جەڭىستىڭ باستاۋى – حالىق

مەملەكەت باسشىسى باتىل ارەكەت ەتىپ، مەملەكەتتىك توڭكەرىستىڭ الدىن الدى، ازاماتتىق قاقتىعىسقا جول بەرمەي، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ نەگىزىن ساقتاپ قالدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما جانە باسقا دا بىرقاتار باستاما ارقىلى پرەزيدەنت ق.توقاەۆ ەلىمىزدىڭ جاڭا مەملەكەتتىك-ساياسي قۇرىلىمى مەن جاڭا قوعامدىق-ەكونوميكالىق ءومىر سالتىن قۇرۋ ستراتەگياسىن ناقتىلادى. حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەتتەگى كوپۇلتتى قازاقستان حالقىنىڭ جاۋابى بولجامدى ەدى. سايلاۋدا قاسىم-جومارت توقاەۆ 81 پايىزدان استام داۋىس جينادى جانە بۇل  كورسەتكىش – حالىق سەنىمنىڭ دالەلى.

كوپشىلىك كۇنى بۇگىنگە دەيىن «جاڭا قازاقستان دەگەن نە؟»، «ونىڭ ەسكىدەن ايىرماشىلىعى قانداي؟»، «نەلىكتەن ادىلدىك جاستاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا «ترەندتە» ەمەس؟»، «توقاەۆتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ وزەگى نە؟»، «ونىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ، الداعى 7 جىلعا ارنالعان باعدارلاماسىنىڭ نەگىزى قانداي؟» دەگەن كوكەيدە جۇرگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەپ كەلدى.

ادىلەتتىلىكتىڭ بولماۋى – بۇكىل الەم­دەگى نارازىلىقتاردىڭ، ازاماتتىق قاق­تى­عىستاردىڭ جانە رەۆوليۋتسيالاردىڭ باستى سەبەبى. قازاقستانداعى قاڭتار وقيعاسى دا اسقىنعان ادىلەتسىزدىكتىڭ سالدارىنان كورىنىس تاپتى. تەڭسىزدىك ماسەلەسى شيەلەنىسىپ كەتتى. وليگوپوليالار مەن قارجى-وليگارحيالىق توپتار ەكو­نو­مي­كالىق ءوسۋدىڭ نەگىزگى بەنەفيتسيارى اتاندى. قازاقستاننىڭ جارتى بايلىعىن 162 ادام يەمدەندى. شەتەلدىك وفشورلارعا قازاقستاننان شامامەن 140-160 ملرد تەڭگە جىلىستاتىلدى.

ءبىزدىڭ الدىمىزدا بالاما تاڭداۋ تۇردى: ساياساتتى وزگەرتىپ، ەلىمىزدى دامىتۋ نەمەسە توقىراۋعا تاپ بولىپ، ەلدى جوعالتۋ قاۋپىنە ۇرىنۋ. تولىققاندى پرەزيدەنت اتانىپ جانە 2022 جىلعى قاڭتاردا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تىزگىنىن قولىنا العان قاسىم-جومارت توقاەۆ قوعامنىڭ سۇرانىسىن سەزىنە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ساياساتتى حالىققا باعىتتادى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ سايلاۋ­الدى باعدارلاماسىندا ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالادا جيناقتالىپ قالعان جۇيەلى پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ ناقتى رەفورمالارى مەن شارالارىن ۇسىندى.

مەملەكەت باسشىسى قاراعاندى وبلى­سىنىڭ جۇرتشىلىعى الدىندا سوي­لەگەن سوزىندە: «قازاقستانداعى وليگارحيالىق كاپيتاليزم ءداۋىرى اياقتالىپ كەلەدى، ەل ازاماتتارى الدىندا جوعارى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك كەزەڭى باستالادى»، دەدى. بۇل ءسوزى ونىڭ سوتسيال-دەموكراتيا پرينتسيپتەرىنە دەگەن ادالدىعىن ايقىن كورسەتەدى.

مۇنداي وتكىر «سولشىل» بۇرىلىس حالىقتىڭ تامىرىن تاپ باستى. بۇعان جالدامالى ەڭبەك ادامدارىنىڭ، شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنىڭ، ستۋدەنت جاستاردىڭ، زەينەتكەرلەردىڭ – قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، الەۋمەتتىك ادىلدىكتى قالايتىن قاراپايىم ازاماتتاردىڭ سايلاۋدا جوعارى بەلسەندىلىك تانىتۋى دالەل بولدى.

سوتسيال-دەموكراتيا دەگەنىمىز نە؟ سوتسيال-دەموكراتيا – الەۋمەتتىك ادىل­دىك­كە قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان يدەولوگيا، ياعني جەكە توپتاردىڭ ەمەس، حالىقتىڭ مۇد­دەسىنە سۇيەنۋ. سوتسيال-دەموكراتياعا ەڭ جاقسى سيپاتتاما بولاتىن ءۇش ءسوز: بوس­تان­دىق، ادىلدىك، ىنتىماقتاستىق.

سوتسيال-دەموكراتيانىڭ كلاسسيكالىق مىسالى – سكانديناۆ ەلدەرى. شۆەتسيا، دانيا، نورۆەگيا ادەتتەگىدەي ءتۇرلى حا­لىقارالىق يندەكستەردە ەڭ جوعارى ورىن­دار­عا يە – ەىدۇ-نىڭ ەڭ جاقسى ءومىر ين­دەكسى، ادام دامۋىنىڭ يندەكسى، باقىت ين­دەكسى جانە ت.ب.

ولاردىڭ تابىسىنىڭ قۇپياسى – الەۋ­مەت­تىك تەڭسىزدىكتى ازايتۋ جانە قاۋىپ­سىز ءارى تەڭ قوعام قۇرۋدى ماقسات ەتكەن الەۋمەتكە باعدارلانعان ەكونوميكا. مۇن­داي ساياساتتىڭ «Welfare state» نەمەسە ء«ال-اۋقات مەملەكەتى» دەپ اتالۋى بەكەر ەمەس. سكانديناۆ ەلدەرىندەگى كەدەيشىلىك دەڭگەيى ەىدۇ ەلدەرىندە ەڭ تومەن كورسەتكىشكە يە جانە 1 پايىزدان اسپايدى. تەك بيۋدجەتتىڭ الەۋمەتتىك شىعىستارى ءىجو-ءنىڭ شامامەن 25 پايىزدى قۇرايدى. سالىستىرۋ ءۇشىن، قازاقستاندا بيۋدجەتتىڭ الەۋمەتتىك شىعىستارى ءىجو-ءنىڭ 10 پايى­زىنا جەتەر-جەتپەس دەڭگەيدە.

5،4 ملن ادام تۇراتىن نورۆەگيا ءىجو-گە شامامەن 500 ميلليارد دوللار وندىرەدى. ياعني ءاربىر نورۆەگيالىق ءۇشىن 89 مىڭ دوللار. نورۆەگياداعى بارلىق تابيعي رەسۋرس حالىق مەنشىگىندە. نورۆەگيا مۇناي ونەركاسىبىنىڭ ۇستەمە كىرىسى مەملەكەتتىك زەينەتاقى قورىنا اۋدارىلادى. ونىڭ اكتيۆتەرى 1،1 ترلن دوللاردان اسادى. قا­زىر قور الەمدەگى بارلىق اكتسيانىڭ شا­­ما­مەن 1،4%-ىنا يە. وعان 70-تەن استام ەل­دەگى 9 مىڭنان جوعارى كومپانيانىڭ ۇلەسى تيەسىلى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، نورۆەگيانىڭ ءاربىر ازاماتىندا مۇنايدان تۇسكەن تابىستان قۇرالعان 238 مىڭ دوللار جيناق بار. نورۆەگيالىق مودەل – حالىقتىڭ مەنشىگى مەن مەملەكەتتىڭ جوعارى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنە نەگىزدەلگەن. بۇل «سكانديناۆيالىق سوتسياليزم» دەپ اتالادى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ وسى جولدى ۇسىندى، بۇل – ءبىز باراتىن جول. جاڭا مەملەكەتتىك-ساياسي جانە جاڭا قو­عامدىق-ساياسي قۇرىلىمنىڭ نەگىزى – حا­لىق كاپيتاليزمى، حالىق ەكونوميكاسى. وسىلايشا، وليگارحيالىق كاپيتاليزمنىڭ ورنىنا حالىقتىق كاپيتاليزم كەلەدى.

حالىقتىڭ جەر مەن تابيعي رەسۋرس­تار­دىڭ يەسى ەكەنى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق نورما بار. بۇل – بيىل 4 ساۋىردە قازاق­ستان حالىق پارتياسى جاريالاعان كونس­تي­تۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋ. وسى كونستي­تۋ­تسيالىق نورمانى ىسكە اسىرۋ ماقسا­تىن­دا پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن «ۇلت­تىق قور – بالالارعا» اتتى جاڭا باعدار­لاما ىسكە قوسىلادى. ۇلتتىق قوردىڭ ين­ۆەس­تيتسيالىق تابىسىنىڭ 50%-ى بالالار­دىڭ ارنايى جيناقتاۋ شوتىنا اۋدارىلادى.

مەملەكەت باسشىسى كاسىپكەرلىك رۋحتى تەجەيتىن كەدەرگىلەر مەن شەكتەۋلەردى جويۋ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ سىندى ماسەلەلەرگە باسىمدىق بەرەدى.

قارجى-وليگارحيالىق توپتاردىڭ ورنىنا ءتۇرلى ءوندىرىس پەن قىزمەت كورسەتۋ سالالارىنداعى شاعىن كاسىپورىنداردىڭ شوعىرى كەلۋى كەرەك. ءبىز ءىرى وندىرىستەردەن باس تارتپايمىز. الايدا كوزقاراس وزگە­­رە­دى. جاپوندىق «تويوتا» كونتسەرنىن بار­لىعى بىلەدى. بۇل الىپ قۇراستىرۋ زاۋىتى، ونىڭ اينالاسىندا ونداعان مىڭ شاعىن كاسىپكەر – ءوز بيزنەسىنىڭ يەسى جۇمىس ىستەيدى. ياعني بۇل – الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءىرى بيزنەس.

حالىقتىق كاپيتاليزم يدەولوگيا­سى قازاقستان حالىق پارتياسىنىڭ قۇن­دى­لىقتارىنا تولىق سايكەس كەلەدى. جىل باسىنان باستاپ وليگوپوليالارعا قارسى كۇرەستى جانە زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆ­تەر­دى قايتارۋدى قوسا العاندا اۋقىمدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ترانسفورماتسيا باستالدى.

قازاقستان تۇراقتى دامۋعا جەتى جىل كەپىلدىك الدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما جۇزەگە اسىرىلدى. جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان جاڭا كون­ستي­تۋ­تسيا اۋقىمدى قايتا قۇرۋلاردىڭ بەرىك كونستيتۋتسيالىق نەگىزىن قالادى.

سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنان ىقپالدى پارلامەنتى مەن ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتى بار پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشۋ باستالدى. قاسىم-جومارت توقاەۆ اتاپ وتكەندەي، پرەزيدەنت – حالىق بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە كەلىسىمشارت جاسايتىن جالدامالى مەنەدجەر. وسى لاۋازىمدى اتقارعان جانە اتقاراتىن ءار ادام ەڭ تالاپشىل ءۇش سۋديانىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى: حالىق، تاريح جانە ار-وجدان.

بيلىكتىڭ وكىلدى تارماعى كۇشەيتىلدى، تەجەۋ مەن تەپە-تەڭدىك جۇيەسى نىعاي­تىل­دى. ءماجىلىس پەن وبلىستىق ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋدىڭ ارالاس ماجو­ري­تارلىق-پروپورتسيونالدى مودەلى، اۋدان­دىق جانە قالالىق ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىن سايلاۋدىڭ تولىق ماجوريتارلىق جۇيەسى ەنگىزىلدى.

كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلدى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل مارتەبەسى كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيدە بەكىتىلدى، ءولىم جازاسىنا تۇبەگەيلى تىيىم سالىندى.

كونستيتۋتسيالىق رەفورمادان كەيىن جاڭا ستراتەگياعا سايكەس نەگىزگى مەملە­كەت­تىك ينستيتۋتتاردى جىلدام جانە كەشەندى تۇردە قايتا قۇرۋ قاجەت بولدى. سون­دىق­­­تان پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەر­زىمىنەن بۇرىن وتكىزىلدى.

ءبىزدىڭ پارتيا كەزەكتەن تىس پرەزي­دەنتتىك سايلاۋدا باسقا پارتيالاردان بۇرىن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كانديداتۋراسىن قولدادى. قازاقستان حالىق پارتياسىنىڭ باستاماسىنا «Amanat» جانە «اق جول» پارتيالارى ءۇن قاتتى. وسىلايشا، قاسىم-جومارت توقاەۆتى قولدايتىن حالىق كواليتسياسى قۇرىلدى.

الەم تاريحىندا تۇڭعىش رەت بارلىق پار­لامەنتتىك پارتيالار حالىقتىق كاندي­دات­تىڭ بىرىڭعاي كواليتسياسىنا بىرىكتى. پارتيالار، ازاماتتىق قوعامداستىق، قاراپايىم ادامدار ءىس باسىنداعى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا سەنىم مانداتىن بەردى.

