«ورتەكە» مەن قوجاناسىر ازىلدەرى يۋنەسكو تىزىمىنە ەندى

اتالعان سەسسياعا قاتىسقان قازاقستاندىق دەلەگاتسيا قۇرامىندا قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى قازاقستان ۇلتتىق كوميسسياسى جانىنداعى ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتتىڭ ساراپشىلارى بولدى.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى ورىن­داۋ­­­شىلىق ونەرى: بي، قۋىرشاق، مۋزىكا ۇشتىگىنەن تۇراتىن «ور­تەكە» – ءبىر جىپ­پەن بايلانعان تاۋ ەشكى مۇسىنشەسىن ىرعاققا بە­يىمدەگەن ونەر. قاز­ىرگى ۋاقىتتا تۇركىلەردىڭ بۇل ەجەل­گى ونەرى قۋىر­شاق-مۋزىكالىق مارتە­بە­گە يە. ويتكەنى مۇندا كور­كەم شىعارماشىلىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرىنىڭ سينتەزى كورىنىس تاپقان. ولار: ساندىك-قولدانبالى ونەر، مۋزىكا، بي، قۋىرشاق جۇرگىزۋ. «ورتەكە» جاي عانا بيلەپ قانا قويمايدى، كورەرمەندەردىڭ كوز الدىندا تۇتاس ءبىر وقيعانى وربىتەدى.

قوجاناسىر نەمەسە قوجا ناسرەددين – شىعىس فولك­لور­­لىق كەيىپكەرى، قىسقا ءازىل-سىقاق جانە ساتيرالىق مينياتيۋرالار مەن ءازىل اڭگىمەلەر­­دىڭ، كەيدە تۇرمىستىق ەرتەگىلەر­دىڭ كە­يىپكەرى. ول ز ۇلىمداردى، سا­راڭداردى، ارسىزدار مەن ەكى­جۇز­دىلەردى مازاق ەتەدى. بۇل ەلە­­­­مەنتتى ادامزاتتىڭ ما­تە­­ريال­­­­دىق ەمەس مادەني مۇرا­سى­نىڭ رە­­پرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنە ازەر­باي­جان، قازاقستان، قىر­عىز­ستان، تاجىكستان، تۇركيا، تۇرىك­مەن­ستان، وزبەكستان بىرلەسىپ ەنگىزدى.

ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسىنىڭ رەپ­رە­زەنتاتيۆتىك ءتىزىمى حالىقارالىق قو­عامدى ءتۇرلى ەلدەردىڭ مادەني داس­ت­ۇرلەرى جانە بىلىمىنەن، تا­نىم-تۇسىنىگىنەن حاباردار ەتۋدى كوزدەيدى.

ايتا كەتەيىك، ورايى كەلگەن بۇل ءىستى ۇيلەستىرۋدە 2020 جىلى قازاقستاننىڭ يۋنەسكو-داعى تۇراقتى وكىلىنىڭ ورىنباسارى اسقار ابدراحمانوۆتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە.

بۇعان دەيىن يۋنەسكو-نىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنە قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنە ءتان 11 ەلەمەنت ەنگىزىلگەن، ونىڭ ىشىندە تورتەۋى ۇلتتىق قازاق مادەني مۇ­راسىنا قاتىستى: «دومبىرا كۇي ونەرى» (2014)، «قازاق كۇرەسى» (2016)، «اسىق اتۋ ويىنى» (2017)، «قازاق جىلقى وسىرۋشىلەرىنىڭ كوكتەمگى مەرەكەلىك سالت-داس­تۇر­لەرى» (2018). جەتى ەلەمەنت بىر­قاتار ەلدىڭ ورتاق مادەني مۇرا­سىنا جاتادى: «كيىز ءۇيدى جاساۋ» (2014)، «ايتىس ونەرى» (2015)، «ناۋرىز» جانە «قاتىرما» (2016)، «قورقىت اتا مۇراسى» (2018)، «توعىزقۇمالاق» (2020)، «قۇسبەگىلىك» (2021).

ءسال كەيىنگە شەگىنە سويلەسەك، «ورتەكە» جانە «قوجاناسىر­دىڭ ءازىل اڭگىمەلەرىن يۋنەسكو-نىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنە ەنگىزۋ­دە ەلىمىزدىڭ الىبەك اسقاروۆ، مار­قۇم حابىلسايات ابىشەۆ، ۇلىق­بەك ەسداۋلەت، ديحان قامزابەك­ ۇلى، زيابەك قابىلدينوۆ، نۇر­لان ءالىمجانوۆ سىندى زيا­لى قاۋىم وكىلدەرى قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلت­تىق كوميسسياسىنىڭ باس حات­شى­سىنا ارنايى حات جازىپ، قوجا­ناسىردىڭ ءازىل اڭگىمە­لە­رى تەك قازاق ۇلتىنا عانا ەمەس، تۇر­كى دۇنيەسىنە ورتاق ەكەنىن ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتكەن-ءدى.

ماسەلەن، قوعام قايراتكەرى، زاڭگەر-عالىم مارقۇم حابىل­سايات ابىشەۆ: «قوجاناسىردىڭ ءازىل اڭگىمەلەرىن قازاق حالقىنىڭ ما­دەني مۇراسىنىڭ ماڭىزدى ەلە­مەنتى رەتىندە قاراستىرامىن. قوجاناسىردىڭ ازىلدەرى، افو­ريزم­دەرى قازاق، جالپى تۇركى جۇر­تىنىڭ ورتاق مۇراسى، عاسىردان عاسىرعا كەلە جاتقان دۇنيەتا­نى­مىنىڭ اجىراماس وبەكتىسى ەكەنى ءمالىم. مەن قوجاناسىر­دىڭ اڭگىمەلەرىن جاستايىمنان ەستىپ ءوستىم. مەنىڭ تۋعان جەرىم قارقارالى ۋەزى، توقىراۋىن بولىسىنا اتاقتى شىعىستانۋشى گ.ن.پوتانين 1913 جىلى ارنايى كەلىپ، قوجاناسىردىڭ ەرتەگىلەرىن، ەرتەگىلەردى، ميفو­لوگيالىق ەسكەرتكىش سارىن­دا­رىن جازىپ الىپ كىتاپ ەتىپ شى­عارعان. وعان حابارلاۋشىلار، ايتقىشتار مەنىڭ اكەلەرىم بولعان. قوجاناسىردىڭ ازىل­دەرى قىسقا، وڭتايلى، داعدى-دي­داك­­تيكالى، حالقىمىزدىڭ حال­قىمىزدىڭ ءدىني، ەتنومادەني بولمىسىندا تىرشىلىكتىڭ كۇردەلى فيلوسوفيالىق شەشىمدەرىن وڭاي شەشۋ ەسەبىندە قالىپتاسقان. قازىرگى قازاقتاردىڭ اۋىزەكى كوممۋنيكاتسياسىندا ەڭ كوپ سىلتە­مە جاسالاتىن – اباي، سونسوڭ قوجا­ناسىر. قوجاناسىردىڭ ازىل­دەرى قازاق جانە وزگە كورشىلەس حالىقتاردىڭ ورتاق مۇراسى رە­تىندە ادامزاتتىڭ ماتەريال­دىق ەمەس مادەني مۇراسىنىڭ يۋنەسكو قالىپتاستىراتىن رە­پرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنە قوسۋدى با­رىنشا قولدايمىن»، دەپ جا­ز­ىپتى.

مىنە، وسىنداي قولداۋ حات­تاردىڭ، باسقا دا ۇيىمداستىرۋ جۇمىس­تارىنىڭ ارقاسىندا اتال­عان قۇندىلىقتار يۋنەسكو-نىڭ ارنايى تىزىمىنە ەنگىزىلىپ وتىر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا­سىن قورعاۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رۇستەم مۇزافاروۆتىڭ ايتۋىنشا، رابات قالاسىندا وسى جىل­عى 28 قاراشا مەن 3 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ جونىندەگى ۇكى­مەتارالىق كوميتەتتىڭ 17-سەسسياسى قازاقستان ءۇشىن، قا­زاق مادەنيەتى ءۇشىن «ورتەكە» جانە «قوجا­ناسىردىڭ ءازىل اڭگىمە­لە­رىنىڭ» يۋنەسكو تىزىمىنە ەنۋىمەن تاريحتا قالادى.

«يۋنەسكو بۇۇ-نىڭ ما­دەنيەتكە جاۋاپتى قۇرىلىمى رەتىندە ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانىڭ، ونەردىڭ جانە باسقا دا رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ قور­عالۋىن قامتاماسىز ەتەدى. 2003 جىلى ۇيىم ارنايى قۇجات – 180 مەملەكەت راتيفيكاتسيالا­عان ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ تۋرالى كونۆەنتسيانى قابىلدادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى وسىدان ون جىل بۇرىن وسى كونۆەنتسيانى راتيفيكاتسيالادى. مادەني مۇرا­نىڭ ەلەمەنتتەرى وسى عاسىردىڭ جاڭا مىندەتتەرىن شەشۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى»، دەيدى ول.

رۇستەم مۇزافاروۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، كوميتەت مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى «ورتەكەنى» يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك تىزىمىنە ەنگىزۋدى قولداعان. بۇل قازاقتىڭ مادە­ني مۇراسى بۇكىل ادامزاتتىڭ مادە­ني دامۋ تاريحىنىڭ لايىقتى بولى­گى ەكەنىن مويىنداۋدى كورسەتە­دى. سونىمەن قاتار ادامزاتتىڭ ما­تەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا­سىنىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنە ەنگىزۋدى ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركيا، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان بىرلەسىپ ۇسىنعان «قوجاناسىردىڭ ءازىل اڭگىمەلەرىنىڭ» دە يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىنا الىنۋى اتالعان تۋىس ەلدەردىڭ ورتاق ماقتانىشى بولدى دەپ ايتا الامىز.