سايلاۋدىڭ تالاپتارى قانداي؟

ن.ءابدىروۆتىڭ ايتۋىنشا، 2022 جىلعى قاراشادا پرەزيدەنت سايلاۋى­ن دايەكتى وتكىزۋ، بارلىق دەڭگەيدەگى وكىلدى ورگاندارعا دەپۋتاتتاردى سايلاۋ – كونستيتۋتسيانى جاڭارتۋ جونىن­دەگى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم قورى­تىندىلارىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋ­دىڭ جالعاسى. «بۇكىل سايلاۋدى وتكىزۋ ساياسي جۇيەمىزدى تۇبەگەيلى قايتا جاڭ­عىرتۋ قاجەتتىگىنە بايلانىستى جانە كون­ستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ لوگيكاسىنا تولىق سايكەس كەلەدى»، دەيدى ول.

قازىردىڭ وزىندە وسى تۇزەتۋلەردىڭ كوپ­شىلىگى ىسكە اسا باستادى. ماسەلەن، پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىن سايلاۋ، سونداي-اق ارالاس سايلاۋ جۇيەسىنە كوشۋ جونىندەگى نورمالار 2023 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ قولدانىسقا ەن­گىزىلدى. ارالاس سايلاۋ جۇيەسى اياسىندا بارلىق دەڭگەيدەگى وكىلدى ورگاندارعا بىرمانداتتىق وكرۋگتەر بويىنشا سايلاۋ ەلدەگى ساياسي مادەنيەتتى ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا جانە جەرگىلىكتى جەرلەردە ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن تىكەلەي ءبىلدىرۋدىڭ پارمەندى قۇرالىنا اينالادى.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى سابيلا مۇستافينانىڭ ايتۋىنشا، «بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ وكىلەتتىكتەرىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋ تۋرالى» پرەزيدەنتتىڭ 2023 جىلعى 19 قاڭتارداعى №105 جارلىعىنا سايكەس ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن تاعايىنداۋ، ونىڭ دايىندىعى مەن وتكىزىلۋىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى شارالاردى قابىلداۋ تاپسىرىلدى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ 101-بابىنىڭ 3-تارماعىنا سايكەس وكi­لەتتiگi مەرزiمiنەن بۇرىن توقتاتىلعان ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى ءماسليحات وكiلەتتiگiن مەرزi­مiنەن بۇرىن توقتاتۋ تۋرالى پرەزي­دەنت جارلىعىنىڭ نەگiزiندە تاعايىن­دايدى جانە ول ءماسليحاتتار وكiلەتتiگi مەرزiمiنەن بۇرىن توقتاتىلعان كۇننەن باستاپ ەكi ايدان كەشiكتiرiلمەي وتكiزiلۋگە تيiس.

وسىعان وراي ءماسليحات دەپۋتاتتارى­نىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن 2023 جىلعى 19 ناۋرىزعا تاعايىنداۋ ۇسىنىلدى. ناتيجەسىندە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋدى وتكىزۋدىڭ ءدال وسىنداي مەرزىمدەرىن ورناتۋ ارقىلى كانديداتتاردى ۇسىنۋ، تىركەۋ، ۇگىت-ناسيحات سەكىلدى سايلاۋ ناۋقانىن وتكىزۋدىڭ كەي­بىر كەزەڭدەرىن بىردەيلەندىرۋگە جانە بيۋدجەت شىعىندارىن ايتارلىقتاي ۇنەم­دەۋگە مۇمكىندىك بەردى. وسى ماسەلە بو­يىنشا وسك ءتيىستى قاۋلى قابىلدادى.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى تور­اعا­سىنىڭ ورىنباسارى كونستانتين پەتروۆ قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ نورمالارى نەگىزىندە پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحاتتارىنىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋدى دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى نەگىزگى ءىس-شارالاردىڭ كۇنتىزبەلىك جوس­پارلارى ازىرلەنگەنىن حابارلادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سايلاۋ زاڭناماسىنا ەنگىزىلگەن جاڭا نورمالارعا سايكەس پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى ارالاس سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا سايلانادى: 69 دەپۋتات – ءبىرتۇتاس جالپىۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋما­عىندا پروپورتسيونالدى وكىلدىك ەتۋ جۇيەسى، 29 دەپۋتات – بىرمانداتتىق اۋماق­ت­ىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا.

