قايتقان اكتيۆتەن قايىر بار ما؟

اگەنتتىكتىڭ بىزگە بەرگەن جاۋابىنا زەر سالساق، قايتارىلعان اكتيۆتەر اراسىندا اقشا قاراجاتى، جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن م ۇلىك، زەرگەرلىك بۇيىمدار، اكتسيالار جانە تاعى باسقا قۇندى زاتتار بار. سونىڭ ىشىندە بىرقاتار ءىرى كومپانيانىڭ جارعىلىق كاپيتالىنداعى ۇلەستەرى، 629 تەمىرجول جولدارى، زەرگەرلىك بۇيىمدار، باسقا جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن م ۇلىك، ياعني ساۋدا جانە كەڭسە عيماراتتارى مەن ءۇي-جايلارى، پاتەرلەر، ۇيلەر جانە اۆتوكولىكتەر بار.

مەملەكەت باسشىسى 2022 جىلعى 1 قىركۇيەكتە جاريالاعان جولداۋىندا سى­بايلاس جەمقورلاردان الىنعان قارا­جات مەكتەپ سالۋعا باعىتتالۋعا ءتيىس ەكەنىن ايتقان ەدى. وسىعان وراي قار­جى مينيسترلىگى جانە سىبايلاس جەم­قور­لىققا قارسى قىزمەتى بىرلەسىپ بيۋدجەت كودەكسىنە ءتيىستى تۇزەتۋلەر ازىرلەگەن.

ء«بىلىم بەرۋ ينفراقۇرىلىمىن قولداۋدىڭ ارنايى قورى قۇرىلدى، ول وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىندا ارنايى شوت بولىپ سانالادى. وعان اقشالاي قاراجات سىبايلاس جەمقورلىقتان تاركىلەنگەن م ۇلىكتى ساتۋدان جىبەرىلەدى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل قورعا 120 ملرد تەڭگە ءتۇستى. قازىرگى ۋاقىتتا قايتارىلعان اكتيۆتەردىڭ جالپى سانىنىڭ اقشالاي ۇلەسى شامامەن 20 پايىزدى قۇرايدى»، دەيدى اگەنتتىك ءوز جاۋابىندا.

قازىرگە دەيىن تاراتىلعان اقپارات بويىنشا قايتارىلعان 600 ملرد تەڭگە كولەمىندەگى اكتيۆ پەن قاراجاتتان بولەك، ەلىمىزدە جانە شەتەلدە جالپى سوماسى 360 ملرد تەڭگەدەن اساتىن جىلجىمايتىن م ۇلىك، اۆتوموبيلدەر مەن قاراجات انىقتالعان. ۇسىنىلعان مالىمەتكە سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ اكتيۆتەر نەگىزىنەن ەۋروپا ەلدەرىنەن، بۇدان باسقا ءباا، تۇركيا جانە جاقىن شەتەلدەردەن قايتارىلىپ جاتىر.

تەك شەتەلگە شىعارىلعان ەمەس، سونىمەن بىرگە كەزىندە مەملەكەتتىك مەن­شىكتەن زاڭسىز جولمەن جەكەمەنشىككە اۋدارىلعان اكتيۆتەر دە قايتارىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا بىرقاتار قۇندى دۇنيەمەن قاتار، ءىرى كومپانيالار، قىمبات جىلجىمايتىن م ۇلىكتەر مەن اۆتوكولىكتەر بار دەلىنەدى. وتاندىق كاسىپكەرلەر جىمقىرعان زاڭسىز اكتيۆتەرگە قاتارىندا – الماتى قالاسىنداعى «ارسات»، «كايسار تاۋەر»، «مايسات» جانە «وريون» بيزنەس-ورتالىقتارى، «DoubleTree by Hilton Almaty» قوناقۇيى، «قايسار پلازا» ساۋدا ويىن-ساۋىق ورتالىعى، «مەگاتاۋ» ساۋدا ورتالىعى، «بايسات» كوتەرمە-بولشەك ساۋدا ورتالىعى، استانا قالاسىنداعى «Optimum» بيزنەس-ورتالىعى بار.

«بۇل اكتيۆتەردىڭ بەنەفيتسيارلىق مەنشىك يەلەرى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتتىڭ وندىرىسىندەگى قىلمىس­تىق ىستەردىڭ ءارتۇرلى فيگۋرانتتارى بولدى»، دەپ جاۋاپ بەرەدى اگەنتتىك. ايتۋىنشا، اتالعان اكتيۆتەردى قايتارۋ ۇدەرىسى قولدانىستاعى قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ زاڭناماسى شەڭبەرىندە م ۇلىكتى الىپ قويۋ، تىيىم سالۋ جانە تاركىلەۋ جولىمەن ىسكە اسىرىلادى. قىلمىستىق ىستەرگە قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر دە بار.

ء«وز ەلىمىزدە زاڭسىز جولمەن بايىعان ازاماتتاردىڭ مۇلكىن تاركىلەۋ ۇدەرىسى كەزىندە ولاردىڭ وسى ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلۋى قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ نورمالارىنا سايكەس قاراستىرىلادى. ماسەلەن، ەلىمىزدىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 40-بابىنا سايكەس م ۇلىكتى تاركىلەۋ جازانىڭ قوسىمشا ءتۇرى بولىپ تابىلادى جانە سوتتالعان ادامدارعا قولدانىلادى. تيىسىنشە م ۇلىكتى تاركىلەۋدى قولدانۋ اۆتوماتتى تۇردە ادامدى قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدى بىلدىرەدى»، دەيدى اگەنتتىك.

«اكتيۆتەردى قايتارۋ جۇمىسى شەكسىز ەمەس قوي. بۇل ورايدا شەتەلدەگى جانە ەلىمىزدەگى زاڭسىز اكتيۆتەردى قايتارۋ شارۋاسىنا جالپى قانشا جىل كەتەدى»، دەگەن ساۋال قويعان ەدىك.

«بۇل سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى بۇل كوپتەگەن فاك­تورعا بايلانىستى. سونىمەن قاتار قالىپتاسقان تاجىريبەگە سايكەس، اكتيۆتەردى قايتارۋ ۇدەرىسى بىرنەشە ايدان بىرنەشە جىلعا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن دەپ ايتۋعا بولادى. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل باعىتتاعى جۇمىس ۇنەمى جەتىلدىرىلىپ وتىرادى، قۇقىقتىق بازا وڭتايلاندىرىلادى، حالىقارالىق شارتتار جاسالادى، شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن جۇمىس بايلانىستارى ورناتىلادى. اكتيۆتەردى قايتارۋ جونىندەگى جۇمىس قازاقستاندىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە شەتەلدىك زاڭناما شەڭبەرىندە قاتاڭ تۇردە جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ نەگىزى – شارتتىق بازا. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان 34 ەلمەن قىلمىستىق ىستەر جانە ەكستراديتسيالاۋ بويىنشا قۇقىقتىق كومەك ماسەلەلەرى بويىنشا 71 ەكىجاقتى شارت جاساستى. بۇل كەلىسىمدەر بىزگە دالەل­دەمەلەر الۋعا، شەتەلدە اقشا قارا­جات­تارى مەن باسقا دا م ۇلىكتەرگە تىيىم سالۋعا جانە تاركىلەۋگە مۇمكىندىك بەرە­دى. بەلگىلى ءبىر ەلمەن ەكىجاقتى شارت بول­ماعان جاعدايدا جالپىعا بىردەي قابىل­دانعان حالىقارالىق كونۆەنتسيالار مەن كەلىسىمدەر قولدانىلۋى مۇمكىن نە قۇ­قىقتىق كومەك ءوزارا تۇسىنىستىك قاعيدات­تارىندا جۇزەگە اسىرىلادى»، دەيدى.

اگەنتتىكتىڭ حابارلاۋىنشا، بۇل رەتتە CARIN، ARIN پروكۋرورلارى مەن تەرگەۋشىلەرىنىڭ حالىقارالىق بەيرەسمي جەلىلەرى، GlobE سىبايلاس جەمقورلىق­قا قارسى ۆەدومستۆولار جەلىسى جانە باسقالارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ولار­عا مۇشەلىك الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندەگى قۇزىرەتتى ارىپتەستەرىمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

«قازاقستاندا وندىرىلگەن اكتيۆتەردى زاڭسىز شىعارۋ جونىندەگى قىلمىستىق ءىس-ارەكەت تۋرالى دالەلدەمەلەر قۇقىقتىق كومەك تۋرالى سۇراۋ سالۋلاردىڭ نەگىزىنە جاتادى. بۇدان ءارى ءبىزدىڭ قىزمەتكەر­لەر شەتەلدىك ارىپتەستەرىمەن بىرلەسىپ شەتەل­دىك يۋريسديكتسيالاردا تەرگەۋ ارە­كەتتەرىن، قام­­تاماسىز ەتۋ شارالارىن (اقشانى، مۇ­لىك­تى مۇزداتۋ، تىيىم سالۋ جانە ت.ب.) جانە باسقا دا ءىس-شارالاردى جۇرگىزەدى»، دەيدى.

