«تەك ءوزىم بىلەم كەۋدەمە قاتقان بەرىشتى»

ارىعا بارماي-اق بەرىنىڭ جازيرالى ولكەسىنە ات شالدىرساڭىز سۇگىر، قوجانوۆ، كەڭەسباەۆ، الىمقۇلوۆ، مۇساەۆ، مومبەكوۆ، سۇلەيمەنوۆ جانە باسقا دا ىرىلەردىڭ ەسىمى جاڭعىراتىن كيەلى سوزاق جەرىندە تۋىپ، ۇلى ورتاق مۇددە – قازاق رۋحانياتىنا قىز­مەت ەتۋ، ۇلەس قوسۋ ءىسىن ويىنان ءبىر ساتكە دە شىعارماي، تالانتىنا ەڭبەكقورلى­عىن، ىزدەنىمپازدىعىن تىرەك ەتە ءجۇرىپ ەل اۋزى­نا ىلىككەن توكەڭ – تورەعالي ءوز ەلىنىڭ الدىن­داعى جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنەتىن ازامات. وسى جاۋاپكەرشىلىك ونى بايىز تاپتىرماي، اقىندىق پەن جۋرناليستيكانىڭ تىزگىنىن قاتار ۇستاۋعا ءماجبۇر ەتكەنى ءسوزسىز.

توكەڭ وقۋشى داپتەرىنە العاش بالاڭ ويىن ولەڭ ەتە ءورىپ، تالاپتانعان ساتتەردەن بۇگىنگە دەيىنگى ارالىقتاعى ءجۇرىپ وتكەن جولىنا كوڭىل كوزىن جىبەرسەڭىز، تىنىم­سىز ەڭبەك پەن ىركىلىسسىز ىزدەنىستىڭ، شيرىعۋ­دىڭ، شىعارماشىلىق باقىتقا كەنەلۋ قۇمار­لىعىنىڭ، ۇدايى ۇشتاماسا ۇشپاققا شىعارا قويۋى قيىن تالانتىنىڭ ءتاتتى دە قۇنارلى جەمىسىن كورەسىز.

ونىڭ بالاڭ كوڭىلىن جازۋعا جەلىك­تىر­گەن، ولەڭگە ەلىكتىرگەن جاستايىنان كىتاپقۇمار­لىعى بولسا كەرەك. دۇرىس شىعار، بىراق توكەڭدى قىزىعى مەن شىجىعى قوسارلانا جۇرەتىن شىعارماشىلىق قازانىندا قاي­ناتقان انانىڭ سۇتىمەن، اتانىڭ قانىمەن دارىعان قاسيەتى.

كوپ اقىن ءوزىنىڭ بالعىن شاعىندا جازعان جازبالارىن ەسەيگەندە وقىپ بەتى قىزارىپ، ونىسىن جىرتىپ تاستايدى ەمەس پە، ال ءبىزدىڭ توكەڭ ون ەكى-ون ءۇش جاسىندا جازعاندارىن بۇگىنگە دەيىن سارى مايداي ساقتاپ كەلەدى. مۇنىڭ سەبەبى – ءسىرا، بالاۋسا ولەڭدەرىنىڭ ءوزى ەتەك-جەڭى جيناقى، ەستى بولعانى عوي. بۇل جونىندە توكەڭنىڭ ءوزى: «سول ولەڭدەرىمنىڭ كەي جەرىن تۇزەتىپ كەپ جىبەرسەم، داپ-دايىن، ءتاۋىر دۇنيە بولادى»، دەيدى. ءجا، وتكەن شاقتى قويا تۇرالىق.

قاي اقىن بولسىن ولەڭدى كيە سانايدى، ودان قاسيەت ىزدەيدى. ونسىز اقىندىق ونەر ەشكىمگە ەسىگىن اشپايدى.

«قاجىلىققا نيەت ەتكەن قۇمىرسقاداي،

بەتكە الدىم ولەڭنىڭ قاعباسىن.

«جەتكىزەر، – دەمە، – بۇل ءجۇرىس قالاي؟»

جەتە الماسام جولدا ولەرمىن».

بۇل توكەڭنىڭ ولەڭ تۋرالى تولعانىسى.

اقىن ولەڭدى قاعباداي كورەدى، دۇرىسى – اقىن ءۇشىن ولەڭنىڭ ءوز قاعباسى بار. سول قاعباعا ۇمسىنىپ، وعان قول تيگىزبەي قويماۋدى ماقسۇت ەتكەن توكەڭنىڭ كوزدەگەنى – ولەڭ شىڭى. ول وسى جولدا جانىن قيۋعا ءازىر. اقىندىق سەرت، قايسارلىق، ولەڭگە دەگەن ادالدىق وسىنداي-اق بولار.

الماتىدا 1985 جىلى وتكەن رەسپۋب­ليك­ا­لىق «جىگەر» فەستيۆالىنىڭ ديپلومانتى ­اتانىپ، 1987 جىلى رەسپۋبليكالىق «جالىن» جۋرنالىندا توپتاما ولەڭدەرى جا­ريالانىپ قازاق پوەزياسىنداعى ساپارى وڭعارىلعان توكەڭنىڭ تۋىندىلارىنداعى پوەتيكالىق ادىستەر، ەستەتيكالىق تالعام­مەن ورىلگەن شۋماقتار، ىلكىمدى وي، ءمانىستى مانەرلەر ساناڭا سالماق سالا وتىرىپ سەر­گىتەدى، شيراتادى، شابىتتاندىرادى، اينالىپ كەلىپ قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ قادىرىن ۇقتىرىپ، قاسيەتىن سەزدىرەدى. اقىندىق قۋات دەگەن، بالكىم وسى شىعار.

قازاقتا حالقىمىزدىڭ قارا ولەڭىن تەمىر­قازىق ەتپەگەن اقىن جوق شىعار. وسى قاسيەت تۇنعان تەمىرقازىققا مىقتى اقىندار ءوزىن ارقيلى بايلايدى. باستاۋىن حالىقتان العان، اباي قۇنارلاندىرعان، ماعجان با­يىتقان، مۇقاعالي ءسانىن كەلتىرگەن قارا ولەڭ­نىڭ سارقىلماس قازىناسىنان ءشولىن قان­دىرىپ، سونىڭ وتەۋىن ءوز شەبەرلىگىمەن قايتارا بىلگەن توكەڭنىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ جازيرا-جازىعىنداعى شابىسىنىڭ ەكپىنىن انىق بايقاتار ولەڭدەرىنىڭ استارىندا ءسوز ۇعار وقىرمانعا وڭايلىقپەن اشىلا قويماس جۇمباق سىر، تىلسىم كۇش بار. سەنبەيسىز بە؟ ولاي بولسا، باسقاسىن ايتىپ جاتپاي-اق، مىنا ءبىر شۋماققا نازار سالىڭىز. سوندا سەنەسىز.

«ادامدى قويشى،

قۇدايمەن ءجۇرمىن كەلىسپەي،

ءتاڭىردىڭ ءىسىن تەرىستەي بەرەم، كەرى ىستەي.

مەيىرىن كوپكە،

پەيىلىن كوككە بەرمەگەن

تەك ءوزىم بىلەم كەۋدەمە قاتقان

بەرىشتى، ەي!»

قۇدايدى تانۋ مۇمكىن بە؟ جاۋاپ بەرۋ قيىن. ال جاراتقاندى تانۋعا تىرىسۋ ادام­دىقتىڭ ءازىز جولى ەمەس پە؟ بۇل جولعا تۇس­پەگەن جاننىڭ كەۋدەسىندە ۋايىم مەن قايعى بەرىش بولىپ قاتپاي ما؟ ەندەشە، كىنانى وزگەدەن ەمەس وزىڭنەن ىزدە. اقىن وسىنى اشىق، استارلاماي جەتكىزىپ تۇرعانىمەن ءبارىبىر ولەڭ ءوزىنىڭ ىشكى قاتپارىنا تىلسىمدى كۇشىن جاسىرىپ تۇر.

جىر دوداسىندا سىنالىپ ىسىلعان توكەڭ­نىڭ شىعارمالارىندا ۇلتتىق قۇندى­لىق، تانىم-تۇسىنىك كەڭىنەن كورىنىس بەرەدى. «تۇركiستانمەن تابىسۋ نەمەسە ازiرەت سۇلتان رۋحىمەن تiلدەسۋ»، «قارلىعاش پەن قازاق»، «جالعىزدىڭ جىرى»، «قامشى تارتۋ»، «جىلقى مىنەز»، «ادىراسپان»، «ۇشكىرۋ»، «قارا شاڭىراق»، «تال بەسىك» سياقتى ولەڭ­دەر لەگىنىڭ قايسىسىن الساڭىز دا ۇلتتىق ناقىش-بوياۋى قانىق.

ت.تاشەنوۆ ولەڭدەرىنىڭ پوەتيكاسىنا، ەستەتيكالىق الەمىنە زەر سالساڭىز نەشە ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدەرگە، تۇشىمدى تۇجىرىمدار مەن پاراساتتى پايىمدارعا مولىنان كەزىگەسىز. اقىنعا از-كەم كەزەك بەرەيىك. توكەڭ «سۋرەت» اتتى ولەڭىندە:

«ايلى ءتۇن – اق جال ارعىماقتارداي،

ايدىن كول – جاتقان

جارقىراپ ماڭداي…

سار دالا جاقتان سۇلۋشا ەسىپ،

سىپايى عانا سالقىن اققانداي;

دۇلەيدىڭ شوعى – ۇرەيدىڭ وعى

قىپ-قىزىل جۇلدىز بالقىپ اققانداي،

جالعىزدىڭ مۇڭى – بايعىزدىڭ ءۇنى

جانىڭدى ءبىر ءسات قالتىراتقانداي…»

كوڭىلدىڭ كىلتىن ءدوپ باسىپ، ادامنىڭ قۇبىلمالى جان سارايىنان سىر شاشىپ تۇر.

تاعى ءبىر ولەڭ – ء«ورت ىشىنەن امان شىق­قان گۇلدەيمىن»:

كۇندە، مەيلىڭ،

مىنە، مەيلىڭ،

كۇل، مەيلىڭ!

ءورت ىشىنەن امان شىققان گۇلدەيمىن...

...باق دەگەن – ءبىر باقا ايعىردىڭ قاسقاسى،

بۇرىس قونىپ، دۇرىس ويعا شوكپەگەن.

شالماسا دا ءجيى شابىت – شابان كەر،

مەنىڭ كەۋدەم – جازىلماعان كالام-شەر.

كەڭدىگىنەن كەمدىك كورىپ جۇرەتىن

ماعان ەمەس،

ماڭدايىما سالەم بەر!..

ءتۇسىن بەرمەس،

ءىشى تۇگىل، جازعان باس،

جەر قوزعالار – تورەعالي قوزعالماس».

اقىن وسى ولەڭىندە ءوزىنىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، ىشكى سىرىن پوەتيكالىق ۇتىمدى ادىسپەن بەرە العان...

توكەڭنىڭ تۋعان جەر، ەل، ءومىر، تابيعات، ماحاببات جانە باسقا دا تاقىرىپتار قوز­عالعان ولەڭدەرى كىمدى دە بولسىن بەيجاي قالدىرمايدى. اسىرەسە اقىننىڭ تۋعان جەر­گە دەگەن ءىلتيپاتى ەرەكشە ەكەندىگىن شىعار­ماشىلىعىنان انىق بايقايسىز. تۋعان جەر، وسكەن ەل تاقىرىبىندا جازىلعان ولەڭ­دەرىنەن قازاقتىڭ تاريحى، شەجiرەسى سويلەپ كەپ بەرەدى دە قازاقى قانىڭ تۋلايدى.

توكەڭ «قاراتاۋ» دەگەن ولەڭىندە بىلاي تولعاپتى:

«بىرەسە كوك مۇنارتىپ،

بىرەسە قوڭىر تارتىپ،

قۇبىلعان قايران تاۋىم

شوقتىعى ارتىق.

تەپسىنگەن تەرىسكەيدىڭ رۋحىنداي،

تۇر ءا-نەۋ ءور اشۋىڭ كوكتى شارپىپ.

مەن ءۇشىن اسقار شىڭىڭ – ارشىدايىن،

كورىنەر قۇزىڭ بيىك – كۇرسىدەيىن...

ۇزىلمەس مۇڭىڭ مىڭ جىل جىرلاسا دا

سۇرىنبەس ءجۇز جىراۋ مەن مىڭ سۇلەيىڭ...

...قاراتاۋ – سوزاقتىڭ كەرمە قاسىنداي،

اسپان مەن جەر جارالعاندا

ورتاسىندا قالعان

اشىلماي – قۇدايدىڭ قايعىسى تۇنعان قارا تاسىنداي...»

سوزاقتىڭ كۇنگەي جەلكەسىنەن كوكتەي ءوتىپ جاتقان، مىرزا پەيىلمەن بايلىعىن شاشسا دا قۇت-بەرەكەسى ورتايماس قاراتاۋىنىڭ شىڭىن ارشىعا، نايزاداي ۇشكىر قۇزىن كۇرسىگە تەڭەگەن اقىننىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ىستىق ىقىلاس، ىلگەرى نيەتىنە قالاي سۇيسىنبەسسىڭ؟!

سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى شولاق-قور­عان اۋىلىنا جاقىن، قاراتاۋدىڭ ەتەگىنە جار­ماسا ورنالاسقان قارابۇلاق دەگەن بەرە­كەلى اۋىل بار. توكەڭ وسى اۋىلدا تۋعان. مۇقا­عاليعا قاراسازى قادىرلى بولسا، توكەڭە قارا­بۇلاقتاي جەر جانناتى جوق. «قايران، قارا­بۇلاعىم» دەگەن ولەڭىندە اقىن بىلاي دەيدi:

«قايران، قارابۇلاعىم!

قايدا قامسىز، بۇلا كۇن؟!

جانىم بۇگiن جابىرقاپ،

جار باسىندا جىلادىم...

...توپىراعى – قۇنارىم،

تاسى بولعان – تۇمارىم.

قايران، قارابۇلاعىم،

قايران، قارابۇلاعىم!»

اقىن ءۇشىن ءوزى ءاربىر تاسىن تۇمارداي كورەتىن قارابۇلاعى قۇتتى قونىس، بەرەكەلى مەكەن.

اقىننىڭ وقىرماننان لايىقتى باعاسىن العان، ارىپتەس اعايىن جىلى لەبىز بىلدىرگەن «اققۋدىڭ قاۋىرسىنى»، «جاۋراتقان – جاپىراقتىڭ كولەڭكەسى» جانە «سارعالداق» اتتى جىر جيناقتارى حالقىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسىنا قوسىلعان ۇلەس. اقىن باقىتىنىڭ ءمانى دە وسىندا.

اتالعان كىتاپتار تورەعالي تاشەنوۆتىڭ قازاق پوەزياسىنداعى ورنىن ايقىنداپ بەردى. دەسەك تە اقىن ءۇشىن 1997 جىلى الماتى قالاسىندا باسىپ شىعارىلعان «اققۋدىڭ قاۋىرسىنى» اتتى جيناعىنىڭ ءجونى بولەك. بۇل تۋرالى توكەڭنىڭ ءوزى بىلاي دەيدى: «1997 جىلى «اققۋدىڭ قاۋىرسىنى» دەگەن پىشاقتىڭ قىرىنداي تۇڭعىش جىر جيناعىمدى الماتىدان مىڭ دانا ەتىپ شىعاردىم. تۇڭعىش جيناق بولعانمەن، ول جۇرتقا تاڭدامالىم سياقتى اسەر ەتتى. ابدەن ءوزىمنىڭ قاتاڭ سىنىمنان وتكەن، ءپىسىپ-جەتىلگەن وتىز بەس جاسىمدا شىعارعان كىتابىم عوي. وسى الاقانداي كىتاپ مەنىڭ اقىندىق پاسپورتىم بولدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 1998 جىلعى ادەبي جىلدىق قورىتىندىسىندا بايانداماشىنىڭ اۋزىنا ىلىگىپ، جاقسى باعالاندى».

ال تاياۋدا عانا جارىق كورگەن، الماتىدا تۇساۋى كەسىلىپ، ءالى ءبىزدىڭ قولىمىزعا جەتىپ ۇلگەرمەگەن «ايتتىم قۇلدىق، قالامقاس» اتتى جاڭا جىر جيناعى اقىننىڭ پوەزياداعى بەلەسىن وزگەشە ولشەم بيىگىنە كوتەرەرىن ءىشىمىز سەزەدى.

ت.تاشەنوۆتىڭ جۋرناليستيكا سالاسىن­داعى ەڭبەگى دە ەرەن. جاڭاتاس قالاسىندا شىعىپ تۇرعان «قاراتاۋ كەنشىسى» – «گورنياك كاراتاۋ» وندىرىستىك گازەتىنەن جۋرناليستىك جولى باستالعان توكەڭ رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا جارىق كورگەن ماقالالارىمەن كەڭىنەن تانىلدى. وقىرمان ماقالاسىن قيىپ الىپ، ساقتاپ قوياتىن ىزدەنىمپاز جۋر­ناليستەردىڭ قاتارىنا قوسىلعان توكەڭ­نىڭ قوزعاعان تاقىرىپتارى تاڭعالدىرادى. تاقىرىبىن ويناتا قويىپ، ءاربىر سويلەمىن ءمانىسىن كەلتىرە جازار ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز اڭىزدان اقيقات ىزدەگەندە، جابۋلى جات­قان، قالتارىستا قالىپ قويعان ماسەلەلەر­دى الدىڭا جايىپ سالعاندا رازى بولاسىڭ. «پۋشكيندى اتقان – كىم؟»، «ارقالىق اسپا­نىن اڭدىعاندار كىمدەر؟»، «جەتى قات جەر استى­نان شىققان داۋىس»، «قاپشاعايدىڭ تيىمدى­لىگى كوپ پە، زيانى كوپ پە؟»، «قازىعۇرتتىڭ توبەسىنەن نەگە ۇشاق ۇشپايدى؟»، «قاعباداعى قانتوگىس»، « ۇلى ماڭعىتتىڭ سوڭعى تۇياعى»، «حان ءتاڭىرى – قازاق جەرىنىڭ شامبالا­سى»، «اعا لەيتەنانت اعاەۆتى اقتاي الامىز با؟»، «شىمكەنتتى شۋلاتقان «سوعىس» قاشان بولىپ ەدى؟»، «تەمىرتاۋ تراگەدياسىن» تۋدىرعان ايىپتىلار كىم؟»، «شتيرليتس – قازاق» بولعان با؟»، «گيتلەردىڭ قازاقستانعا سوعىسى» نەنى كوزدەدى؟»، «الەمدىك جاسىرىن ۇكىمەت» قايدا ورنالاسقان؟» سىندى كوپتەگەن ماتەريالى تالايدىڭ ەسىندە بولار.

توكەڭنىڭ عىلىمي-تانىمدىق ماقالا­لارىن ايتساڭشى، شىركىن! ونىڭ بۇل باعىت­تاعى زەرتتەۋلەرى قازاق پۋبليتسيستيكاسى­نىڭ دەڭگەيىن كوتەردى. ول نە جازسا دا جە­رىنە جەتكىزە ءارى باتىل جازدى. 2011 جىلى «سانا مەن ساياسات» جانە 2012 جىلى «تاۋەلسىزدىك تالايى»، 2016 جىلى «قارا جەردىڭ كىن­دىگى» اتتى جيناقتارىندا توپتاستىرىلعان ەڭبەكتەرىنەن ونىڭ پۋبليتسيستيكالىق جانردا قارىمدى قالامگەر ەكەنىن انىق كورە­سىز. توكەڭنىڭ ەل ەسىنەن شىعىپ بارا جاتقان وقيعالاردى «جەلكەسىنەن سۇيرەپ» الىپ شىعار شەبەرلىگى، ساناسىنىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ، كوڭىلىنە اسەر ەتكەن وي-پايىمدارىن ۇسىنۋداعى ەپتىلىگى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

توكەڭ «ەندى قانداي ماقالا جازار ەكەن؟» دەپ ەلەڭدەپ كۇتىپ جۇرەتىن وقىرمانى كوپ ەكەنىن سەزەتىندىكتەن ەشقاشان ولپى-سولپى دۇنيە ۇسىنبايدى. وقىرمان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋ دەگەن وسى بولار. ونىڭ جازعان زەرتتەۋ ماقالالارى، جۇرگىزگەن سۇحباتتارى بۇگىندە ينتەرنەت الەمىندە، سايتتاردا ءورىپ ءجۇر. كوشىرىپ الىپ باسا بەرەدى. ولارعا پالەن دەپ جاتقان توكەڭ جوق.

ارينە، ماقالا وزدىگىنەن جازىلا سال­مايدى... بيىك تالعامى، كوپشىلىكتىڭ الدىن­داعى جاۋاپكەرشىلىگى توكەڭدى تىنىش جات­قىز­بايدى. توم-توم كىتاپتار وقۋ، ەسكى با­سى­لىم­­داردى، ارحيۆتەردى اقتارۋ، ولاردان تاپ­قان دۇنيەلەرىن تالداپ، ساراپتاپ بۇگىنگى وقىرمان تالابىنا ساي جازىپ شىعۋ وڭاي دەيمىسىز. بىراق توكەڭ وسىنداي اۋىر بەينەتتى ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى. ويتكەنى ونىڭ ءومىرى جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇرالعان. بەلگiلi ادەبيەتشi عالىم قانسەيiت ابدەز ۇلى كەزىندە توكەڭنىڭ جازبالارى جاس جۋرناليستەرگە شەبەرلiك شىڭداۋ جاعىنان دا بەرەر ساباعى مول ەكەنىن ايتقان ەدى. عالىمنىڭ بۇل پىكىرىن الداعى ۋاقىتتا ەسكەرگەنىمىز ابزال.

قورىتا ايتقاندا، تورەعالي تاشەنوۆ – پوەزيا الەمىندە دە، ۇلتتىق ءباسپاسوز كەڭىس­تىگىندە دە وزىندىك ورنى بار ايتۋلى قالامگەر. بۇل ءبىزدىڭ عانا ەمەس، جۇرتتىڭ پىكىرى.