اڭىزعا بەرگىسىز عۇمىر

امانگەلدى قۇسايىنوۆ ەل تاۋەل­سىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارى­نان باستاپ جوعارى ءبىلىم مەن ونى ۇيىمداستىرۋ سالاسىندا باسشىلىق قىزمەتتە بولىپ، عيبراتتى عۇمىر كەشتى. س.سەي­فۋللين اتىنداعى اقمو­لا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ل.ن.گۋمي­لەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ العاشقى رەك­تورى، قازاقستاننىڭ جوعارى اتتەس­تاتسيا­لىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى، ى.ال­تىنسارين اتىنداعى قازاق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، ودان سوڭ دۇنيەدەن قايتقان كۇنىنە دەيىن ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستي­تۋتى­نىڭ رەكتورى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقاردى.

پروفەسسور ا.قۇسايىنوۆتىڭ تۇلعالىق بولمى­سى­نىڭ ەرەكشە بايقالعان تۇسى – اقمولانىڭ ەلورداعا اينالىپ، ەلىمىزدىڭ ساياسي-اكىمشىلىك ورتالى­عىنىڭ استانا قالاسىنا قونىس اۋدار­عان كەزى-ءتىن. قالاداعى پەدينستيتۋت «ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى» دەگەن اتاۋعا يە بولىپ، جاڭا باس كورپۋس سالىندى. قۇرىلىس تولىعىمەن بىتكەنشە رەكتور قۇرىلىسشىلارمەن بىرگە ونىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. 

تاريحشى-عالىم پاۆلودار وبلىسى، ەرتىس اۋدانى، ۇلگىلى اۋى­لىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قۇ­سايىن، اتاسى قويباق – تەكتى اۋلەتتەن. قوي­باقتىڭ باۋىرى – بايزاق، ال ونىڭ جالعىز ۇلى يسانىڭ ەسىمى ءيسى قازاققا تانىمال. ابەكەڭنىڭ اڭگىمەنى ما­يىن تامىزا ايتاتىنى، ماقال-ماتەل قوسىپ سويلەۋىنىڭ سەبەبى وسىنداي تەكتىلىگىنەن بولسا كەرەك. اكەسى 1942 جىلدىڭ سوڭىندا مايدانعا شاقى­رىلىپ، اسكەري كوميسسارياتتىڭ تەك­سەرۋىنەن سوڭ «حالىق جاۋى» اتانىپ، مايدانعا ەمەس، 58-باپپەن سوتتالىپ، تۇرمەگە ايدالادى. تۇرمەدەن 1957 جىلى عانا ورالادى. ابەكەڭ: «اكەمدى تۇرمەدەن ورالعاننان كەيىن 15 جاسىمدا كوردىم» دەپ ايتاتىن. وتباسىنداعى بار اۋىرتپاشىلىق اناسى ءۇنزيلانىڭ موينىنا تۇسەدى. جالپى، ابەكەڭ اكەسى جونىندە تىم قىسقا قايىرسا، اناسى تۋرالى اڭگىمە ايتۋدان ەش جالىقپايتىن. «انام ارابشاعا وتە زەرەك، مۇسىلمانشا حاتقا جۇيرىك بولاتىن. جۇرەگى كەڭ، قولى اشىق، ادالدىق پەن تازالىقتىڭ ەتالونى ەدى. ادامگەرشىلىككە، ادىلدىككە، كىشىپەيىلدىلىككە، جەتىم-جەسىرگە، جالعىزعا قول ۇشىن بەرۋگە، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋعا مەنى جارىقتىق انام ۇيرەتتى. مەنىڭ ۇلكەن مەكتەبىم، تەك-تاربيەم – سول كىسىدەن»، دەيدى ءبىر اڭگىمەسىندە.

