قاجىمۇقاننىڭ ورىس شاكىرتى

وسى ساپارىمىزدا ادەيىلەپ بارىپ، وليمپيادا چەمپيونى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتىڭ العاشقى باپكەرى، كسرو سپورت شەبەرى، كسرو جانە قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىر­گەن جاتتىقتىرۋشىسى، قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇر­مەتتى قىزمەتكەرى، قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ قۇرمەتتى سپورت قايراتكەرى، سەمەي قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى روم يلماتوۆقا جولىققان ەدىك. مۇنداعى ماقسات – جاقسىلىقتى قا­لاي باپتادى، قالاي تاربيەلەدى، ۇلكەن سپورتقا قالاي قانات قاقتىردى... وسى سۇ­راقتار توڭىرەگىندە اڭگىمە­لەسۋ.

اعامىز ءسوزدى كوپ سوزىپ جاتپا­دى، جوعارىداعى سۇراقتارعا جاۋاپ رەتىن­دە: جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆتى 1972-1975 جىلدارى جاتتىقتىرعان كەزدە كۇندەلىكتى جازىپ وتىرعان قولجازبا كونسپەكتى-كىتاپشاسىن ۇستاتتى. ودان كەيىن مىنا وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعان فوتوسۋرەتتى بەرىپ تۇرىپ: «جۋرناليست قاراعىم، بۇل قۇندى سