­لاي­لىلىعى اسا جوعارى بولعانىمەن، سول حالىقارالىق توتە جولداردى ءبىز دۇ­رىس­تاپ پايدالانا الماي جۇرگەن سياق­تى­مىز. ايتپەسە، اقتاۋ پورتىنا جاقىن ماڭعا از ۋاقىتقا مال يىرەتىن ۇلكەن مال بازاسىن ۇيىمداستىرسا، يران ەلى جىل سايىن قازاقستاننان 300-400 مىڭ باس ءتىرى قوي الىپ تۇرۋعا پەيىلدى. نەگىزى يران يسلام رەسپۋبليكاسى ءبىر جىلدا 700-800 مىڭ باسقا دەيىن ءتىرى قوي يمپورتتاپ وتىرادى ەكەن. يراندى تىم قۇرىعاندا وسى قوي مالىمەن عانا قامتاماسىز ەتە المايتىنىمىز – ۇلكەن وكىنىش. وسىندايدا ابايدىڭ «تىم بولماسا كەتتىڭ عوي، مال باعا الماي!» دەگەن كەيىستى ءسوزى ويعا ورالادى.