ەكەۋارا اڭگىمە كەزىندە اناسىنا قاتىستى كوپشىلىككە بەيمالىم مىنا­داي جاعدايدى بايانداپ ەدى: «شەشەمنىڭ ءتۇبى – پارسىلىق، اكە­لە­رى نە اتالارى وسىندا قالىپ قوي­عان. مەنىڭ شەشەمنىڭ ەڭ جاقىن باۋىر­لارىنىڭ ءبىرى وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى يران شاحىنىڭ جەكە كۇزەتىنىڭ باسشىسى، نە باسشىنىڭ ورىنباسارى بولعان. اسكەري اتاعى بار ەكەن. سول شەشەمدى ىزدەپ تاۋىپ، يرانعا شاقىرتۋ جىبەرىپتى. انام اتاجۇرتىندا ءبىر-ەكى اي بولىپ قايتتى. كەلگەننەن سوڭ جەكە اڭگىمەسىندە: «سوندا قالار ەدىم، اينالايىن، سەن ءۇشىن قايتىپ ورالدىم»، دەپ ايتقانى ەسىمدە قالىپتى».

سوعىستان كەيىنگى جىلدار دا ابەكەڭ ءۇشىن وڭاي بولمايدى. «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى مەكتەپتە دە، كوشەدە دە شەتتەتۋدى كوپ كورەدى. قانشا قاقپاقىل كورسە دە وقۋدا وزات بولىپ، 7 جىلدىق ۇلگىلى اۋىل مەكتەبىن ءتاۋىر باعامەن بىتىرەدى. كەيىن پاۆلودار قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەدە وقيدى. وقىپ ءجۇرىپ سپورتپەن شۇعىلدانا باستايدى. ارعى تەگىندەگى باتىر بابالارىنىڭ قايسارلىعى مەن وجەتتىگى، ءوزىنىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىگى مەن تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا كلاسسيكالىق كۇرەستەن ون سەگىز جاسىندا كسرو سپورت شەبەرى اتاعىن يەلەنەدى. 1960 جىلى ۋچيليششەنى ۇزدىك اياقتاپ، ەڭبەك جولىن ەرتىس اۋ­دا­نىنىڭ سۋۆوروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىندە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعا­لىمى بولىپ باستايدى. ءبىر جىلدان سوڭ تۋعان اۋىلى ۇلگىلىگە اۋىسىپ، جەتىجىلدىق مەكتەپتە ۇستازدىق قىزمەتىن جالعاستىرادى.

ەكى جىلدان سوڭ ابەكەڭ جوعارى ءبىلىم الۋ ءۇشىن الماتىعا كەلىپ، قازىر­گى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە قابىل­دا­نادى. ەكىنشى كۋرستا اسكەر قاتارى­نا شاقىرىلىپ، ۆەتنامداعى قاقتى­عىسقا قاتىسادى. ونىڭ ەرىكتىلەر رەتىن­دە ۆەتنامداعى سوعىسقا قاتىس­قانى وتە قۇپيا تۇردە قاتتالىپ، ول جو­نىندە جاق اشپاۋ تۋرالى قولحات بەرگەن. سودان بەرى جارتى عاسىرداي ۋاقىت وتسە دە، «ينتەرناتسيونالدىق پارىزى» تۋرالى ايتا بەرمەيتىن.

ابەكەڭ اسكەردەن ورالعان سوڭ، وقۋىن قايتا جالعاستىرادى. سول كەزدە بولعان مىناداي ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرىپ ەدى: «اسكەردەن كەشتەۋ ورالدىم. ساباق باستالىپ كەتىپتى. قۇجاتتارىمدى وتكىزىپ، جاتاقحانادان ورىن الايىن دەپ دەكانعا بارسام، ورىننىڭ ءبارى ءبولىنىپ قويعان. قالادا جاقىن اعايىن-تۋىس جوق. كەشكە دەيىن اندا جۇگىرىپ، مۇندا جۇگىرىپ، ەشتەڭە شىعارا الماي، باسىم سالبىراپ، قايدا بارارىمدى بىلمەي تۇرعاندا، فاكۋلتەت دەكانى، دوتسەنت ابدىعاني شوپەكوۆ اعايىمىز ء«جۇر مەنىمەن» دەپ ەرتىپ الدى. ۇيىنە الىپ بارىپ: «ساعان جاتاقحانادان ورىن الىپ بەرگەنشە وسىندا بولاسىڭ»، دەدى. جاتاقحانادان ورىن تيگەنشە دەكاننىڭ ۇيىندە جاتتىم». وسى وقيعادان كەيىن ابەكەڭنىڭ ەڭ جاقسى كورگەن جانە ءومىر بويى سىيلاعان ادامىنىڭ ءبىرى وسى ابدىعاني اعايى بولدى. ۇستازىن ءبىر اۋىز سوزبەن: «ول – ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ جوعارى ەتالونى» دەپ باعالايتىن.