وبلىستار، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار جانە استانا ءماسليحات­تا­رىنا بارلىق دەپۋتاتتىڭ 50%-ى ماجو­ري­تار­لىق جۇيە بويىنشا، 50%-ى پار­تيالىق تىزىمدەر بويىنشا سايلانادى. اۋداندار مەن قالالاردىڭ ءماسليحاتتارى تولىقتاي ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا سايلانباق. جالپى، الداعى سايلاۋدا 223 ءماسليحاتتىڭ 3145 دەپۋتاتى سايلانۋعا ءتيىس.

كونستانتين پەتروۆ سايلاۋدىڭ ەڭ باستى تالاپتارىنا جانە سايلاۋ دا­يىن­دىعى مەن وتكىزۋ كەزەڭدەرىنە دە توق­­تالىپ ءوتتى. ماسەلەن، پارلامەنت ءما­جىلىسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولىپ قازاقستاننىڭ 25 جاسقا تول­عان جانە كەيىنگى ون جىل بويى ونىڭ اۋماعىندا تۇراتىن ازامات، ال ءماسليحات دەپۋ­تات­تىعىنا 20 جاسقا تولعان قازاقستان ازاماتى كانديدات بولا الادى.

ال پارلامەنت، ءماسليحات دە­پۋ­تات­تىعىنا كانديدات رەتىندە مىناداي سانات­تاعى ازاماتتار بولا المايدى: سوتتال­عاندىعى بەلگىلەنگەن تارتىپپەن وتەل­مەگەن نەمەسە الىپ تاستالماعان ادام; سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىس جانە سى­بايلاس جەمقورلىق قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساۋداعى كىناسىن سوت زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن تانىعان ادام.

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتات­تىعىنا پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا سايلاناتىن كانديداتتاردى ۇسىنۋ قۇقىعى ساياسي پارتيالارعا تيەسىلى. بىر­مانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلاناتىن كانديداتتاردى ۇسىنۋ قۇقىعى ساياسي پارتيالارعا، قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە، سونداي-اق ەگەر جارعىدا ءتيىستى وكىلەتتىك كوزدەلگەن بولسا، ولاردىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىنە (فيليالدارى مەن وكىلدىكتەرىنە) جانە ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ ارقىلى ازاماتتارعا تيەسىلى.

كۇنتىزبەلىك جوسپارعا سايكەس كاندي­داتتاردى ۇسىنۋ كەزەڭى سايلاۋدى تا­عايىنداۋ تۋرالى جارلىق جاريا­لانعان كۇنى باستالىپ، سايلاۋعا وتىز كۇن قال­عاندا جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن ساعات 18.00-دە اياقتالادى (20 قاڭتاردان 8 اقپانعا دەيىن 20 كۇن). تىركەۋدى وتكىزۋ مەرزىمى 20 قاڭتاردان 18 اقپانعا دەيىن جالعاسادى. سايلاۋ الدىنداعى ۇگiت كانديداتتار تiركەلگەن مەرزىم اياق­تالعان كەزدەن باس­تالىپ، سايلاۋ بولاتىن كۇننەن ءبىر كۇن بۇرىن، ياعني 18 اقپان ساعات 18.00-دەن 18 ناۋرىز ساعات 00.00-گە دەيىن). ەگەر باسقا داۋىس بەرۋ ۋاقىتى بەلگىلەنبەسە، داۋىس بەرۋ سايلاۋ كۇنi جەرگiلiكتi ۋاقىتپەن ساعات 07.00-دەن 20.00-گە دەيiن وتكiزiلەدi. ەگەر داۋىس بەرۋدى اياقتاۋدىڭ باسقا مەرزىمى بەلگىلەنبەسە، ۋچاسكەلىك سايلاۋ كوميسسيالارى جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن ساعات 20.00-دە داۋىستاردى ساناي باس­تايدى جانە سايلاۋ ۋچاسكەسىندە داۋىس بەرۋ ناتيجەلەرى تۋرالى حاتتامانى تولتىرادى. وسىلايشا، سايلاۋ تاعايىندالعان كۇننەن باستاپ داۋىس بەرۋ كۇنىنە دەيىن پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىنىڭ جالپى ۇزاقتىعى 59 كۇندى قۇرايدى.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسيا­سى اپ­پارا­تىنىڭ سايلاۋ ۇدەرىسىن ۇيىم­داس­تىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ساۋلە قوزى­باە­ۆا­نىڭ ايتۋىنشا، ەكى سايلاۋ ناۋقانى بويىنشا 53 سايلاۋ قۇجاتىنىڭ نىسانى ازىرلەنگەن. ساياسي پارتيالار بويىنشا سايلاناتىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن ساي­لاۋعا تىكەلەي 12 نىسان، بىرمانداتتىق اۋماقتىق وكرۋگتەر بويىنشا سايلاناتىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋ بويىنشا – 11 نىسان. ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋ جونىندە – سايلاۋ قۇجاتتارىنىڭ 21 نىسانى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردى ەسكەرە وتىرىپ، بىرقاتار نىسان العاشقى رەت بەكىتىلمەك. بۇل – ساياسي پارتيالاردىڭ، قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ، سونداي-اق ولاردىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىنىڭ (فيليالدار مەن وكىلدىكتەردىڭ) بىرمانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا كانديداتتاردى، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋىمەن بايلانىستى. سون­داي-اق كونستيتۋتسيالىق زاڭداعى پار­تيالىق تىزىمدە ايەلدەر، جاستار، مۇ­گەدەكتىگى بار ادامدار سەكىلدى ءۇش سانات­تىڭ مىندەتتى بولۋى جاڭا نورمامەن باي­لانىستى، ول تىزىمگە ەنگىزىلگەن بارلىق ادامنىڭ جالپى سانىنان كەمىندە وتىز پايىز قۇراۋعا ءتيىس.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ حاتشىسى مۇحتار ەرماننىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى شەت مەملەكەتتەر مەن حا­لىق­­ارالىق ۇيىمداردىڭ بايقاۋ­شى­لارى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا سايلاۋدى بايقاۋعا قاتىسا الادى.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى اسىلبەك سماعۇلوۆ ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋتاتتارى­نىڭ كە­زەكتەن تىس سايلاۋى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ­­عا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرگە سايكەس جاڭا فور­ماتتا وتەتىنىن حابارلادى. كون­ستي­تۋتسيالىق زاڭنىڭ 9-بابىنىڭ 2، 3، 4-تارماقتارىندا كوزدەلگەن جاڭا قاعيدالار بويىنشا: ءماجىلىس دەپۋتاتتارى اعىمداعى جالپىۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋماعى بويىنشا پروپورتسيونالدى وكىلدىك ەتۋ جۇيەسى بويىنشا، سونداي-اق بىرمانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلانادى; وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ما­ڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ جارتىسى بىرىڭعاي اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋماعى بو­يىن­شا پروپورتسيونالدى وكىلدىك جۇيەسى ارقىلى، ەكىنشى جارتىسى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلانادى; اۋداندار مەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالالار ءماسليحاتتارىنىڭ دەپۋتاتتارى ءبىرمانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلانادى.

ەگەر بىرمانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا وكرۋگتەردىڭ شەكارالارى اكىمشىلىك اۋماقتىق بىرلىكتەردىڭ شەكارالارىمەن تۇسپا-تۇس كەلسە، وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسيالارى قۇرىلمايدى، ولاردىڭ وكىلەتتىكتەرىن اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى جۇزەگە اسىرادى.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى شاۆقات وتەمىسوۆ «ساياسي پارتيالاردى پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا سايلاناتىن پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋعا قاتىسۋعا جىبەرۋ تۋرالى» بايانداما جاسادى. ول ەلىمىزدە تىركەلگەن ساياسي پارتيالاردىڭ بارلىعىنىڭ فيليال­دارى بۇكىل اۋداندار مەن قالا­لاردا قۇ­رىلماعاندىقتان، بارلىق دەڭ­گەي­دەگى ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنا كان­دي­داتتاردىڭ پارتيالىق تىزىمدەرىن ۇسىنۋ وبلىستىق فيليالداردىڭ كونفەرەنتسيا­لارىندا جۇزەگە اسىرىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. «بايتاق» قازاقستاندىق جاسىلدار پارتياسىنىڭ فيليالدارى اتىراۋ، قاراعاندى جانە قىزىلوردا وبلىس­تارىندا بولعاندىقتان، بۇل پارتيا تەك اتالعان وبلىستاردىڭ ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋعا جىبەرىلمەك. «Respublica» پارتياسىنىڭ وبلىستاردا فيليالدارى جوق. «Respublica» پارتياسىن قوسپاعاندا، 6 ساياسي پارتيا­نى پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا ساي­لاناتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءماسليحاتتارىنىڭ دەپۋتاتتارىن ساي­لاۋعا، ونىڭ ىشىندە «بايتاق» قازاق­ستاندىق جاسىلدار پارتياسىن تەك اتىراۋ، قاراعاندى جانە قىزىلوردا وبلىستارى ءماسليحاتتارىنىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋعا قاتىسۋعا جىبەرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى.

ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى پار­تيا­لىق تىزىمگە ەنگىزىلگەن نەمەسە بىر­مانداتتىق وكرۋگتەر بويىنشا سايلاناتىن كانديداتتاردىڭ كونستيتۋتسيادا جانە كونستيتۋتسيالىق زاڭدا بەلگىلەنگەن تالاپتارعا سايكەستىگىن تەكسەرۋدى جۇزە­گە اسىرادى. وسك كورسەتىلگەن قۇجات­تار كەلىپ تۇسكەننەن كەيىن دەرەۋ ۋاكىلەتتى ۆەدومستۆولارعا – ىشكى ىستەر مينيس­تر­لىگىنە، باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىق­تىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ كوميتەتىنە، ادىلەت جانە قارجى مينيسترلىكتەرىنە سۇراۋ سالۋلار جىبەرەدى. تىركەۋگە ساياسي پارتيالار اراسىندا بولىنەتىن دەپۋتاتتىق مانداتتاردىڭ بەل­گىلەنگەن سانىنان اسپايتىن، وعان ەنگىزىلگەن ادامدار سانى 30%-عا ءبىر سايا­سي پارتيادان پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردىڭ ءبىر عانا ءتىزىمى جىبەرىلەدى. پارتيالىق تىزىمدەر بو­يىن­شا سايلاناتىن دەپۋتاتتار سانى  69. دەمەك تىركەۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان پارتيالىق تىزىمگە 90-نان ارتىق كانديدات كىرە المايدى.

ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا سايلاۋ ءۇشىن پارتيالىق تىزىمگە ەنگىزىلگەن ادامعا بىر­مانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا ۇسىنىلۋعا زاڭمەن تى­يىم سالىنعان. بىرمانداتتىق وكرۋگ بو­يىنشا كونستيتۋتسيا مەن سايلاۋ تۋرالى زاڭنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن كانديدات تىركەۋگە جىبەرىلەدى. جوعارىدا ايتىلعانداي، پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا وبلىستىق ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ جارتىسى عانا سايلانادى. ءتيىستى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتى ەتىپ سايلاۋ ءۇشىن ادامداردى پارتيالىق تىزىمگە ەنگىزۋ ساياسي پارتيانىڭ ءتيىستى فيليالىنىڭ (وكىلدىگىنىڭ) جوعارى باسشى ورگانى مۇشەلەرىنىڭ جالپى سانىنىڭ كوپشىلىك داۋسىمەن جۇرگىزىلەدى.

سايلاۋدى بايقاۋ جونىندەگى قوعامدىق بىرلەستىكتەردى، كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردى اككرەديتتەۋدىڭ كەيبىر ما­سە­لەلەرى تۋرالى ورتالىق سايلاۋ كو­ميسسياسىنىڭ مۇشەسى اناستاسيا ششە­گور­تسوۆا باياندادى. ول اككرەديتتەۋ ءتار­تىبى كوميسسيا (ادىلەتمينىندە 27 جەلتوق­ساند­ا № 31294 بولىپ تىركەلگەن) قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەنىن حابارلادى. 21 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا سايلاۋ كوميسسيالارىنا اككرەديتتەۋگە 2 ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن.