ەسكى جەر اتاۋلارى ەسكەرىلسە

بيىل ەرتىستىڭ بويىن ەن جايلاعان پاۆ­لودار ءوڭىرىنىڭ وبلىس رەتىندە قۇرىل­عانىنا 85 جىل تولىپ وتىر. وسى رەتتە پو­تانين اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزە­يىندە ەرتىس-بايان ءوڭىرىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماق­تىق قۇرىلىسىنىڭ جالپى تاريحىن جانە ەلدى مەكەندەر اتاۋلارىنىڭ وزگەرى­سىن قامتيتىن دەرەكتى كورمە اشىلدى.

كەلۋشىلەرگە اتالعان مۋزەيدە جانە وڭىردەگى مەملەكەتتىك مۇراعات قورلارىندا ساقتالعان ەسكى كارتالار، قاۋلىلار مەن شەشىمدەر، توپونيميكالىق گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ تىزىمدەرى بار قۇندى كىتاپتار مەن قولجازبالار ۇسىنىلدى.

تەرىسكەيدە رەسەيمەن شەكتەسەتىن كەرەكۋ جۇرتى ءۇشىن كونە اتاۋلاردىڭ سىرىن اشۋ، تاريحي اتاۋلاردى قايتارۋ وتە ماڭىزدى ماسەلە ەكەنى امبەگە ايان. پوتانين اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندەگى ولكە تاريحىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى رۇستەمبەك قالىمقۇلوۆ ايماقتىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىسىنىڭ جالپى تاريحى جانە ەلدى مەكەندەر اتاۋ­لارىنا قاتىستى ۇزاق جىلداردان بەرى ىز­دەنىس ۇستىندە جۇرگەنىن ايتادى. ونىڭ سوزىن­شە، پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك باس­قا­رىلۋى مەن اۋماقتىق قۇرىلىسى 1822 جىلعى ءۇش اكىمشىلىك اۋماقتىق قۇرىلىم: وكرۋگ، بولىس، اۋىلداردى ۇيىم­د­استىرۋدى قاراستىراتىن ء«سىبىر قىر­عىزدارى تۋرالى» جارعى نەگىزىندە جۇزەگە اسقان. سونىڭ نەگىزىندە 1833 جىلى باياناۋىل سىرتقى وكرۋگى قۇرىلدى. ال 1868 جىلى «ستارشينداردىڭ جەردى بىرىگىپ پايدالانۋى»، «قىستىق قونىستارىنىڭ كورشىلەس ورنالاسۋى» جاعدايلارىنا سايكەس اكىمشىلىك اۋماقتىق رەفورما جۇزەگە اسىپ، وبلىس ورتالىعى سەمەي قالاسى اتالا وتىرىپ، پاۆلودار ۇيەزى پايدا بولعان. ۇيەزگە قاراستى رۋلىق اتاۋلار جەر-سۋ اتتارىمەن الماستىرىلعان. ال اكىم­شىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمدى تۇبى­رى­مەن قايتا قۇرۋ جۇمىستارى كەڭەس وكى­مەتى جىل­دارىندا قولعا الىندى. 1920-1921 جىل­دارى سەمەي وبلىسىنا گۋبەرنيا مار­تەبەسى بەرىلىپ، پاۆلودار ۇيەزى وزگەرىس­كە ۇشى­راعان. ناتيجەسىندە، بۇل جەردە 62 بو­لىستىق ورنالاسادى. كەيىن كەلە اكىمشىلىك اۋماقتار وزگەرتىلە وتىرىپ، پاۆلودار وبلىسى 1938 جىلى 15 قاڭتاردا قۇرىلادى.