1969 جىلى ابەكەڭ ۋنيۆەرسيتەتتى قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ، الماتى مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنا وقىتۋشىلىق جولداما الادى. ءبىر جىلدان سوڭ الماتى قالاسى سوۆەت اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە قىزمەتكە شاقىرىلادى. ءۇش جىل پارتيا جۇيەسىندە ەڭبەك ەتكەنىمەن، اڭسارى عىلىمعا اۋادى دا تۇرادى. ءسويتىپ، تاريح فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىپ، بىتىرگەن سوڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعايدى. وسىلايشا، ونىڭ ۇستازدىق جولى باستالىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە اعا وقىتۋشى، دوتسەنت، پرورەكتور قىز­مەتىن اتقارادى.

ابەكەڭ ومىرىندەگى ۇلكەن ءبىر بەلەس – قازمۋ رەكتورى، اكادەميك ومىربەك جولداسبەكوۆتىڭ تۇسىندا پرورەكتور بولعان كەزەڭى. ونىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەردى كورە بىلگەن رەكتور اسا جاۋاپتى سالالاردى سەنىپ تاپسىرادى. سونداي سالانىڭ ءبىرى – قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىلىعى ەدى. ابەكەڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ەلەۋلى كۇندەر مەن سات­تەر حاتشىلىق مىندەتتى اتقارعان كەزدىڭ ەنشىسىنە تيەسىلى. سونىڭ ءبىرى – تومەندەگى وقيعا. قۇجات قابىلداۋدىڭ ۋاقىتى اياقتالىپ، قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارىن ۇيلەرىنە قايتارىپ، ءوزى ەڭ سوڭىنان وقۋ عيماراتىنان شىعىپ كەلە جاتسا، سىرتقى ەسىك الدىندا ءبىر بالا قۇجاتتارىن قابىلداۋ تۋرالى ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى. ابەكەڭ ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، بۇرىنعى جاستىق شاعى ەسكە ءتۇسىپ، كابينەتىنە قايتا ورالادى دا، بالانىڭ قۇجاتتارىن زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ سىرتتاي بولىمىنە قابىلدايدى. كەيىننەن سول بالاڭ جىگىت وقۋعا ءتۇسىپ، ونى ءبىتىرىپ، پروكۋراتۋرا سالاسىندا جەمىستى قىزمەت ەتتى.

قازمۋ-دى ومىربەك جولداسبەكوۆ باسقارعان جىلدارى ستۋدەنتتىك قۇرى­لىس وتريادتارى قارقىندى جۇمىس ىستەدى. ۇستازىنان ابەكەڭ دە كوپ نارسەنى ۇيرەنەدى. كەيىننەن ءوزى دە رەكتور بولعان كەزدە ۇستازىنىڭ ادالدىق، تازالىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، اداممەن قارىم-قاتىناس جاساۋ سەكىلدى قاسيەتتەرىن ۇيرەنگەنىن ءجيى ەسكە الىپ وتىرادى. الماتىداعى قازۇۋ قالا­شىعىنىڭ سالىنۋىندا ابەكەڭنىڭ دە قولتاڭباسى بار.

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە امانگەلدى قۇسايىنوۆ قازمۋ-دىڭ پرورەكتورى بولاتىن. جەل­توقساننان كەيىنگى ورتالىقتىڭ تاپسىرماسىمەن باستالعان بيلىكتىڭ جازالاۋ شارالارى ونى دا اينالىپ وتكەن جوق. ستۋدەنت جاستاردىڭ الاڭعا شىعۋىنا تىكەلەي سەبەپشى بولعاندار دەگەن جەلەۋمەن، رەكتوردان باستاپ بارلىق ونىڭ كومانداسى قۋعىنعا ءتۇستى. ابەكەڭنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول سول كۇندەرى ءوزىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن تالقىلاۋدان وتكىزىپ، قورعاۋعا دا­يىندالىپ ءجۇرىپتى. اۆتورەفەراتىن شىعارىپ، قورعايتىن كۇنى دە بەلگى­لەنىپ قويىلعان. قورعاماق تۇگىلى باسى بالەگە قالىپ، پرورەكتورلىق جۇ­مىستان بوساتىلادى دا، تاريح فا­كۋل­تەتىندەگى ءبىر كافەدراعا مەتوديست قىزمەتىنە بۇيرىق شىعارىلادى.

