قىمباتشىلىق قايدا اپارادى؟

بىلتىر جىل سوڭىندا جىلدىق ينفليا­تسيا 20،3 پا­يىز بولدى. اسى­رەسە ازىق-ت ۇلىك جانە ازىق-ت ۇلىك­تىك ەمەس تاۋارلار ينفلياتسياعا قاتتى ۇلەس قوسىپ جاتىر. ۇلتتىق بانك توراعاسى عالىمجان ءپىرماتوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، حالىقتىڭ ينفليا­تسيالىق كۇتۋى ءالى جوعارى كۇيىندە قالىپ وتىر. ينفلياتسيالىق كۇتۋ دەگەندى دە تۇسىندىرە كەتەلىك، بۇل – ينفلياتسيانىڭ وسۋىنە نە باياۋ­لاۋىنا قاتىستى حالىقتىڭ كوزقاراسى. ازاماتتاردىڭ كوبى كەلەسى ايدا ينفلياتسيا وسەدى-اۋ دەپ قاۋىپتەنسە، وندا وسى ايدا ازىق-ت ۇلىك پەن باسقا دا تۇرمىستىق قاجەتتى زاتتاردى مولىنان الىپ تاستايدى. بۇل ءوز كەزەگىندە سول ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىرىپ جىبەرەدى دە، بىلاي ايتقاندا، قىمباتشىلىق قولدان جاسالادى. مىنە، سويتكەن ينفلياتسيالىق كۇتۋ دەڭگەيى جوعارى بولىپ تۇرعان كورىنەدى. بىراق 2022 جىلدىڭ باسى مەن ورتا شەنىندەگى اجيوتاجدىڭ قازىر اجەپتاۋىر باسەڭدەگە­نىن ەسكەرسەك، كۇتۋ دەڭگەيى قۇ­لاي باستاۋعا ءتيىس. سۋپەرماركەت پەن بازارلارداعى كليەنتتىڭ دە ازايۋى – ءتۇرلى تاۋارلارعا دەگەن سۇرانىستىڭ ءبىرشاما تومەندەگەنىن اڭعارتپاي ما؟!

Finprom ساراپشىلارىنىڭ حابارلاۋىنشا، ەل تۇرعىندارى بىلتىر بازار مەن دۇكەندەردە 16 ترلن تەڭگەگە ساۋدا جاساعان. ءسويتىپ، بولشەك ساۋدا كولەمى 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا 18 پايىزعا ارتىق بولىپ تۇر. الايدا جالپى ىشكى ساۋداداعى بولشەك ساۋدا ۇلەسى 2021 جىلعى 31،7 پايىزدان 2022 جىلى 31،1 پايىزعا دەيىن ازايعان. بازار مەن سۋپەرماركەت اتاۋلىدا ادام قاراسى ازايا باستاعان سەكىلدى دەگەنىمىزدى وسى ستاتيستيكا دا راستاي تۇسسە كەرەك. تاعى دا قايتالاي كەتەيىك، سوعان قاراماستان، باعا باسىن يمەيدى. 

Picodi زەرتتەۋىنشە، 2023 جىلى ەل­دەگى باعا ءوسىمى مينيمالدى جالاقى وسىمىنەن دە اسىپ تۇسكەن. سا­راپ­شىلاردىڭ اقپاراتى بويىن­شا بىزدەگى «تازا» مينيمالدى ەڭبەكاقى كولەمى (قولعا تيەتىن قاراجات مولشەرى) – 61 467 تەڭگە. بىلتىرعىدان 16،6 پايىزعا (52 701 تەڭگە) كوپ. 

