كەستەلى شاپان

شاپاننىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارى­نىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» اتتى 2014 جىلى جارىق كورگەن ەنتسيكلوپەديالىق انىق­تامالىقتا: «شاپان – ماتامەن استارلانىپ، اراسىنا قوي، تۇيە ءجۇنى نەمەسە ماقتا سالىنىپ، سىرىپ تىگىلگەن كيىم ءتۇرى» دەپ جازىلىپتى.

شاپان تىگىلگەن ماتاسى­نا قاراي: جىبەك شاپان، ءپ ۇلىش شاپان، بارقىت شاپان، شۇعا شاپان، قابا شاپان، شيبارقىت شاپان، ماقپال شاپان، شۇعا شاپان دەلىنسە، جاسالۋ فورماسىنا بايلانىستى: شولاق شاپان، قاپتال شاپان، قيمالى شاپان، سىرمالى شاپان، قا­يىرما جاعالى شاپان، تىك نەمەسە وراما جاعالى شاپان، ت.ب. ايتىلادى. ال ساندىك ۇلگىسىنە قاتىستى: كۇمىس تۇيمەلى شاپان، زەرلى شاپان، ويۋلى شاپان، كەستەلى شاپان، ت.ب.

«كەمىسىن حالقىم ءوزىڭ ايت،

كەڭەسىم مەنىڭ جاقپاسا،

كەم كورمەيمىن كوڭىلىمە،

ات ءمىنىپ، شاپان كيگەندەي،

ء«پالى» دەپ جۇرتىم ماقتاسا، –

دەپ اتاقتى بازار جىراۋ اتامىز ايت­قانداي، قازاق حالقى ساندىك شاپانداردى سىيعا تارتاتىن بولعان نەمەسە قۇدالىققا اپاردى، ءتىپتى ەرتە كەزدە ەلشىلەر سىيلىق رەتىندە الىپ جۇرگەن.

وسىنداي ايەل ادامعا ارنالعان ساندىك كەستەلى شاپاندى وتكەن جازدا باي-ولكە ايماقتىق ورتالىق مۋزە­يىنىڭ كورمە زالىنان كەزدەستىردىك. «شاپان­نىڭ ۇزىندىعى 115 سم، جەڭىنىڭ كەڭدىگى 15 سم، كەۋدە تۇسى 54 سم، ەتەگىنىڭ كەڭدىگى 104 سم، جاعاسى 35،5 سم، قولتىعى 24 سم، سالماعى 1712 گرامم» دەپ جازىلىپتى جادىگەردىڭ قورداعى انىقتامالىعىندا.

ال شاپاننىڭ جالپى ساندىك جاسالۋ سيپاتىنا توقتالار بولساق، سىرتى قارا شۇعادان تىستالىپ، استارى قىزىل شارشى بەدەرلى شىتپەن كومكەرىلىپتى. اينالاسىن كەستەلەگەن ويما جاعالى، ەكى جەڭىنىڭ ۇشى جانە قوس ءوڭىرى، ەتەگىمەن بىرگە سىرمالانىپ، قىزىل ماتامەن جيەكتەلگەن. شاپاننىڭ يىعىنا شەڭبەر فورمالى ارقار ءمۇيىز ويۋ تاڭبالانىپ، جەڭى جانە ەتەك-وڭىرىنە ۇلاسپالى ءيىر ورنەك: اق، سارى، كۇلگىن تۇستەرمەن كەستەلەنىپتى.

شاپاندى 1971 جىلى بۇل­عىن ءوڭىرىنىڭ تۇرعىنى جۇباي دەگەن كىسىدەن مۋزەي باسشىسى قى­زىربەك ءسادۋ ۇلى ساتىپ اكە­لىپ، قورعا تاپسىرعان ەكەن. بۇل كىسى 1934 جىلى تۋ­عان، ايماقتىق ولكەتانۋ مۋزە­يىن باس­قا­رىپ تۇرعان 1970-1978 جىل­دارى
مەكەمە قورىن تو­لىقت­ىرۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بە­رىپ، زور قىزمەت اتقارعان كو­رىنەدى. جارىقتىق 2005 جىلى اتا­جۇرتقا كوشىپ كەلىپ، 2009 جى­لى ومىردەن ءوتىپتى. مار­قۇمعا توپىراق ەل­وردا ىرگە­سىندەگى قوياندى اۋى­لىنان بۇيىرىپتى.