بيسك ۋەزىنىڭ قازاقتارى

بۇل فوتونى تۇسىرگەن ادام­نىڭ اتى – يۆان روبەرتوۆيچ توماشكەۆيچ. ماماندىعى – فوتوگراف. ۇلتى – پولياك. وز­دەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي فوتوسۋرەتتىڭ شەكەسىندە «ۆيدى التايا (تومسكايا گۋب.، بىيكىي ءۋىزد)» دەگەن جازۋ تۇر جانە اۆتور بۇل سۋرەتتى 1900 جىلى تۇسىرگەنى تۋرالى­ بايانداپتى. كەلەسى، نازار اۋدا­رار­لىق دۇنيە – فوتوداعى «№78. گرۋپپا كيرگيزوۆ» دەگەن جازۋ. بۇل مالىمەتتى بىلاي تاپ­سىرلەۋگە بولادى: فوتوگراف ءسىبىر ول­كەسىن جاياۋ-جالپى ارالاپ مىڭداعان فوتو تۇسىرگەن. ولاردى ءارتۇرلى تاقىرىپقا جىكتەپ، نومىرلەگەن. مىنا فوتو «ۆيدى التايا» اتتى توپ­تامانىڭ ىشىندەگى 78-ءنو­مىرلى جادىگەر. ەكىنشى فوتودا كيىزۇيدىڭ الدىندا ايەل-ەركەگى ارالاس ءبىر توپ ادام وتىر. جادىگەردىڭ شەكەسىنە «گرۋپپا كيرگيزوۆ ي يح يۋرتا» دەگەن جازۋ تاڭبالانىپتى.

ي.ر.توماشكەۆيچتىڭ ءومىر-­تا­ريحىنا قاتىستى دەرەك شا­مالى. دەسە دە، 1890 جىل­دارى توم قالاسىندا تۇراق­تاپ،  التاي ولكە­سىن كوك­تەي ءوتىپ فوتو تۇسىر­گەن. ناتيجەسىندە، 1899 جىلى كرا­سنويارسك قالاسىندا ءسىبىر ولكەسىندە تۇڭعىش سالى­نىپ جاتقان ءترانسسىبىر تەمىرجولى جايلى فوتوالبومىن شى­عارعان.

ءبىزدىڭ قولىمىز تۇسكەن تاعى ءبىر دەرەك، 2012 جىلى جا­رىق كورگەن «پولياكي ۆ تومسكە» اتتى مونوگرافيادا: فوتو­گراف توماشكەۆيچ توم قالاسىن­دا بەرەگوۆايا كوشەسىندە تۇرعا­نى جانە قالالىق اۋەسقوي فوتوسۇيەرلەر قوعامىن باس­قار­عانى ايتىلىپتى جانە 1900 جىلدان باستاپ التاي ول­كەسىن ارالاپ فوتو تۇسىرگەن. ناتيجەسىندە، «التاي كەلبەتى» اتتى البوم شىعارعان. مىنا فوتولاردى وسىدان الىپ جاريالاپ وتىرمىز.

ي.توماشكەۆيچ التاي قا­زاق­تارىنىڭ تەك فوتوسىن ءتۇ­سىرىپ قانا قويعان جوق، ولار­دىڭ ءومىر سالتى، تۇرمىسى تۋرالى ەستەلىك جازىپ قالدىرعان. مىسالى، ءوزىنىڭ «تساريزم. ۆيدى التايا» اتتى جيناعىنىڭ «كيرگيزكي» اتتى شاعىن انىق­تامالىعىندا: «مۇنداعى قا­زاقتار ءومىرى ءبىر قاراعاندا تىم سۇرەڭسىز. ۇستەرىنەن مال ءسۇتىنىڭ ءيسى شىعىپ تۇرا­دى. بىراق بۇلار ەڭبەكقور حالىق. اسىرەسە ايەلدەردىڭ شارۋا­قورلىعى تاڭعالارلىق. قول­داعى مال-سۇلدى باعىپ-باپ­تاۋ، اس-سۋ دايىنداۋ سياقتى وتباسىلىق تۇرمىستىڭ بار­لىق اۋىرتپالىعىن وسى ايەل­دەر ارقالايدى. سونىمەن قاتار كيىز باسىپ، شي توقىپ، ءۇي-ءىشىنىڭ بارلىق قۇرال-جاب­دىعىن دايىندايدى. قىر­عىز (قازاق) ايەلدەرى ۇزىن ەتەك كويلەك، اياقتارىنا ۇزىن قونىش ەتىك كيەدى. باس كيىم­دەرى­نە قاۋىرسىن – ۇكى تاعىپ، ساندەنەدى»، دەپ جازىپتى (سۋرەتتە).

* * *

وسى ورايدا، قيىرداعى التاي ولكەسىنىڭ شۇرايلى مە­كەنى «بيسك ۋەزىنە قازاق­تار قاشان باردى؟» دەگەن سۇ­راق تۋارى انىق. بۇل سۇراق­قا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك. ءبىر قى­زىعى، بۇل قازاقتار سول جەردە ءالى تۇرىپ جاتىر. قا­زىرگى اكىمشىلىك اتاۋى – رە­سەي فەدەراتسياسى، التاي رەس­پۋب­لي­كاسى، ۋست-كان اۋدانى (كان-ووزى) چەرنىي انۋي سەلوسى. اۋىلدىق وكرۋگكە (بو­لىمشەلەرىن قوسقاندا) قاراستى 8000-عا تارتا تۇرعىن بولسا، وسىلاردىڭ 30 پايىزى قازاق، 30 پايىزى ورىس، 30 پايىزى التايلىقتار كورىنەدى.

ال جوعارىداعى «قايدان كەلدى؟» دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق، رەسەي عىلىم اكا­­دەمياسى ءسىبىر بو­لىم­شەسىنىڭ عىلىمي قىز­مەتكەرى ي.وكتيابرسكايانىڭ «كرە­ششەننىە كازاحي التايا. كونفەسسيونالنىي فاكتور ۆ ەتنيچەسكي يستوري ءحىح-حح ۆەكوۆ» اتتى كىتابى 2005 جىلى نو­ۆوسىبىردە جارىق كورگەن. وسى مونوگرافيادا انۋي وزەنىنىڭ بويىنا قازاقتار ءحVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني 1760-1770 جىلدارى قونىستانعانى جايلى ايتىلىپتى. ال قازاقستاننىڭ جاس عالىمى تيمۋر كوزەرەۆتىڭ 1997 جىلى «شالقار» گازەتىندە جارىق كورگەن «تۇراتى قا­زاقتارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبە­گىن­دە، بۇل وڭىرگە قازاقتار 250 جىل بۇرىن قونىستانعان دەلىنىپتى.

بۇل قۇجاتتار انۋي قازاق­تارىنىڭ قونىستانۋ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتقا­نىن كور­سەتسە، جەرگىلىكتى قان­داستاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ەرتە كەزدە ءبىر جىگىت كوڭىلى جا­راسقان قىز­دى ايتتىرىپ قويعان جەرىنەن الىپ قاشىپ، وسىندا كەلىپ پانالاعان-مىس. بۇلاردىڭ سوڭى­نان ۇلىقتاردان ءجابىر كور­گەن نەمەسە بارىمتا-سى­رىم­­تاعا بايلانىستى ەلدەن قاش­قان نەمەسە پاتشا وكىمىنە قارسى كەلىپ جاندارالدىڭ كارى­نە ۇشىراعان قازاقتار قوسىلىپ، ۋاقىت وتە كەلە ءبىر قاۋىم ەلگە اينالعان.

تاريح ءۇشىن ايتا كەتكەن ءجون شىعار: پاتشالىق رە­سەي­ كەزىندە بيسك ۋەزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورىس ەمەس حا­لىقتاردى شوقىندىرۋ ءىسى قولعا الىنىپ، «التاي ميسسيا­سى» قۇرىلدى. ونىڭ رۋحاني-اكىمشىلىك ورتالىعى رەتىندە بيسك قالاسى تاڭدالدى. ءسويتىپ، 1870 جىلداردان باس­تاپ مۇنداعى قازاقتاردى شو­قىندىرۋ ءىسى قارقىندى جۇر­گىزىلدى.

حح عاسىر باسىندا حالىق­تىڭ كوز-قۇلاعى سانالعان «قا­زاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى №235 سانىندا توم گۋبەرنيا­سى، بيسك ۋەزىندە تۇراتىن يۆان سەمەنوۆيچ كۋسكوۆ دەگەن قازاقتىڭ (قازاقشا اتى-ءجونى – ساعىندىق تۇياق ۇلى) ما­قالاسى جاريالانعان. وندا: ء«بىز 100 ۇيدەن استام قازاق بارمىز. اتا-بابامىز ورىسقا كىرىپتار بولىپ شوقىنىپ جاتىر» دەپ مۇڭىن شاعىپ، بارشا قازاققا حات جولداپتى (قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. الماتى: سانات، 1995. – 76-ب.).

بيسك قازاقتارىنىڭ ءدىني احۋالىن ۇزاق جىل زەرتتەگەن ي.ۆ.وكتيابرسكايا حانىم مىناداي ءبىر قىزىق دەرەك كەلتىرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنداعى قازاقتار حريستيان ءدىنىنىڭ يكوندارىنا ءبىر سىيىنىپ الىپ، ارتىنان قولىن جايىپ وزدەرى بىلەتىن ايات-دۇعالاردى وقىپ، تاڭىردەن قازاقشا مەدەت تىلەيتىن بولعان. وسىعان قاراعاندا قوس ءدىندى قويىرتپاق قۇلشىلىقتا بولعان ءتارىزدى.