زەرتتەۋشىلەر شارتتى تۇردە ازىق-ت ۇلىك سەبەتىن قالىپ­تاس­تىرىپ، ونىڭ باعاسىن ەڭ تومەنگى جالاقىمەن سالىستىرىپ كورگەن. سەبەتتە نان، ءسۇت، جۇمىرتقا، كۇرىش، سىر، ەت، جەمىس جانە كوكونىس سەكىلدى ونىمدەر بار. شامامەن 10 ليتر ءسۇت – 4 310 تەڭگە، 10 بولكە نان – 1 540 تەڭگە، ءبىر جارىم كگ كۇرىش – 650 تەڭگە، 20 دانا جۇمىرتقا – 990 تەڭگە، ءبىر كگ سىر – 3 180 تەڭگە، 6 كگ ەت – 14 350 تەڭگە، 6 كگ جەمىس-جيدەك – 4 110 تەڭگە جانە 8 كگ كوكونىس 2780 تەڭگە تۇرادى دەپ ەسەپتەگەن. وسىلايشا، 2023 جىلدىڭ باسىنداعى ازىق-ت ۇلىك سەبەتىنىڭ جالپى قۇنى 31 910 تەڭگە بولىپ شىعادى جانە بۇل بىلتىرعى باعادان 20،6 پايىزعا كوپ. مۇنداي ازىق-ت ۇلىك سەبەتى – سالىق تولەمىن الىپ تاستاعاندا مينيمالدى جالاقىنىڭ (61 467 تەڭگە) 51،9 پايىزىنا تەڭ. بىلتىر پايىزدىق قاتىناس 50،2 پايىزعا تەڭ بولعان. سوندا ەلىمىزدە باعا ءوسىمىنىڭ مينيمالدى جالاقى ءوسىمىنىڭ الدىنا شىعىپ كەتكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ياعني جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي مينيمالدى جالاقى ءوسىمى 2022 جىلعىدان 16،6 پايىزعا عانا ءوسىم كورسەتكەن.

جالپى، قازاقستاندا جالاقى كوتەرىل­مەي جاتقان جوق ەمەس. بىراق ونى كولەڭكەدە قالدىرىپ تۇرعان باستى فاكتور – باعانىڭ تىم قاتتى ءوسىپ جاتقانى. ايتپەسە، ەڭبەكاقىنى باعالاۋدا ءتاپ-ءتاۋىر وڭشىل نيەت بايقالادى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، بيىل 600 مىڭعا جۋىق ازاماتتىق قىزمەتشىنىڭ جالاقىسى 20 پايىزعا ارتادى. الداعى ءۇش جىلدا تاعى ەكى ەسە وسپەك. بيىل 1 قاڭتاردان باستاپ الەۋمەتتىك قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى 38 مىڭ جۇمىسشىنىڭ جالاقىسى 25 پايىزعا كوبەيدى. 2022 جىلى جەلتوقساندا ورتاشا ايلىق جالاقى مولشەرى 319،9 مىڭ تەڭگەنى قۇراعان. ءبىر جىل ىشىندە نومينالدى ەڭبەكاقى 12،2 پايىزعا وسكەن، ال حالىقتىڭ ناقتى تابىسى 6،7 پايىزعا قۇلدىراعان. تابىستىڭ قۇلدىرايتىن سەبەبى جالاقىعا قوسىلعان ۇستەمەاقى ينفلياتسياعا قاۋقار كورسەتە الماي، جۇتىلىپ كەتەدى. ەر توستىك سياقتى كۇن ساناپ «ەرجەتكەن» ينفلياتسياعا ايىندا، جىلىندا ءبىر قوسىلعان ۇستەمەاقىنى قىلعىتىپ جۇتا سالۋ تۇك قيىندىق تۋدىرمايدى. تاپ وسى جەردەن تاعى ءبىر ماسەلەنىڭ قۇلاعى قىلتيىپ شىعا كەلەدى. ءوندىرىس. وتاندىق ءوندىرىس جايى. 

وتىز جىل بويى ءوندىرىس جانە اۋىل­شارۋاشىلىعى سالاسىنا قاتىس­تى ساۋساق ۇشىن قيمىل­داتپا­عان ەلدىڭ تىرەلەر تىعىرىعى وسىن­داي بولماق. جوق، ىستەمەدىك ەمەس، ىستەدىك. بىراق اتال­عان ەكى سالا بو­يىنشا ءبىزدىڭ ىستەگەن شارۋا­مىز­دىڭ بارلىعىن جيىپ-تەرىپ قوس­قان­نىڭ وزىندە دامۋشى ەلدەردەگى قار­قىنمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. 