ون شاقتى كۇننەن كەيىن بۇيرىق وزگەرتىلىپ، «عىلىم بويىنشا دوتسەنت» دەگەن قىزمەتكە اۋىستىرىلادى. بۇل لاۋازىم باسقاشا ايتقاندا، «ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقۋعا، تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزۋگە تىيىم سالىنعان عىلىمي قىزمەت». سول كەزدەگى قورلىقتى، تاعى دا شەتتەتۋدى باسىنان وتكەرگەن ابەكەڭ مويىمايدى. كەرىسىنشە، ءوزىن قايراپ، شىڭداي تۇسەدى. ءدال وسى قيىن كۇندەرى ول «ومىردە ءوزىن-ءوزى جەڭگەن ادام عانا جەڭىسكە جەتەدى»، «بيىككە شىققىسى كەلگەن ادام ارقاشان دا وزىنە باسپالداق تابادى»، «ومىرىڭدە باس ءيىپ، ەشكىمگە جەتىمسىرەمە، ساتسىز­دىك ءۇشىن ەشكىمدى كىنالاما، ەشكىمنىڭ الدىندا جارامساقتانىپ اقتالما»، ء«ومىر ءۇشىن كۇرەسۋ – ءار ادامنىڭ مىندەتى»، «اسىل تاس – سۋ تۇبىندە، ونى الۋ ءۇشىن تەرەڭگە سۇڭگۋىڭ كەرەك»، ء«ومىر – ارمان، ارمانى جوق ادام – قاناتسىز قۇس» دەگەن ماقال-ماتەلدەردى قويىن داپتەرىنە جازىپ الادى دا، سەنىمىنە تىرەك ەتەدى.

1987-1991 جىلدار ابەكەڭ ءۇشىن قيىن كۇندەر بولدى. قايسار مىنەزدى كىسى بۇل ۋاقىتتى اسقان توزىمدىلىكپەن، سابىرلىقپەن وتكىزەدى. قوس قارلىعاشى – عالياسى مەن بالقياسى لەنينگراد كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسۋگە بارعاندا، پاتەر جالداۋعا، رەپە­تيتسياعا، ت.ب. قاجەتتىلىك ءۇشىن ەشكىم­گە ايتپاي، ۋچيليششە اۋماعىندا سىپىرۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەنىن ەشكىم بىلە بەرمەيدى. كەشەگى ۋنيۆەرسيتەت پرورەكتورىنىڭ ۋچيليششە اۋماعىندا سىپىرۋشى بولۋى اقىلعا سىيمايتىن نارسە بولسا دا، ابەكەڭ بىرەۋگە قول جايماۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا بارادى.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ باعىن اشقانى سەكىلدى، ابەكەڭنىڭ دە جولى وڭعارىلا باستادى. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعاپ، پروفەسسور اتاندى. سول كەزدەگى تسەلينوگراد قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ رەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. پروفەسسور ا.قۇسايىنوۆتىڭ تۇلعالىق بولمى­سى­نىڭ ەرەكشە بايقالعان تۇسى – اقمولانىڭ ەلورداعا اينالىپ، ەلىمىزدىڭ ساياسي-اكىمشىلىك ورتالى­عىنىڭ استانا قالاسىنا قونىس اۋدار­عان كەزى-ءتىن. قالاداعى پەدينستيتۋت «ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى» دەگەن اتاۋعا يە بولىپ، جاڭا باس كورپۋس سالىندى. قۇرىلىس تولىعىمەن بىتكەنشە رەكتور قۇرىلىسشىلارمەن بىرگە ونىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. ۇستازى اكادەميك ءو.ا.جولداسبەكوۆتەن ۇيرەنگەنىندەي، ەڭ باستى جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، عيماراتتىڭ قۇرىلىسى مەن ساۋلەتىنە، ءاربىر كەزەڭنىڭ دەر كەزىندە اياقتالۋىنا كۇش سالدى. ول كەزدە قازاقستاننىڭ باس قالاسىنا كەلگەن شەتەلدىك جوعارى مارتەبەلى قوناقتاردىڭ باعدارلاماسىنا ۋنيۆەر­سيتەتتەگى كەزدەسۋ جوسپارلاناتىن. سول جىلدارى ابەكەڭ تالاي شەتەلدىك پرەزيدەنت پەن پرەمەر-ءمينيستردى قارسى الىپ، ۇلتىنىڭ قوناقجايلىق قاسيەتىن كورسەتكەن.

پروفەسسور ا.قۇسايىنوۆ تاۋەل­سىز قازاق ەلىندەگى عىلىمي كادرلار­دى دايار­لاۋ ىسىندە دە شەبەر ۇيىم­داستىرۋشى جانە ءپرينتسيپتى باسشى رەتىندە زيالى قاۋىم اراسىندا تانى­مال بولدى. بەس جىلداي جوعارى اتتەس­تاتسيالىق كوميتەتتى باسقاردى. سول جىلدارى قاي ماماندىق تۇرىندە بولسىن ناشار ديسسەرتاتسيالىق جۇ­مىس بەكىمەي، كەرى ورالاتىن. مۇن­داي­­دا قانداي دا ءبىر قىسىم تۇرىنە قارا­ماستان شىنايىلىق پەن پرين­تسيپ­شىلدىكتى باستى قارۋ ەتكەن ابەكەڭ بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الدى.

ەل قادىرلەگەن ابەكەڭنىڭ اڭىز ادامعا لايىقتى تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ماقال-ماتەلدەردى كەرەمەت بىلەتىندىگى. ءتىپتى ونىڭ كەيبىر تاربيەلىك سي­پاتتاعى ماقالالارى مەن بەرگەن سۇحباتتارىنىڭ اتاۋى ماقالمەن تۇيىندەلەتىن. «دارياعا ات سالماي تۇرىپ، وتكەلىن تاپ» («ايقىن»، 27 قىركۇيەك 2017 جىل)، «وتكەن – ورەۋىل، قالعان – سالاۋات» («جاس قازاق»، 2 جەلتوقسان 2017 جىل)، «سانالى ادام ساعىڭدى سىندىرمايدى» («الماتى اقشامى»، 10 اقپان 2018 جىل)، ء«وزىن-ءوزى جەڭگەن ادام عانا جەڭىسكە جەتەدى» («نۇرلى تاڭ»، 22 اقپان 2018 جىل) دەپ وسىلاي جالعاسا بەرەدى. ابەكەڭنىڭ ماقالالارىنداعى ويلار مەن پىكىرلەردەن ومىرلىك تاجىري­بەنى،  ۇستازدىق پەن ابىزدىق قاسيەتتەردى بايقايسىز. ال ونىڭ سۇحباتتارىنداعى ماقال-ماتەل­دەردىڭ مولدىعى، ورىندى قولدانىلۋى تالايعا ونەگە بولارى انىق.

قاراپ وتىرسام، ابەكەڭنىڭ بويىن­داعى دالدەپ تۋراسىن ايتۋ، شەشەندىك اتا-تەكتەن بەرىلگەن قاسيەت سياقتى. اتاقتى اقىن يسا بايزاقوۆتىڭ سوزگە شەشەندىگىنىڭ ءبىر ۇشى ونىمەن نەمەرە تۋىس ابەكەڭە دە دارىعانى انىق. ابەكەڭنىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ ءبىرى نامىسىن قولدان بەرمەي ەل قورعاپ، جاۋعا قارسى شاپسا، ەكىنشىلەرى القالى جيىنداردا ءسوزدىڭ ءدامى مەن شىرايىن كەلتىرە سويلەسە، سولاردىڭ ءبىر ۇرپاعى ابەكەڭ دە سول ونەردىڭ ەكەۋى دە ۇشتاسقان دەۋگە تولىق نەگىز بار. مىنە، وسى قاسيەتتەر ونى اڭىزعا لايىقتى تۇلعاعا اينالدىرادى.

بەرەكەت كارىباەۆ،

ۇعا اكادەميگى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى

كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى