باياناۋىل باسىنا بۇلان ءۇيىر

بۇلان نەگىزى بۇعى تەكتەس سۇت­قورەكتى جانۋار بولعانىمەن، تۇر­قى جاعىنان تۇيەگە جاقىن، تۇيا­عى ايىر كەلەدى. قازاقستاندى مەكەن­دەيتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ ىشىن­دەگى ەڭ ءىرىسى. انالىعى كوپ جەر­لەردە قانداعاي دەپ اتالادى. قانداعايدىڭ ەڭ ىرىلەرىنىڭ بيىك­تىگى 2،4 مەترگە، تۇمسىعىنان قۇي­رىعىنا دەيىنگى تۇرقى 3 مەترگە، سالماعى 620 كيلوگرامعا دەيىن جەتەدى. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەن­سەك، قازىرگى كۇنى قازاقستاندا 7 مىڭعا جۋىق بۇلان بار. سانى كەيىنگى جىلدارى ءۇش ەسەگە ءوسىپ، ارقا جەرىندەگى نۋ ورماندى، تاۋلى ايماقتاردا كوبەيە باس­تاعانى باي­قالادى دەيدى تابيعات قورعاۋ ينسپەكتورلارى. حالىقارالىق قىزىل كىتاپقا ەنگەنىمەن، جەر بەتىندەگى ناقتى سانى بەلگىسىز.

– بۇلان – قازاقستاندى مەكەن­دەيتىن تۇياقتى جانۋارلاردىڭ ەڭ ءىرىسى. ءتۇسى كوبىنە قوڭىرقاي بو­لادى. ەلىمىزدىڭ شەكارالاس اۋماق­­تارىندا، جايىق وزەنى اڭعارىندا، سولتۇستىك ورمان­دا­رىندا، ەرتىس بويى مەن ال­تايدا كەزدەسەدى. 1985 جىل­دان بەرى باياناۋىل ۇلت­تىق تا­بي­عي پاركى اۋماعىندا ءجيى باي­قا­لىپ وتىر. ءبىزدىڭ ينسپەكتورلار سوڭعى رەت شامامەن 20-25 بۇلاندى سانادى. كەزىندە رەسەيدىڭ قالىڭ ورماندارىندا، التاي تاۋلارىندا بولعان ورتتەن اۋىپ، قازاقستاندى مەكەندەي باستاعان جانۋار كوبىنە باياناۋىل، قارقارالى تاۋلارىنان ءورىس تاپقان. بۇل جانۋاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، اعزاسىندا جىل­قى سەكىلدى ءوت بولمايدى. اششى­لاۋىت، قامىستى، قوعالى جەرلەرگە جايىلعاندى، تەرەكتىڭ قا­­بىعىمەن، تاۋداعى ارشامەن قورەك­تەنگەندى ۇناتادى. ءبىزدىڭ بايان­اۋىل اۋماعىندا توپىراعى سورتاڭ، اششى جەرلەر كوپ. سولاردى ءجيى جاعالايتىنى بايقالادى. ەرەكشەلىگى، ءۇيىر­دى اسا ۇناتپايدى، ەكەۋ­دەن، ۇشەۋ-تورتەۋدەن جۇرە بەرەدى. اتا­لىعىنىڭ اسپانعا قا­راي تارام­دالىپ تۇراتىن جۋان ءارى جالپاق ءمۇيىزى بار. سىرتتاي قا­راعاندا جۋاس كورىنگەنىمەن، كۇزگى كۇيەككە تۇسەتىن مەزگىلدە جا­قىنداۋ قاۋىپتى. ونداي ۋا­قىتتا ادامعا شابۋىلداعان وقي­عالاردى ءجيى ەستيمىز. جانۋاردىڭ كۇشتىلىگى سونشا، قاسقىرعا الدىرمايدى. تايىنشاداي ارلاندى مۇيىزىمەن ءىلىپ، جارىپ كەتەدى. باياناۋىلدىڭ كۇركەلى، جاياۋ مۇسا، قاراجار اۋىلدارى ماڭىنداعى بيىك تاۋ­لار­دا، ءجالاڭتوس اسۋى مەن مىر­شا­شو­قىدا، قوڭىر اۋليە ۇڭ­گىرى ما­ڭىندا ءجيى كەزدەسىپ قالادى، – دەيدى باياناۋىل ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ ينسپەكتورى، بەل­گىلى ول­كەتانۋشى التىنبەك قۇر­ما­نوۆ.

ءبىر ەرەكشەلىگى، بۇلاندار كوبىنە ەگىزدەن تولەيدى. سيرەك جاع­دايدا ۇشەم اكەلەتىن كەزدەرى دە بولادى ەكەن. بۇزاۋى سار­عىش-قوڭىر ءتۇستى بولسا، ەسەيگەندە اشىق سۇردان قارا-قو­ڭىر تۇسكە اۋىسادى. جاس اتا­لىقتارىندا ءبىر جىلعا دەيىن ءمۇيىز بولمايدى. قىسقى ۋا­قىت­تا كۇش-قۋا­تىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەرەسەك اتا­لىق­تارى كۇزدە ءمۇيى­زىن تاستاپ، كوك­تەمدە جۇپ ءمۇيىز قايتا ءوسىپ شىعادى.

بيولوگيالىق تۇرعىدان ال­عان­دا شامامەن 15-18 جىل تىر­شىلىك ەتەتىن تۇياقتى جانۋاردىڭ ءمۇيى­زى باعالى، ءسۇتى قۇنارلى. عالىم­دار ءبىراز جىلدان بەرى بۇ­لان­دى شارۋاشىلىققا پايدالانۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ كەلەدى. دەگەن­مەن بۇل سالا قازاقستاندا كەنجە قالعان.

پاۆلودار وبلىستىق ورمان شارۋا­شىلىعى جانە جانۋار­لار دۇنيەسى اۋماقتىق ينسپەك­تسياسىنىڭ مالىمەتىنشە، قازىر­گى كۇنى باياناۋىلمەن قوسا، بۇ­لاندار شارباقتى اۋدانىندا دا بار. بۇل اۋماقتا شامامەن 170 بۇلان سانالىپتى. تىرشىلىك ەتۋ­گە قولايلى ورتا تاپقان جا­نۋارلاردىڭ سانى كوبەيىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى.

پاۆلودار وبلىسى،

باياناۋىل اۋدانى