ەكونوميكا ارتاراپتانعان جوق. نەگىزىنەن مۇناي ەكسپورتىنا يەك ارتتىق، قۇلاي سەنگەنىمىز سونشا، مۇنايىمىزدىڭ 90 پايىزىن ەكسپورتقا شىعارىپ بەرەتىن قۇبىردىڭ ءوزىن رەسەيمەن بىرىگىپ سالىپ، باسقا باعىتتارعا كوڭىل بولە قويمادىق. ءبۇتىن ەلدىڭ تاعدىرىن ءبىر تاۋار، ءبىر باعىت، ءبىر ەلگە بايلاپ قويعاننىڭ زاردابىن بىلتىر تارتۋداي-اق تارتتىق. ول قاۋىپ ءالى سەيىلگەن جوق. الدەقان­داي سەبەپپەن كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمى (مۇنايىمىزدى ەۋروپا نارىعىنا شىعارۋشى قۇبىر جەلىسى) جۇمىسىنىڭ تاعى توقتاپ قالماسىنا ەش كەپىلدىك جوق. بىلتىر جانتالاسىپ باسقا باعىتتاردى بەلسەندى ىزدەۋگە كوش­كەن ەدىك. 2000 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە كەيىن ىقىلاس بەرمەي قويعان باكۋ – دجەيحان – تبيليسي باعىتىنا كوڭىل اۋداردىق جانە پرەزيدەنت ترانسكاسپي باعىتىن دامىتۋعا تاپسىرما جۇكتەدى. تاپ وسى ترانسكاسپي باعىتى ءبىزدىڭ باستى ەكسپورتتىق قاقپامىزعا اينالۋعا دا ءتيىس. 

مۇنايدىڭ ءىزىن الا سىرت ەلدەرگە مۇناي ونىمدەرىن، فەررو­قورىتپا، تابيعي گاز، ۋران، تەمىر، ايتەۋىر جەر استىنان قازىپ الىناتىن تاۋاردىڭ ءبارىن تاسۋدى ادەتكە اينالدىردىق. سولاردى وزىمىزدە وڭدەپ، قورىتىپ، دايىن ءونىم جاساپ، بىرتىندەپ شيكىزاتتىق ەكسپورتتى دايىن ءونىم ەكسپورتىنا الماستىرۋدى قولعا العان جوقپىز. سونىڭ سالدارىنان تۇتىنۋشىلىق تاۋارلاردى شەتەلدەن قىمباتقا الامىز، ءسويتىپ تاۋارمەن بىرگە ينفلياتسيانى دا قوسا يمپورتتايمىز. ۇلكەن كاسىپكەرلەردىڭ ءوزى ءوندىرىس سالاسىنا ماشىقتانعان جوق، نەگىزىنەن الىپساتارلىقتى ۇلكەن اۋقىمدا جاساۋمەن عانا شەكتەلدى. سونىڭ سالدارىنان بىزدە وندىرىستىك وركەنيەت، وندىرىستىك مادەنيەت قالىپتاسا العان جوق، تيىسىنشە قازىر ءبىز قانداي دا ءبىر ناقتى قازاقستاننىڭ ونىمىمەن ماقتانا المايمىز. شىعارىلىپ جاتقان ءونىم ساپاسى شەتەلدىك انالوگپەن باسەكەگە تۇسۋگە قابىلەتتى ەمەس.

اۋىلشارۋاشىلىعىنا ۇدايى سۋبسيديا، جەڭىلدەتىلگەن كرەديت ۇسىنىلىپ جاتادى، بىراق گۇلدەنگەن اگروونەركاسىپ كەشەنىن كورگەن جوقپىز. جەردىڭ باسىم بولىگى لاتيفۋنديستەردىڭ قولىندا. مەملەكەت ەندى عانا جەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋعا كىرىسىپ، ارنايى سايت اشىپ، ءبىر ىزگە تۇسىرۋگە تىرىسىپ جاتىر.

ەكونوميكا دەگەنىمىز – ءتۇر­لى ادام­نىڭ بايۋعا دەگەن ۇمتى­لىستارىنان قالىپ­تاسىپ، قۇرا­لاتىن ايرىقشا قۇندىلىق جانە ول جەردە ادال باسەكەمەن قاتار سۇمپايى مۇددە دە بولماي تۇر­مايدى. وڭاي بايۋ جولىن يگەرگەن ادام كوپ ءارى ولاردىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى. ءتۇرلى جولمەن مەملەكەتتەن اقشا الۋ دا ولار ءۇشىن اسا اۋىر جۇمىس ەمەس. سون­دىقتان جىلدار بويى ءتۇرلى سالاعا قارا­جات ءبولىپ، كرەديت بەرىپ ەكونوميكا­نى، اگروونەركاسىپتى دامىتامىز دەۋ – تەسىك شە­لەكپەن سۋ تاسىپ، ۇلكەن بوشكەنى تول­تىرۋعا تالپىنعانمەن پارا-پار دۇنيە.

