جاھاندى جاۋلاعان «سينتەتيكا»

ايتالىق، سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ ءبىر ءتۇرى – مەتامفەتاميننىڭ زاڭسىز اينالىم گەوگرافياسى 2016-2020 جىلدارى اجەپتاۋىر ۇلعايعان. اينالدىرعان ءتورت جىلدا ەسىرتكىنىڭ بۇل ءتۇرى 117 ەلدەن تابىلعان. بۇل كورسەتكىش 2006-2010 جىلدارى 84 ەلدى قامتىعان ەكەن. سوندا التى جىلدا بۇل كەسەل 33 ەلگە تامىرىن جايىپ ۇلگەرگەن. ءسويتىپ، 2010 جىلدان 2020 جىل ارالىعىندا تاركىلەنگەن مەتامفەتاميننىڭ كولەمى بەس ەسەگە جەتكەن ەكەن. بۇل ساندار سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ الەمدى شارلاپ كەتكەنىن بىلدىرسە كەرەك-ءتى. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل قورقىنىشتى كەسەلدىڭ «قارماعىندا» قازاقستان دا بار.

الەمگە تونگەن قاۋىپ

«اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى». سوندىق­تان جاسىرارى جوق، سينتەتيكالىق ەسىرتكى الەم تۇرماق، قازىر قازاقستاننىڭ ءار قالاسىنا تاراپ جاتىر. كۇندە بولماسا دا ونى تاراتۋشىلار مەن جاساۋشى­لار ءجيى ۇستالىپ تا ءجۇر. بۇل كەسەلمەن كۇرەس ءبىر ءسات تە توقتاعان ەمەس. ما­سە­لە كۇرەس كۇشەيگەن سايىن، ونىڭ ءوڭىن وزگەر­تىپ شىعۋىندا بولىپ تۇر. بۇۇ-نىڭ دەرەگىنشە، الەمدە اپتاسىنا ءبىر سينتەتيكالىق ەسىرتكى «دۇنيەگە كە­لە­دى» ەكەن. ياعني بۇل – ناركوەكونوميكا نارى­عىنىڭ «باروندارى» زاڭنامادا جوق جاڭا ەسىرتكى ءتۇرىن جاساپ شىعارىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

بۇۇ-نىڭ ايتۋىنشا، ەلدەر اراسىنداعى كيكىلجىڭدەر مەن زاڭ تولىقتاي ۇستەمدىك قۇرا الماعان ۋاقىتتا ناركوەكونوميكا «گۇلدەنە» بەرەدى. ويتكەنى كيكىلجىڭدەر سينتەتيكالىق ەسىرتكىنى شىعارۋعا ىقپال ەتەتىن كورىنەدى.

وڭتۇستىك امەريكادا مەتامفەتاميندى تاركىلەۋ الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا بىلتىر 7 پايىزعا وسسە، وڭتۇستىك-شى­عىس ازيادا ول 30 پايىزعا ارتىپتى. بۇۇ مالىمدەۋىنشە، بۇل دا رەكوردتىق كورسەتكىش. ال مەتامفەتاميننىڭ تاركى­لەنۋى وڭتۇستىك-باتىس ازيادا 50 پايىزدى كورسەتكەن. الايدا بۇل ورتالىق ازيانى اينالىپ ءوتتى دەگەندى بىلدىرمەيدى.

مىسالى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اشىق رەسۋرستاعى دەرەگىنە كوز سالساق، بىلتىر ەل ىشىندە زاڭسىز اينالىمداعى 12 توننا ەسىرتكى الىنعان بولسا، ونىڭ 212 تونناسى – سينتەتيكالىق ەسىرتكى. بىلتىر ەسىرتكىنىڭ 36 زەرتحاناسى جويىلىپ، 43 ارناسى اشكەرەلەنگەن. سونداي-اق ەسىرتكىنى جارنامالاعان 1 900 سايت جابىلدى. نەبارى 19 ميلليون حالقى بار ەلىمىز ءۇشىن بۇل از «كورسەتكىش» ەمەس.

بۇل كۇنى سينتەتيكالىق ەسىرتكى ءبىر عانا وتباسىنىڭ پروبلەماسى دەۋگە كەلمەيدى. ول وتباسى اياسىنان الدەقاشان شىعىپ كەتكەن. سوڭعى جىلدارداعى ەسىرتكىنىڭ شەكتەن تىس تارالۋى ونى مەم­لەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماسەلە قاتارىنا «جەت­كىزدى». سول سەبەپتى ەل پرەزيدەنتى «كۇرەس­تىڭ جالپىۇلتتىق بولۋعا تيىستىگىن» اتاپ كورسەتتى. ايتپەسە، ءبىر عانا ەلدىڭ شەڭبەرىندە تۇنشىقپاعان تاجال توقتار ەمەس. ءتىپتى جاس اتاۋلىنى جاپپاي جالمايتىن ەرتەگىدەگى جەتى باستى ايداھارعا اينالعان.

«سينتەتيكالىق ەسىرتكى تۇتىناتىن­داردىڭ كوبەيۋى ۇلت ساۋلىعىنا زور قاۋىپ توندىرۋدە. قازىرگى احۋال وتە كۇردەلى، سوڭعى ءۇش جىلدا تاركىلەنگەن «سينتەتيكانىڭ» كولەمى 10 ەسە ارتقان. ۋاقىت وتكەن سايىن مۇنداي ەسىرتكى ارزان ءارى قولجەتىمدى بولا باستادى. ناشاقورلار ونى الەۋمەتتىك جەلى مەن ءتۇرلى مەسسەندجەر ارقىلى ەمىن-ەركىن ساتىپ الىپ جاتىر. ەسىرتكىنى، ءتىپتى ۇيگە اكەپ بەرەتىندەر بار. بۇل – اسا قاۋىپتى ءارى اۋقىمدى الەۋمەتتىك كەسەل.

سينتەتيكالىق ەسىرتكىنى وندىرۋگە جانە تاراتۋعا قارسى كۇرەس جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. سوندىقتان ناشاقورلىقپەن جانە ەسىرتكى ساۋداسىمەن كۇرەسۋدىڭ كەشەندى جوسپارىن ازىرلەۋ قاجەت»، دەدى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا.

پرەزيدەنت تاپسىرماسى بويىنشا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ەسىرتكىمەن كۇرەس تۋرالى كەشەندى جوسپار دا ازىرلەدى. وسىعان دەيىن دە سينتەتيكالىق ەسىرتكى تاراتقانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيتىلگەنى بەلگىلى. اتاپ ايتقاندا، سينتەتيكالىق ەسىرتكى ءتىزىلىمىنىڭ قاتارى تاعى 11 جاڭا تۇرىمەن، 17 ەسىرتكى زاتىمەن تولىقتى. وعان قوسا، بۇرعىنعىداي بىرنەشە گرامم ەمەس، ءبىر گرامم سينتەتيكالىق ەسىرتكى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تۋىندايتىن قاۋلى شىقتى. دەگەنمەن ەسىرتكىمەن سوعىستا ءالى جەڭىس تۋى جەلبىرەر ەمەس. باستى تۇيتكىلدىڭ بىرقاتارىن جوعارىدا ايتتىق. ەندى تاعى ءبىر سەبەبى بار. ول – ين­تەر­نەتتىڭ دە ەسىرتكى ەكونوميكاسى ء«ورىسىن» كەڭەيتىپ تۇرعانى.

ينتەرنەتتەگى كۇرەس توقتاۋسىز

بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ قابىرعالارىنا ايقىش-ۇيقىش جازۋ-سۋرەت كوپ ەدى. بىلمەيتىن ادام ان­شەيىن ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەر ەدى. ال ول جازۋ – ەسىرتكىنىڭ اتاۋى مەن سىلتەمەسى. ونى بىلەتىندەر جاز­باي تا­ني­دى. بۇگىندە ءسال تولاستادى. ەسەسى­نە الەۋمەتتىك جەلىدە سايرانى كۇشتى. ادام­­­نان ايلا ارتىلعان با؟ ولاردى ساتۋ نەگى­زى­نەن ينتەرنەت ارقىلى ىسكە اسىپ كەلە­دى. «Telegram»، «Signal»، «VIPole»، «WhatsApp» الەۋمەتتىك جەلىلەرىندە وتىر.

پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ حابار­لاۋىن­شا، قاراعاندى ايماعىندا ەسىرتكى جانە پسيحوتروپتىق زاتتاردىڭ تارالۋى تۋرالى اقپاراتتى قامتيتىن كونتەنتتەردى انىقتاۋعا تۇراقتى نەگىزدە ينتەرنەت-كەڭىستىكتىڭ مونيتورينگى جۇزەگە اسىرىلادى. ەسىرتكى قۇرالدارى مەن پسيحوتروپتىق زاتتاردىڭ، ولاردىڭ سينتەتيكالىق تۇر­لە­رىنىڭ جارناماسى اقپاراتتىق-كوممۋ­نيكاتسيالىق جەلىلەردە ۇدايى بۇعاتتالادى. ماسەلەن، بىلتىر «كيبەر قاداعالاۋ» بارىسىندا 130-عا جۋىق سايت پەن اككاۋنت بۇعاتتالعان.

جاقىندا وبلىستىق پوليتسيا دەپار­تامەنتى ەسىرتكىگە قارسى ءىس-قيمىل باسقار­ماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەسىرتكى ارناسىنىڭ جولىن كەسۋدىڭ «سينتەتيكا» ارنايى وپەراتسياسىن وتكىزدى.

«جەدەل شارا قاراعاندى جانە وبلىس ورتالىعىنا جاقىن تەمىرتاۋ مەن اباي قالالارىندا جۇرگىزىلدى. ارنايى وپەراتسيا كەزىندە 21 مەن 33 جاس ارالىعىنداعى ءتورت ازامات ۇستالدى. پوليتسيا قىزمەت­كەرلەرى كۇدىكتىلەردىڭ سايت اشىپ، سين­تەتيكالىق ەسىرتكىنى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ساتقانىن انىقتادى. جەدەل قىزمەتكەرلەر كۇدىكتىلەردىڭ جالدامالى پاتەرلەرىنىڭ بىرىنەن ساتۋعا دايىنداپ قويعان 90 ورام اق ءتۇستى ۇنتاق زاتتى تاركىلەدى. ساراپتاما قورىتىندىسىنا سايكەس، تاركىلەنگەن زاتتىڭ 603 گرامى سينتەتيكالىق ەسىرتكى ەكەنى بەلگىلى بولدى. اتالعان دەرەك بويىنشا قىلمىستىق كودەكستىڭ 297-بابىنا سايكەس قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ەكى كۇدىكتى ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورىنا قامالدى»، دەيدى پوليتسيا دەپارتامەنتى ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ وكىلى باقىتجان قۇدياروۆ.

سونىمەن قاتار بىلتىر «كي­بەر­قاداعالاۋ» اقپاراتتىق جۇيەسىنە ەسىرت­كى قۇرالدارىنىڭ تارالۋى تۋرالى ما­لىمەتتەردى قامتيتىن 153 اقپا­رات­تاندىرۋ وبەكتىسى ەنگىزىلگەن. «كۋرەر­لەر» دەپ جۇمىس ۇسىنعان سايتتاردا 93 جارناما بۇعاتتالدى. سونداي-اق گراف­فيتي-سۋرەتتەردىڭ جانە ەسىرتكى سايتتا­رىنىڭ «QR» كودىن تاراتپاۋعا قاتىستى شارالار دا قابىلدانعان. وتكەن جىلى ەسىرتكىنى ناسيحاتتايتىن سايتتارعا 1 780 ادام سىلتەمە جاساعان ەكەن.

بۇل – ءبىر قاراعاندى وبلىسىنداعى احۋال. مۇنداي ماسەلە ەلدىڭ تۇكپىرىندەگى كەز كەلگەن قالادا بار. وسىدان-اق سينتە­تيكالىق ەسىرتكىنىڭ ەل ىشىندەگى سايرانىن كوز الدىڭىزعا ەلەس­تەتە بەرىڭىز.

شەتەل تاجىريبەسى

ەسىرتكى ساياساتى ماسەلەلەرى جونىندەگى جاھاندىق كوميسسيا ەسىرتكىمەن الەمدىك سوعىستا وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن «جەڭىلدىك!» دەپ قولىن كوتەردى. كوميس­سيا 2011 جىلى مىنبەردەن «ەسىرتكىمەن عالامدىق سوعىستا جەڭىلدىك. ەسىرتكى بار الەمدەگى جەكە تۇلعالارعا جانە قوعام­عا زور زارداپ اكەلدى» دەپ اشىق ايت­تى. اقش-تىڭ 37-پرەزيدەنتى ر.نيك­سون جاريالاعان ەسىرتكىمەن ىمىراسىز سوعىسقا جارتى عاسىردان اسسا دا ناتي­جەسىنىڭ ماردىمسىزدىعى مويىندال­دى. زاڭنامانى قانشا كۇشەيتىپ، ەسىرت­كى ساۋداسىنداعى جاۋاپتىلىقتى قاتاڭ­داتقانمەن، ەسىرتكىنىڭ الەمگە بوي بەرمەي تۇرعانى العاش رەت وسىلاي جاريا ەتىلدى.

سودان ابدەن سانسىراعان جاھاندىق كوميسسيا 2014 جىلى ەسىرتكىنىڭ كەيبىر ءتۇرىن زاڭداستىرۋدى ۇسىندى. وسىلايشا، ەسىرتكىنى امالسىز زاڭداستىرعان الەم ەلدەرى پايدا بولدى. ولار – ارگەنتينا، بەلگيا، كانادا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، پورتۋگاليا، اقش، ۋرۋگۆاي سەكىلدى مەملەكەتتەر. البەتتە، جەتىسكەننەن ەمەس. ۋدى ۋمەن قايتارۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى ەكەنى بەلگىلى. اشىق رەسۋرستاعى دەرەكتەر مۇنىڭ جاقسىلىعىن دا، جاماندىعىن دا جاسىرمايدى. قايسىبىر ەلدە وڭ كورسەتكىش بولسا، ەندى بىرىندە ناشاقورلار كەرىسىنشە كوبەيىپ، قىلمىس ارتقان. ياعني جاھاندىق كوميسسيانىڭ بۇل جاڭالىعى دا جاعدايدى وڭالتپاسا كەرەك.

بۇل كەزدە سينتەتيكالىق ەسىرتكى ەتەك الا قويماعان ەدى. ال قازىر بۇرىنعى ءداستۇرلى ەسىرتكىگە سينتەتيكا قوسىلىپ، الەم جۇرتى تازا قايراڭدا قالعانداي كۇي كەشىپ وتىر.

كورىنبەيتىن سوعىس

دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ جاستار ىستەرى جونىندەگى كەڭەستە سينتەتي­كالىق ەسىرتكىنى تۇتىنۋ كەيىنگى 5 جىلدا 14 ەسەگە وسكەنى ايتىلدى. ماسەلەن، مۇنداي ناۋقاستار 2017 جىلى 40 بولسا، 2022 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندەگى دەرەك 587-گە دەيىن وسكەنىن كورسەتەدى.

مينيسترلىك دەرەگىنشە ەسىرتكى قولدانۋ ارقىلى «پسيحيكالىق مىنەز-ق ۇلىق بۇزى­لىسى» دياگنوزىمەن تىركەلگەندەر سانى 108 مىڭعا جۋىق. ونىڭ 6 245-ءسى 18 بەن 29 جاس ارالىعىنداعىلار. قۇزىرلى ورىندار سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ قولجە­تىمدىلىگى جانە ارزاندىعى بۇرىنعى ەسىرتكىلەردى ىعىستىرىپ كەلە جاتقانىن دا مالىمدەدى.

ينتەرنەت بەتىندەگى دەرەكتەردەن سين­تەتيكا قولدانعانداردىڭ قىرىققا جەتپەي قىرشىن كەتەتىنى ءجيى جازىلىپ ءجۇر. شيزوفرەنيا مەن دەگراداتسيانىڭ سوڭى ولىمگە اكەلىپ سوعادى. اعزانىڭ ەرتە قارتايىپ، توزۋى وسى ەسىرتكىنىڭ سال­دا­رى. «ەڭ الدىمەن، بۇل ەسىرتكىدە مي زاقىمدانادى»، دەيدى ماماندار. پسيحو­لوگ تاتيانا ساۆيتسكايا ەرەسەك ادامدارعا قاراعاندا جاسوسپىرىمدەردىڭ قالىپتى ومىرگە قايتۋى قيىن ەكەنىن ايتادى.

– جاسوسپىرىمدەر ۇلكەندەرگە قاراعاندا قالىپتى ءومىر سۇرۋگە قايتا ورالۋعا ق ۇلىقسىز. بۇل ارادا مي قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ قاجەت. ميدا سوڭعى بولىپ ماڭداي الدى بولىگى داميدى. وندا ويلاۋ ۇدەرىسىنە جاۋاپ بەرەتىن مي بولىكتەرى ورنالاسقان. ميدىڭ بۇل قالىپتاسۋ ءۇردىسى 24 جاستا ءتامامدالادى ەكەن. وعان دەيىن ادام ءجاسوسپىرىم سانالىپ، بۇل جاس ارالىق قاۋىپتى مىنەز-ق ۇلىقپەن سيپاتتالادى، – دەيدى پسيحولوگ.

سونداي-اق سينتەتيكالىق ەسىرتكىگە تاۋەلدى 20-داعى جاستىڭ اعزاسى جەتپىستەگى قاريامەن پارا-پار ەكەنىن دە ماماندار ءجيى ايتىپ، دابىل قاعىپ ءجۇر. دەمەك ومىرمەن قوشتاسۋى دا جاقىن دەگەن ءسوز. كورىنبەيتىن سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. تالاي بىلىكتى مامانداردىڭ «گەنوفوندقا جويقىن سوققى» دەۋى دە وسىدان.

قايتپەك كەرەك؟

ءالى كۇنگە بۇل سۇراققا تولىققاندى جاۋاپ جوق. قابىلدانىپ جاتقان زاڭناما، دايىندالعان كەشەندى جوبا-جوسپارلار توسقاۋىل بولا الماي جۇرگەنى بەلگىلى. دۇنيەجۇزى شەشىم ىزدەپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتى. ايتكەنمەن، سانى از ۇلتتار ءۇشىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كەرى جۇمىس ىستەپ جاتىر. مۇنى دا ۇمىتپاۋ قاجەت.

زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەلەۋ­جان سەرىموۆ سينتەتيكالىق ەسىرتكى­مەن كۇرەس تەك قۇقىق ورگاندارىنىڭ مىن­دە­تى ەمەس ەكەنىن ايتادى. بۇعان قوعامنىڭ بارلىق سالاسى جۇمىلۋعا ءتيىس. ال ولاردى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىراتىن الگوريتم قاجەت.

– جاستاردىڭ، كامەلەتكە تولماعان جەتكىنشەكتەردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن سينتەتيكالىق ەسىرتكى­لەردى ينتەرنەت ارقىلى ساتۋعا قارسى ىمى­راسىز كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان قۇزىر­لى ورگانداردىڭ ارەكەتى قاجەتتى، ورىندى. دەسەك تە، جاستاردى بۇل كەسەلدەن قور­عاۋ تەك مەملەكەت ەمەس، قوعام مەن اتا-اناعا دا مىندەتتەلۋى كەرەك. ەسىرتكىنى پايدا­لانۋ ارقىلى سۋيتسيدكە بارىپ جاتقان­دار قانشاما؟! قيىن جاعدايعا تاپ بولعان جاسوسپىرىمدەرگە پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق، اتا-اناسىنىڭ تاراپىنان دەر كەزىندە قولداۋ كورسەتۋ قاجەت. مەكتەپ جاسىنداعى جاسوسپىرىمدەرمەن سى­نىپ جەتەكشىسى، ءپان مۇعالىمدەرى، پسي­حو­لوگتەر بىرلەسە جۇمىس اتقارعانى دۇرىس. ءتۇرلى پسيحولوگيالىق ترەنينگ وتكىزىپ، پروفيلاكتيكالىق ساۋالدامالار جۇرگىزىپ، ەسىرتكىنىڭ ء«دامىن» تاتقان وقۋشىلارمەن دەر كەزىندە جۇمىس جاساپ، ەسىرتكى سالدارىنىڭ الدىن الۋ قاجەت. اتا-انالار بالا تاربيەسىنە بەيجاي قاراماي، جەتكىلىكتى ۋاقىت ءبولىپ، بالاسىنىڭ جان-دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، دۇرىس تاربيە بەرسە دەگەن تىلەك بار. بۇعان قوعام­دىق ۇيىمدار دا تارتىلۋعا ءتيىس. ەلى­مىز­دە اراگىدىك جۇرگىزىلەتىن «تۇنگى قالا­داعى بالالار» سەكىلدى رەيدتەرگە قوعام­دىق ۇيىمداردى دا تارتقان ءجون، – دەيدى ە.سەرىموۆ.

الەم جەڭە الماي، قوس قولىن كوككە كوتەرىپ وتىرعاندا، البەتتە، بۇل وڭاي سوعىس ەمەس. بىراق الەم قۇدىققا ءتۇستى دەپ، ارتىنان ىلەسىپ كەتەتىن شاراسىزدىق ەمەس بۇل. شەشىمى جوق ماسەلە بولمايدى. وسى ماسەلەدە ءالى دە جەتىلدىرىلگەن ارەكەت الگوريتمى كەرەك. كيدليننىڭ «ەگەر ءسىز ماسەلەنى ناقتى ايتا الساڭىز، ول جارتىلاي شەشىلدى» دەگەن زاڭىنىڭ ماڭىزى زور. وسىنى دا ەستەن شىعارماعان ابزال.

قاراعاندى