– وبلىسىمىزدىڭ قۇرىلۋى ماسەلەسىن قوزعاعاندا ءوڭىردىڭ كونە تاريحىنان باستاپ بۇگىنگە جەتكەن قۇرىلىمىنا قاتىستى كوپتەگەن سۇراق تۋىندايدى. اتا-بابالارىمىز قونىس تەپكەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى تاريحي كەزەڭدەردى وت­كەردى. ەندى تاريحي اتاۋلاردى نەگە قايتا جاڭ­عىرتپاسقا؟ اسىرەسە، وبلىس اتاۋىنا بايلانىستى كوكەيىمىزدە سان ساۋال ءجۇر. عالىمدارىمىزدىڭ زەرتتەۋى بويىنشا بۇل جەرلەردە قيماق دەربەس مەملەكەتى بولعاندىعى تۋرالى دالەلدەنگەن. اراب تاريحشىسى ءال-ءيدريسيدىڭ مالىمەتى بو­يىنشا قيماقتاردا 16 قالا بولعان. ولار تاۋلى، جازىق، كولدى، تابيعي بايلىعى مول قۇنارلى جەرلەردە ورنالاسقان. بۇگىنگى ارحەولوگتەر بالبال تاستار ارقى­لى اتا-بابالارىمىزدىڭ جازبالارى بولعاندىعىن، جالپى مادەنيەتى دامى­عان مەملەكەت بولعانىن ايعاقتاپ وتىر. وسى دەرەكتەردى جاس ۇرپاققا كەڭى­نەن تانىتىپ، ولكەتانۋ باعىتىندا كوپ شارۋا اتقارۋىمىز قاجەت، – دەيدى ر.قالىمقۇلوۆ.

جالپى، بۇگىندە پاۆلودار وبلىسىنىڭ جەلەزين، ۋسپەن، تەرەڭكول، شارباقتى، ەرتىس اۋداندارىندا جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى ماسەلە بارشىلىق. بۇل جەر­لەرگە كەزىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ بەكى­نىستەرى پايدا بولۋىمەن جانە كەڭەس وكى­مەتى جىلدارى تىڭ يگەرۋدىڭ لەگىمەن وزگە ۇلت وكىلدەرى كوپتەپ قونىستاندى. سايكەسىنشە بۇرىنعى جەر اتاۋلارى وزگەرىسكە ۇشىراپ، تاريحي اتاۋلاردىڭ كوبى ەل اۋزىندا مۇلدە ساقتالماي قالعان. ماسەلەن، جەلەزين اۋدانىنىڭ اتاۋىنا قاتىستى تاريحشىلاردىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلادى. ايماقتاعى ولكەتانۋشىلاردىڭ بىرقاتارى جەلەزين – «جەلوزەن» دەگەن قازاق اتاۋىنان شىققان، كەزىندە وزگە ۇلت­تىڭ زەرتتەۋشىلەرى ونى بۇرمالاپ جازىپ جىبەرگەن بولۋى مۇمكىن دەيدى. جەڭىس مار­دانوۆ اتىنداعى ولكەتانۋشىلار قو­عا­مىنىڭ مۇشەسى مۇرات باگجيكوۆ بۇل پىكىر­مەن كەلىسىپ وتىر. اقساقال اۋدان ور­تا­لىعىندا جەلەزين (جەلوزەن) اتتى وزەن بار ەكەنىن، وڭىردەگى جەلدىڭ نەگىزگى با­عى­تى وسى وزەن باعىتىنان سوعاتىنىن اۋا راي­ىن بولجاۋشىلار باياعىدا نەگىزدەپ بەر­­گە­نىن ايتادى. سوندىقتان ورىس تىلىنە بە­يىم­دەلىپ جازىلىپ كەتكەن مۇنداي اتاۋ­لار­دى قايتا قاراپ، مۇمكىندىگى بولسا قازا­قى كونە اتاۋلاردى قايتارۋ ماقسات ەتىلۋدە.

اتاپ وتەرلىگى، وبلىستىڭ 85 جىلدى­عىنا وراي «Ertis» مۋلتيمەديالى مۋ­زەيىندە «كيەلى ەلىم – قاسيەتتى جەرىم!» اتتى كورمە دە ۇيىمداستىرىلدى. مۋزەي باس­شىسى گۇلجاينات اليەۆا اتاپ وتكەن­دەي، مۇندا مەكەمە قورىنداعى بەلگىلى فوتوگراف د.باگاەۆتىڭ، فوتوجۋرناليست ۆ.بۋگاەۆتىڭ جانە وزگە دە اۆتورلاردىڭ تاري­حي فوتوسۋرەتتەرى قويىلعان. بارلىعى 50-گە جۋىق ەكسپوناتتا پاۆلودار قالا­سى مەن وبلىسىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى بايان­دالعان. ءوڭىر شەجىرەسىنەن سىر شەرتەتىن قۇجاتتار اراسىندا 1978 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ۇسىنعان ءتۇرلى دەرەكتەمەلەر بار. ايماق ەكونوميكاسى مەن ونەر-مادە­نيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالار جا­يىندا دا كوپتەگەن قىزىقتى جادىگەردى تاماشالاۋعا بولادى.

پاۆلودار وبلىسى