سايلاۋ الدىنداعى ۇگىت اياسىندا حالىق كواليتسياسى مۇشەلەرى 14 وڭىردە بولىپ، حالىقپەن 100-دەن استام كەزدەسۋ وتكىزدى. قازاقستاندىقتار ق.توقاەۆقا سەنەدى جانە ونىڭ باستامالارىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتەدى. جالپى، ق.توقاەۆتى قولداۋداعى حالىق كواليتسياسىنىڭ ءرولىن باعالاۋ قيىن. ءبىر ايدا وراسان زور ءىس اتقارىلدى، كواليتسيا سايلاۋعا كوپتەگەن سايلاۋشىنى تارتتى. ەل ازاماتتارىمەن بولعان بارلىق كەزدەسۋدە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باعدارلاماسىن مىقتى ساياسي جانە رۋحاني-ەموتسيونالدى قولداۋ ايقىن سەزىلدى.

حالىقارالىق گەوساياسي كۇردەلى جاع­داي­دا ءبىزدىڭ ەلگە مەملەكەتتىك باسقارۋ تا­جىريبەسى مول جانە حالىقارالىق سايا­ساتتا بەدەلى زور ادام كەرەك. ق.توقاەۆ – بۇرىنعى وداقتىڭ ەڭ بەدەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى – ممحقي تۇلەگى، تاجىريبەلى ساياساتكەر، ديپلومات، باس­قا­رۋ­شى جانە ءمىنسىز بەدەلى بار مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەر.

سايلاۋ ناتيجەسىندە سايلاۋشىلار ەلدى دامىتۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان باعدار­لاماعا ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىرعانىن كورسەتتى. باعدارلامانىڭ جەكەلەگەن باستا­­ما­­لارىنىڭ ءبىرى – 2 جاستان 6 جاسقا دەيىنگى بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى بىلىم­مەن 100 پايىز قامتۋ جانە 1،5 ملن جاڭا وقۋشى ورنىن اشۋ. سونداي-اق بالالارعا ارنال­عان تەگىن سپورت سەكتسيالارى مەن شىعار­ماشىلىق ۇيىرمەلەرىن اشۋ دا كۇن تارتىبى­نەن تۇسپەيدى. بالا كۇتىمى بويىنشا الەۋمەت­تىك تولەمدەردى 1 جاستان 1،5 جاسقا دەيىن ۇل­عايتۋ، شاكىرتاقىنىڭ 2 ەسە ءوسۋى، 700 جاڭا مەديتسينالىق نىسان اشۋ دا ماڭىزدى. سونىمەن قاتار باعدارلامادا 111 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي تۇرعىزۋ مەن 3،3 ملن ازاماتقا جاڭا جۇمىس ورنىن اشۋ مىندەتى دە قاراستىرىلعان. جاس كاسىپكەر­لەرگە جىلىنا 2،5% جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتسياسىن دامىتۋعا 1 ترلن تەڭگە ءبولۋ، ۇلتتىق قور اكتيۆتەرىن 100 ملرد دوللارعا دەيىن ۇلعايتۋ، ەلدى مەكەندى 100% سۋمەن قامتۋ، 22 مىڭ شاقىرىم اۆتوجول سالۋ جانە رەكونسترۋكتسيالاۋعا دا باسىمدىق بەرىلەدى.

پرەزيدەنتتە جوعارىدا كورسەتىل­گەن­دەردى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بار. قىزمەتكە كىرىسە سالىسىمەن مەملەكەت باسشىسى ارنايى جارلىققا قول قويىپ، وندا سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامانى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ناقتى شارالاردى بەكىتتى.

وسىعان وراي ءبىز حالىقتىق كواليتسيانى ساقتاۋدى ۇسىندىق. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – پرەزيدەنتتىڭ ستراتەگيالىق باعىتى مەن رەفورمالارىنا ودان ءارى قولداۋ كورسەتۋ، ويتكەنى ول – حالىق كواليتسياسىنىڭ كانديداتى. سونىمەن قاتار ءبىز پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ ورىندا­­­لۋىن باقىلايمىز. تەك وسىلاي عانا ادى­لەت­تى قازاقستانعا قاراي ىلگەرىلەۋ جو­لىن­­داعى بىرلىگىمىزدىڭ كۇشىن ساق­تاي­مىز.

ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ،

قازاقستان حالىق
پارتياسىنىڭ توراعاسى