وسى ورايدا شەتەلدەگى اكتيۆتەردى قايتارۋ ماسەلەسىندە ەۋرووداقتىڭ دا كومەك بەرۋگە مۇددەلى ەكەنىن ايتا كەتۋى­مىز كەرەك. ەو-نىڭ ورتالىق ازيا­داعى ارنايى وكىلى تەري حاكالا ء«بىز ءوز تاراپىمىزدان قازاقستاننان ەۋروپاعا شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋ تۋرالى سۇرانىستارعا قولداۋ كورسەتۋگە دايىنبىز»، دەگەن ەدى. اگەنتتىك مالىمەتى بو­يىنشا، ەۋرووداقپەن ءوزارا ءىس-قيمىل بۇۇ-نىڭ 2003 جىلى 31 قازانداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كونۆەنتسياسى، 1990 جىلى 8 قاراشاداعى «قىلمىستىق قىزمەتتەن تۇسكەن كىرىستەردى جىلىستاتۋ، الىپ قويۋ جانە تاركىلەۋ تۋرالى» كونۆەنتسياسى جانە باسقالارى سياقتى حالىقارالىق كونۆەنتسيالار شەڭبەرىندە، سونداي-اق قىلمىستىق ىستەر بويىنشا قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ تۋرالى بىرقاتار ەكىجاقتى شارتتار شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلادى.

شەتەلگە زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆ­تەردى قايتارۋ بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ 2022 جىلعى 5 ماۋسىمداعى جارلىعىمەن باس پروكۋروردىڭ توراعالىعىمەن ەكونوميكالىق رەسۋرستاردى زاڭسىز شوعىرلاندىرۋعا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا قۇرىلعان ەدى. كوميسسيانىڭ مىندەتى – ەلدەن زاڭسىز شىعارىلعان قارجىنى قازاقستانعا قايتارۋ، سونداي-اق زاڭسىز جولمەن الىنعان ەكونوميكالىق رەسۋرستاردىڭ مونوپوليالىق (وليگو­پوليالىق) شوعىرلانۋىن انىقتاۋ، ولاردى مەملەكەتكە قايتارۋ. باس پروكۋرا­تۋراداعى حالىقارالىق-قۇقىقتىق ىنتىماقتاستىق قىزمەتىنىڭ باستىعى نۇر­داۋلەت سۇيىندىكوۆ «ەگەمەن قازاق­ستان» ساۋالدارىنا بەرگەن جاۋابىندا اتالعان كوميسسيا جۇمىسىنىڭ اياسىندا مەملەكەتكە جالپى سوماسى 670 ملرد تەڭگەگە زالال وتەلگەنىن جانە اكتيۆتەر قايتارىلعانىن مالىمدەدى.

«ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك يۋريسديكتسيالاردان 470 ملن دوللاردان استامى قايتارىلدى. اتاپ ايتقاندا، ليح­تەنشتەيننەن – 170 ملن دوللار، اۋستريادان – 81،8 ملن دوللار، گونكونگ پەن ءباا-دەن شامامەن 3 ملن دوللار قايتارىلدى. شەتەلدەگى اكتيۆتەر ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق قىزمەت ەسە­بىنەن قالىپتاسقان قاراجاتتىڭ ناتيجەسىندە ساتىپ الىنعانى جۇمىس بارىسىندا ەسكەرىلەدى. وسىعان بايلانىستى قىلمىستىق اكتيۆتەردى قاي­تارۋ جونىندەگى جۇمىس وليگوپوليا سۋبەك­تىلەرىنىڭ ەل ىشىندەگى جانە شەت­ەل­دەگى زاڭسىز قىزمەتىن انىقتاۋعا باعىت­تالعان»، دەيدى ول.

ونىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدەگى اكتيۆ­تەردى قازاقستاننىڭ پايداسىنا تاركىلەۋ ەداۋىر ۋاقىت الادى.

«بۇكىل تىزبەكتى دالەلدەۋ قاجەت، بۇل – جىمقىرۋ نەمەسە باسقا پرەديكاتتىق قىلمىس فاكتىسىن، جىمقىرىلعان قاراجاتتىڭ شەتەلگە، ونىڭ ىشىندە وففشورلىق ايماقتارعا شىعارىلۋىن، بۇل قاراجاتتىڭ بەلگىلى ءبىر نىسانى ءۇشىن تولەۋگە اۋدارىلۋىن انىقتاۋ. وسى ماقساتتا الدىمەن زاڭسىز تابىلعان بولۋى مۇمكىن تابىس انىقتالادى، سودان كەيىن – سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ، سودان كەيىن – سوت، سودان كەيىن – سوت ۇكىمى; ەگەر سوت اكتيۆتىڭ زاڭسىزدىعىن بەكىتىپ، ونى تاركىلەۋ تۋرالى شەشىم شىعارسا، سوندا عانا باس پروكۋراتۋرا تىيىم سالۋ تۋرالى حالىقارالىق تەرگەۋ تاپسىرماسىن جىبەرەدى»، دەيدى ن.سۇيىندىكوۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، نارىقتىق ەمەس جاعدايلاردا مونوپوليالاردىڭ قالىپتاسۋ بەلگىلەرى ەكونوميكانىڭ ءارتۇرلى سەكتورلارىندا (جەر قويناۋىن پايدالانۋ، ەنەرگەتيكا، كولىك، تەلەكوممۋنيكاتسيا جانە ت.ب.) انىقتال­دى. جەكەلەگەن نورماتيۆتىك قۇجات­تار شەكتەۋلى شەڭبەردەگى تۇلعالاردىڭ مۇددەلەرىنە «بەيىمدەلگەن» جاعدايلار كەزدەسەدى. مىسالى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا بۇرىن جاريالانعانداي، سوت تەڭگەرىمىندە ستراتەگيالىق تەمىرجول جولدارى، ونىڭ ىشىندە ماگيسترالدىق جولدار بولعان «كولىك سەرۆيس ورتالىعى» اق-نى جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويدى. سوتتا قاۋلى ق.ساتىبالدى ۇلىمەن ۇلەستەس كوم­پانيا­لاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن شىعا­رىل­عاندىعى ناقتى انىقتالعان. جوعا­رىدا اتالعان تەمىرجول جولدارى كۆازي­مەم­لەكەتتىك سەكتورعا قايتارىلدى.

«باسقا دا كەيبىر جەكەشەلەندىرىلگەن نىساندار بويىنشا قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ زاڭدىلىعىن تەكسەرۋ جال­عاسىپ جاتىر. بۇگىندە بۇرىن زاڭنا­مانى بۇزا وتىرىپ بەرىلگەن نەمەسە نىسانالى ماقساتى بويىنشا پايدالانىلماعان كۇنى 6،5 ملرد تەڭگەدەن اساتىن 398،8 مىڭ گەكتار جەر مەملەكەتكە قايتارىلدى. جەكە تۇلعالاردا پايدالانىلماعان جەرلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە جايىلىمداردىڭ بولۋى جەرلەردىڭ جاساندى تاپشىلى­عىن تۋدىرادى، بۇل ازاماتتاردىڭ ءادىل نارازىلىعىنا الىپ كەلەدى. مىسالى، اقمولا وبلىسىندا «KazBeef» جشس-نىڭ اۋدانى 62 مىڭ گا (جايىلىم) جەر ۋچاسكەسى نىسانالى ماقساتى بويىنشا 5 جىلدان اسا پايدالانىلماعان. بۇل جەرلەردى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءتيىمدى پايدالانا الار ەدى. ناتيجەسىندە، بۇل ۋچاسكە مەملەكەتكە قايتارىلدى»، دەدى باس پروكۋراتۋرا وكىلى.

اكتيۆتەردى قايتارۋ جونىندەگى جۇمىس­­تى ۇيلەستىرۋ ماقساتىندا باس پرو­كۋرا­تۋرا شەتەلدەگى قىلمىستىق تابىستاردى ىزدەۋ، تىيىم سالۋ جانە تاركى­لەۋ جونىندەگى سۇراۋلاردىڭ قادامدىق ال­گو­ريتم­دەرىن، ادىستەمەلەرىن جانە ۇلگى­لەرىن ازىرلەپ، جۇمىستا پايدالانۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جىبەرگەن.