جاقىندا ۇلتتىق بانك ءبىر دەرەكتى جاريا ەتتى: جىل باسىنداعى جاعداي بو­يىنشا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ تازا كىرىسى 13 پايىزعا وسكەن (2022 جىلدىڭ باس كەزىمەن سالىستىرعاندا). تازا كىرىس كولەمى – 1،47 ترلن تەڭگە. بانكتەر، ارينە، نەگىزىنەن جەكە تۇلعالارعا نەسيە ۇسىنعاننىڭ ارقاسىندا بايىپ وتىر. ازاماتتاردىڭ جالاقىسى از، سوسىن نەسيە راسىمدەۋگە ءماجبۇر. ءارى قازىر نەسيەنىڭ دە ءتۇر-ءتۇرى شىققان، قول سوزباسىڭا قويماي كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرادى. بىلتىر ۇلتتىق بانك بىرنەشە رەت بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمەنى كوتەردى، بىراق ودان دا شىققان ناتيجە شامالى. ءاسىلى، ۇلتتىق بانك بانكتەردىڭ پايىزدىق مول­شەرلەمەسىن قىمبات ەتۋ ءۇشىن بازالىق مولشەرلەمەنى كوتەرەدى – سوندا ازاماتتار نەسيە الۋدى، سايكەسىنشە قالتاسىن قامپايتىپ بازارعا بارۋدى، ءسويتىپ تاۋار باعاسىن اسپانداتۋدى دوعاراتىن شىعار دەگەن لوگيكامەن جۇمىس ىستەيدى. بىراق قازىر ول ۇستانىم ءوزىن اقتاپ جاتقان جوق دەۋگە بولاتىنداي. ويتكەنى ازىقتان قىسىلعان حالىققا قىمبات مولشەرلەمە دە كەدەرگى ەمەس. قازىر شامامەن 8 ملن ادامنىڭ 8 ترلن تەڭگەگە جۋىق نەسيە قارىزى بار. دەمەك ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ بارلىعى بانك الدىندا بەرەشەك دەگەن ءسوز. مەملەكەت سولاردىڭ جۇكتەمەسىن ازايتۋ ءۇشىن جەكە تۇلعا بانكروتتىعى تۋرالى زاڭ قابىلداپ وتىر. بۇل دا قۋاناتىن ەمەس، ءماجبۇرلى قادام. ودان قالدى، دۇكەندەگى كيىمدى، بازارداعى  ازىق-ت ۇلىكتى، مەيرامحاناداعى كەشكى استى بانك كارتاسى ارقىلى ءبولىپ تولەۋگە بولادى. بۇل قارجى ينستيتۋتتارى ءۇشىن ۇتىمدى امال شىعار، بىراق حالىقتىڭ ەڭسەسىن باسىپ، ەرتەڭىن ب ۇلىڭعىر ەتەرلىك باستاما ەكەنىنە ەشكىم داۋ ايتپاس.

ايتپاقشى، جوعارىداعى اڭگىمەنىڭ دە جاۋابى وسى جەردە شىعادى. نارىقتاعى ءتۇرلى تاۋار مەن ونىمگە دەگەن سۇرانىس ازايسا دا، باعا تومەندەمەيدى. ءبىز «جوق، اقىرى ەشتەڭەنى ساتىپ الماي قويساق، قىمباتشىلىق ءتۇبى توقىراۋعا ۇرىنۋعا ءتيىس» دەپ ويلايمىز. الايدا بۇل جەردە نارىقتىڭ وزگە سەگمەنتىندەگى كاسىپ يەلەرى قاراپ جاتپايدى. ماسەلەن، بانك­تەر، ميكروقارجى ۇيىمدارى جانە تا­ۋاردى ساتاتىن دۇكەن، بازار باسشىلىعى. ولاردىڭ 6 اي، 12 ايعا ءبولىپ تولەۋ باعدارلامالارى، نەسيە جوبالارى، ءتۇرلى اكتسيالار مەن جەڭىلدىكتەر ماۋسى­مى كەز كەلگەن تاۋاردى ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك جاسايدى. بەرىلىپ جاتقان جەڭىلدەتىلەن كرەديتتى راسىمدەپ، حالىق تاعى دا اۆتو­سالونعا جوڭكىلىپ، كولىك الادى. قارجى ۇيىمىنىڭ ءموبيلدى قوسىم­شاسى ارقىلى شوتىنا تۇسكەن 100 مىڭ تەڭگە نەسيەگە ازىق-ت ۇلىك ساتىپ الا سالادى. بىراق جالپى پلاندا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى كومەسكىلەنىپ، كىرىس مولشەرى كەرى كەتە بەرمەك. ويتكەنى قارىزى كوبەيگەن، سول قارىزدى جابۋعا ءتيىس تابىسى ينفلياتسيا­مەن يىق تىرەستىرە المايدى.

قازاقستان سياقتى قازبا بايلىق قورى بىرنەشە ءجۇز جىلدىققا جەتەتىن، ادامي فاكتور الەۋەتى جوعارى (بىراق لايىقتى دەڭگەيدە دامىماعان) ەلگە بۇل تىعىرىقتان شىعۋ ءبىر قاراعاندا وڭاي سەكىلدى. وڭاي دەيتىنىمىز، بۇل ايتىلعان سەبەپتەرگە تاعى مىنانى دا قوسالىق. ءبىز ەۋروپا مەن ازيا ورتاسىندا جاتىر­مىز جانە كولىك، ءوندىرىس، تاسىمال حابى بولا­تىن زور مۇمكىندىككە يەمىز. ءبىز قىتاي­مەن كورشىمىز جانە قىتايدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق الەۋەتىن پايدالانۋ كەرەك. وسى ورايدا انە-مىنە جۇمىسىن قاي­تا جانداندىرعالى جاتقان «قورعاس» شە­كارا ماڭى ورتالىعى، ونداعى ارنايى ەكو­نوميكالىق ايماق ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

بىزگە دەگەن ەۋروپانىڭ كوزقاراسى وڭ. بۇل دەگەنىڭىز، ءبىز ءۇشىن الەۋەتتى ينۆەستيتسيا كوزى. بىراق ءوز ىشىمىزدەگى جەمقورلىقتى تىيۋ، ءادىل سوتتى ورناتۋ، باسەكەگە قابىلەتتى كادر دايارلاۋ جاعىنان كەمشىن قالىپ جاتىرمىز.

ءبىزدىڭ تابيعي لاندشافتىمىز ءتۋريزم­دى وركەندەتۋ ءۇشىن اسا قولايلى. تەك سونى ۇقساتا ال­ماي وتىرمىز. بىزدەگى جەر بەدەرى، توپىراق قۇنارى، ءاۋ باستان شارۋا­شىلىققا يكەمدەلگەن بىلىكتى فەرمەرلەر اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋعا سۇرانىپ-اق تۇر. 

بۇدان وزگە دە تولىپ جاتقان ءپوزيتيۆتى سەبەپ بار. بىراق تۇساۋى كەسىلمەگەن بالاداي كىبىرتىكتەي بەرەمىز، دۋاعا تۇسكەندەي شارۋا­مىزدىڭ ءبارى شاتقاياقتاپ قالا بەرەدى. كوكتەمدە بيداي ءۇسىپ كەتەدى، جازدا قۋاڭشىلىقتان مال قىرىلىپ قالادى، قىستا جولداردى قار باسىپ، ونسىز دا قيۋى قاشقان جولدىڭ بويى جۇرگىنشىلەر ءۇشىن قاسىرەت جولاعىنا اينالىپ جاتادى. ەندى بيىل ەس جيساق يگى ەدى. ايتپەسە، كەلەر ۇرپاققا دەپ جيعان ۇلتتىق قوردان اقشا الىپ، سونىڭ كومەگىمەن ءىس ءبىتىرىپ، سوسىن «ەل ەكونوميكاسى وسىنشا پايىزعا ءوستى» دەپ باستالاتىن باياندامالاردى ەستىگەن سايىن ۇياتتان جەر شۇقىعانىمىز شۇقىعان.

ايتپاقشى، «قىمباتشى­لىقتىڭ سوڭى قايدا اپارادى؟» دەگەن تاقىرىبىمىزعا توقەتەر جاۋاپ ايتپاي بارا جاتىرمىز. ايتايىق، بىزدىڭشە قىمباتشىلىقتىڭ سوڭى حالىقتىڭ تولەم قابىلەتىنىڭ ارتا تۇسۋىنە اپارادى. پارادوكس. بىراق سولاي. حالىقتىڭ تولەم قابىلەتى نە جالاقىسى وسكەننەن، نە ءوندى­رىس ورىندارىنىڭ جىپىرلاپ اشىلعانىنان ارتپايدى. تولەم قابىلەتىنىڭ ارتۋىنا بىرەگەي سەبەپ – قازىر حالىق ءۇشىن نەسيە الۋ، قارىز الۋ كوزدەرى اسا قولجەتىمدى. ەگەر كۇرت ەكونوميكالىق بەتبۇرىس جاسالمايتىن بولسا، وندا كەمى الداعى ونجىلدىق بەدەرىندە ءبىز سونداي كارتينانى كورۋدى جالعاستىرا بەرەمىز.