ءمامس: بايبالام سالۋدىڭ قاجەتى جوق

– جالپى، ءمامس جۇيەسىن ەنگىزۋگە نە سەبەپ بولدى؟

– ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق سالالارى نارىقتىق قارىم-قاتىناسقا وتكەلى ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. ياعني ولاردىڭ دامۋى الەمدە قالىپتاسقان زاڭدىلىقتار مەن قاعيداتتارعا سايكەس قالىپتاسىپ جاتىر. بۇل باعىتتا قازاقستانداعى ۇردىس­تەر كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وكىمەتىن­دەگى كوپ ەلدەردەن جوعارى. سونىڭ ناتي­جەسىندە، مەملەكەتىمىز الەمدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق ورتادا تانىمال، بولاشاعى زور ەلدەردىڭ قاتارىنا ەندى. نارىقتىق قارىم-قاتىناستار الەۋمەتتىك سالاعا دا كوپ اسەرىن تيگىزەتىنى داۋسىز. سوندىقتان مەديتسينا سالاسىندا حالىققا قولجەتىمدى ءارى ساپالى مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ىزدەۋ تالاپ ەتىلەدى. سونداي ءتاسىلدىڭ ءبىرى – مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسى. دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، ونىڭ ءارتۇرلى فورماسى بار.

«اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، ەلىمىزدە 1996-1998 جىلدارى ەنگىزىلگەن مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىنىڭ كەمشىلىكتەرى مەن ولقىلىقتارىن ەسكەرە وتىرىپ، دۇنيە جۇزىندە، نارىق زامانىندا حالىققا مەديتسينالىق كومەكتى ۇيىمداستىرۋدىڭ جولدارىن، الەمدەگى تاجىريبەلى ساراپشىلاردىڭ كومەگىن پايدالانا، زەردەلەي وتىرىپ، 2015 جىلى ءمامس جۇيەسىن ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. ونى ساپالى تۇردە ىسكە قوسۋ ءۇشىن ءتورت جىلدىق دايىندىق كەزەڭى بەلگىلەنىپ، 2020 جىلدان باستاپ تولىق ەنگىزىلۋى كەرەك-ءتىن. بۇل باعىتتا كوپ جۇمىس جۇرگىزىلدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل جۇيەنىڭ ويداعىداي ىسكە قوسىلۋىنا 2020 جىلى تورتكۇل دۇنيەنى شارپىعان كوروناۆيرۋس ناۋبەتى كەرى اسەرىن تيگىزدى.

– وسى ارالىقتا جاڭا جۇيە دەنساۋ­لىق ساقتاۋ سالاسىنا قالاي اسەر ەتتى؟

– جاڭا جۇيە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا كوپ جەتىستىك الىپ كەلدى. ماسەلەن، سالانى قارجىلاندىرۋ كولەمى ارتتى. 2022 جىلى قارجى دەڭگەيى 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە ۇلعايدى – 1،05 ترلن تەڭگەدەن 2،2 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوستى. بۇعان قوسا سالاعا جاڭا تەحنولوگيالار كەڭىنەن ەنگىزىلە باستادى. سول سەكىلدى جوعارى تەحنولوگيالىق مەديتسينالىق كومەكتىڭ كولەمى ەكى ەسە ارتتى. وبلىس ورتالىقتارىندا جوعارى تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن ورتالىقتار كوپتەپ اشىلدى. كونسۋلتاتيۆتى-دياگنوستيكالىق كومەك پەن ستوماتولوگيالىق كومەكتىڭ كولەمى 5 ەسە ءوستى. مەديتسينالىق كومەك­تىڭ كت، مرت، پەت، وڭالتۋ سەكىلدى جاڭا تۇرلەرىنە قولجەتىمدىلىك ارتتى. جەكەمەنشىك مەديتسينالىق ورتالىقتار جۇيەگە تارتىلىپ، حالىقتىڭ ساپالى مەديتسينالىق كومەككە قولجەتىمدىلىگى ارتتى. مەديتسينالىق مەكەمەلەردە مەملەكەتتىك تۇرعىداعى دەربەستىك كەڭەيىپ، باسقارۋدىڭ زاماناۋي تۇرلەرىن ەنگىزۋگە مۇمكىندىك تۋدى.

بيىل جوعارى تەحنولوگيالىق كومەك كولەمى ءبىر جارىم ەسە ءوستى. وسى جىلى 13 مىڭعا جۋىق قىمبات وپەراتسيا جاسالدى. ونىڭ ىشىندە «اڭساعان ءسابي» باعدارلاماسى بويىنشا قور ەكۇ پروتسەدۋرانىڭ 7 مىڭ رەپرودۋكتيۆتى قىزمەتىن قارجىلاندىرادى.

ارينە، شەشىلمەگەن ماسەلەلەر، ولقىلىقتار ءالى دە بار. بىراق اۋقىمدى وزگەرىس ەنگىزۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك. سالاعا بىلىكتى ۇيىمداستىرۋشى ماماندار قاجەت. سول سەكىلدى حالىقتىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن دە وزگەرتۋ ماڭىزدى.

– مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورى­نىڭ بيۋدجەتى قانشالىقتى اشىق ءارى قالاي باقىلانىپ وتىر؟

– بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعى 16 قاراشاداعى «مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى. اتالعان زاڭعا سايكەس، ءمامس قاراجاتىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مەملەكەت كەپىلدىك بەرەدى. قوردىڭ قاراجاتى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكىندە ساقتالادى جانە تەك قانا ءمامس جۇيە­سىندە مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ بويىن­شا دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ كورسەتىلەتىن قىزمەتتەرىنە اقى تولەۋگە جۇمسالادى. قوردىڭ قارجىلىق ەسەپتىلىگى كوممەرتسيالىق قۇپيانى قۇرامايدى. قاراجاتتاردىڭ ءتيىمدى جانە دۇرىس پايدالانعانىن انىقتاۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋديتورلىق قىزمەت تۋرالى زاڭناماسىنا سايكەس، جىل سا­يىن مىندەتتى تۇردە اۋديت جۇرگىزىلەدى جانە ناتيجەلەرى قۇزىرلى ۇيىمداردىڭ دەڭگەيىندە قارالادى. سوندىقتان بۇقارا حالىقتىڭ «قوردىڭ قارجىسىن ورىنسىز پايدالانىپ جاتىر» دەپ بايبالام سالۋى­نا ەشقانداي نەگىز جوق.

– مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى نارىق­تىق قارىم-قاتىناستاردى قالىپ­تاستىرۋعا ۇلەس قوسىپ جاتىر دەپ ايتا الامىز با؟

– الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندى­رۋ قورى – دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ كورسەتىلەتىن قىزمەتتەرىن مەديتسينالىق قىزمەتتەردى ساتىپ الۋ شارتىندا كوزدەلگەن كولەمدەردە جانە تالاپتارمەن ساتىپ الۋ مەن ولارعا اقى تولەۋدى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىندا ايقىندالعان وزگە دە فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىم. وسىعان سايكەس جينالعان قارجى، نەگىزىندە ۇكىمەت بەكىتكەن، تەگىن مەديتسينالىق كو­مەك پەن ءمامس تىزبەسىنە كىرگەن كومەك­تەردى قارجىلاندىرۋعا جۇمسالادى. تۇرعىنداردى قاجەتتى، قولجەتىمدى جانە ساپالى مەديتسينالىق كومەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى مەنشىكتەگى مەديتسينالىق ۇيىمدار كەڭىنەن پايدالانادى. ياعني بۇل ۇيىم دەنساۋلىق سالاسىندا نارىقتىق قارىم-قاتىناستىڭ قالىپتاسۋىنا جاۋاپتى جانە وسى جاعدايدا ۇكىمەتتىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇقىقتارىن قورعاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىراتىن قۇزىرلى ورگانداردىڭ بىرىنە جاتادى. زاڭناماعا سايكەس، قور ءوزىنىڭ قىزمەتىن قوردىڭ اكتيۆتەرىنەن الىناتىن كوميسسيالىق سىياقى ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرادى. كوميسسيالىق سىياقىنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىنىڭ شەكتى شاماسىن جىل سايىن ەل ۇكىمەتى بەلگىلەيدى.

– الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساق­تاندىرۋ قورىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى بىرلەسكەن جاۋاپكەرشىلىك ەكەنىن بىلەمىز. ياعني بۇگىن ءسىزدىڭ كومەگىڭىز تيسە، ەرتەڭ ءوزىڭىز دە جاردەمىن كورەسىز. دەسە دە بۇعان كەلىسپەيتىندەر بار. «اۋدارعان اقشا جەكە شوتقا جينالىپ، وزىمە عانا جۇمسالسا» دەيدى. ءسىزدىڭ ويىڭىز؟

– جوق، بۇل جاڭساق پىكىر. ول ءۇشىن جىلدىق اۋدارىم مەن ەمدەۋ شىعىندارىن، ەرىكتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جارنالارىن سالىستىرۋ كەرەك. جۇيەنىڭ نەگىزگى تيىمدىلىگى، مەديتسينالىق ساقتان­دىرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى – بىر­لەس­كەن جاۋاپكەرشىلىك. ياعني قارجى قورى مەملەكەتتىڭ، جۇمىس بەرۋشى ۇيىم­نىڭ، جۇمىسكەرلەردىڭ جانە ءوزىن-ءوزى ساقتاندىرۋشىلاردىڭ اۋدارىمدارى مەن جارنالارىنىڭ ەسەبىنەن قۇرالادى. ال جينالعان قارجى تەك مەديتسينالىق كومەكتى تۇتىنۋشىلارعا جۇمسالادى. سوندىقتان جىلدىق نەمەسە ايلىق جارنانىڭ نەگىزىندە ساقتاندىرۋ جۇيەسىنە ەنگەن ادام جۇيەنىڭ ەسەبىنەن باعاسى بىرنەشە ميلليون تەڭگەلىك مەديتسينالىق كومەك الۋعا قۇقىلى. ال جارنانى تولەمەگەن جاعدايدا ءبىر جىلدا ۇنەمدەگەن اقشاڭىز قانشا اقىلى مەديتسينالىق كومەككە جەتەدى، وسىنى ويلاۋ كەرەك. سول جارنالاردى جەكە ەسەپشوتقا جيناعاندا، ول اقىلى كومەكتى تولىق وتەي الا ما؟ مەنىڭشە، مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ مەن ەرىكتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىن اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. ەرىكتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىندە تولەنگەن جارنانىڭ كولەمىنە بايلانىستى كورسەتىلەتىن مەديتسينالىق كومەكتىڭ تۇرلەرى مەن كولەمى شەكتەۋلى بولادى.

– قور بارلىق جارنانى مەديتسينا­لىق قىزمەتتەردى ساتىپ الۋعا جانە ولار­دى ناقتى تولەۋگە باعىتتايدى دەلىك. ال ساقتاندىرىلعان ازاماتتار سالا­لىق ماماندارعا، قىمبات اناليزدەرگە جانە تاعى باسقا قىزمەتتەرگە جولدا­مانى نەگە ۇزاق ۋاقىت بويى الا المايدى؟  

– كومەكتىڭ تۇرلەرى مەن كولەمدەرى قوردىڭ بيۋدجەتىنە جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ تالابى مەن تاڭداۋىنا بايلانىستى. قوردىڭ مەديتسينالىق كومەكتەردى ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى قورعا جينالعان قارجىنىڭ كولەمىنە بايلانىستى. قولجەتىمدى تاۋار نەمەسە مەديتسينالىق كومەك الۋ مۇمكىندىگى بولعان كەزدە، اسىرەسە شىعىندار باسقا  نىساننان بولسا، ادامنىڭ تاڭداۋى مەن سۇرانىسى ارتا باستايدى. ياعني مۇمكىندىك پەن سۇرانىستىڭ تەپە-تەڭدىگى وزگەرەدى. حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ءمامس جۇيەسى قوماقتى قاراجاتتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دامىعان ەلدەردە جارنالاردىڭ دەڭگەيى جوعارى بولادى، جارنالاردىڭ جالپى سوماسى ايلىقتىڭ 15 پايىزىنا دەيىن جەتەدى. ال ءبىزدىڭ جۇيە­دە 5 پايىزدان اسپايدى. وسىعان باي­لا­نىستى تۇتىنۋشىلاردىڭ تالاپ-تىلەگى تولىق ورىندالمايدى جانە كەيدە ۇزاق كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. جوسپارلى مەدي­تسينالىق كومەكتى ۇزاق كۇتۋ دامىعان ەلدەرگە دە ءتان نارسە، وسىعان بايلانىستى حالىق تا تۇسىنىكپەن قاراۋ قاجەت. قاراجات قورى­نىڭ مۇمكىندىگىنە قاراي جىل سايىن مە­ديتسينالىق كومەكتىڭ تۇرلەرى مەن كولەمى­نىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىن دا ەسكەرۋ قاجەت.

– ءمامس جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

– ءبىزدىڭ جۇيە ءالى تاجىريبە جيناپ ۇلگەرگەن جوق، سونىمەن قاتار جاھاندىق فاكتورلار دا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ارينە، تالداۋ كەرەك، ەلدىڭ ەكونوميكاسىمەن، حالىقتىڭ وي-ورىسىمەن جانە باسقا دا فاكتورلاردى ەسكەرۋ قاجەت. ەڭ وزەكتى ماسەلە – جۇمىسپەن كامتىلماعان جانە ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ مەديتسينالىق كومەككە دەگەن قولجەتىمدىلىگىن ارتتى­رۋ. قوردىڭ جانىنان قۇرىلعان تۇراقتى قوعامدىق كونسۋلتاتيۆتى كەڭەس جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ قۇرامىندا سەنات جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، قوعام قايرات­كەرلەرى، قوعام بەلسەندىلەرى بار. اتال­عان كەڭەس ءمامس جۇيەسىنىڭ وزەكتى ماسەلە­لەرىن تالقىلاپ، ونى قۇزىرلى مەكەمەلەرگە جەتكىزىپ وتىرادى. كەزدەسەتىن كەمشىلىكتەر مەن ولقىلىقتاردى شەشۋ جونىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مەن مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنىڭ بىرلەسكەن جوس­پارلارى بار. مەنىڭشە، سول شارالاردى ورىنداپ-اق كوپ ماسەلەنى شەشۋگە بولادى.

اڭگىمەلەسكەن

دۋمان اناش،

«Egemen Qazaqstan»