* * *

تاريحتان بىلەمىز، 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالى­عىن­دا ورىنبوردا جالپى قازاق سەزى ءوتتى. جيىنعا سامارقان وبلىسى مەن التاي گۋبەرنياسى (بۇل گۋبەرنيا 1917 جىلى توم­ گۋب. ءبولىنىپ، جاڭادان قۇرىل­عان)­ اتىنان – 58 وكىل، ءارتۇرلى قازاق ۇيىمدارىنان – 8 وكىل، ارنايى شاقىرۋمەن – 15 ادام، بارلىعى – 81 ادام قا­تىسقانى تۋرالى دەرەك بار. وسى مارتەبەلى جيىندا ال­تايلىق قازاقتار اتىنان با­رىپ ءسوز العان ساعادات شا­عي­ماردانوۆ دەگەن ازامات التاي گۋبەرنياسى بيسك ۋەزىنە قاراستى قازاقتاردى قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇ­رامى­نا الۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ، ونىسى ءبىراۋىزدان ماقۇلدانعان كورىنەدى.

بۇل دەرەكتەن ءبىز بيسكى­لىك اعايىنداردىڭ ۇلت ماسە­لە­سىندە قىراعىلىق تانىتىپ، سوناۋ يتارقاسى قيانداعى التايدان ورىنبورعا كەلىپ، جيىنعا قاتىسىپ، وزدەرىن ءبۇتىن قازاقتىڭ قۇرامىنان ورىن الۋعا دەگەن تالپىنىسىن اڭعارۋعا بولادى. بىراق كەڭەس وكىمەتى ورناۋىنا بايلانىستى قازاق اۆتونومياسى جۇمىسىن توقتاتىپ، بۇل ءۇمىت اقتالمادى.

وسى جىلدارى التاي گۋبەرنياسى «ويرات اۆتونومياسى» بولىپ قۇرىلىپ، قازاقتار قازاقشا مەكتەپ اشىپ بالا وقىتۋدىڭ قامىن جاسادى. بۇلارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى، سەمەيلىك ماننەن تۇرعانباەۆ 1932-1936 جىلدارى انۋيداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتە وقىتۋ­شى بولىپ جۇمىس ىستەدى.

ال بۇل قانداستاردىڭ قازىرگى احۋالىنا توقتالار بولساق، چەرنىي انۋي اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى تۇراتى جانە قاراقول بولىمشەلەرى بار. تۇراتى اۋىلىندا تۇگەلدەي دەرلىك قازاقتار تۇرادى. ولار جىلقى كوپ ۇستايدى. ولكەنىڭ ءشوبى شۇيگىن، توپىراعى قۇنار­لى. بىراق مۇنىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. ەندىگى كۇردەلى دۇنيە – ءتىل جانە وقۋ ماسە­لەسى.

بۇل اعايىنداردىڭ رۋحاني بولمىسىنا نازار اۋدارىپ، اسىرەسە مۇسىلمانشىلىق الەۋەتىن كوتەرۋمەن اينالى­سىپ جۇرگەن تاۋلى التاي قالا­سىنىڭ تۇرعىنى امانكەل­دى قوبداباەۆ دەگەن ازامات بار. جۋىقتا بۇل كىسىمەن حا­بارلاسقانىمىزدا بىلاي دەپ امانات ايتتى: «بۇل قانداستار باياعىدان بەرى ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن جاندار. سىرتتان كومەك-قولداۋ كۇتىپ، قول جاياتىندار قاتارىنان ەمەس. سوندىقتان دا بولار قا­­زاقستاندا بولىپ جات­قان جاق­­سىلىق-جاڭالىقتاردان بەي­­حابار. ەگەر سىزدەر جاق­تان (قا­زاقستاندى ايتادى) دە­مەۋشىلەر تابىلىپ، وتاۋ تۆ نەمەسە الما تۆ-ءنىڭ ون شاقتى تاباقشاسىن اكەلىپ، 10 ۇيگە ورناتىپ كەتسە بولعانى. سول ارقىلى «ۇلتتىق ارنا»، «بالاپان»، ت.ب. رۋحاني-اعارتۋشىلىق حابار تاراتاتىن ارنالاردى ءبىر كورسەتسە جەتىپ جاتىر. ون جىلدان كەيىن تازا قازاق بولىپ شىعا كەلەر ەدى». ەندەشە، حالقىم دەگەندە ءتۇن ۇيقىسىن ءبولىپ، قازاق دەگەندە قابىرعاسى قايىساتىن ازاماتتار بولسا بۇل سونشالىق قيىن شارۋا ەمەس سەكىلدى.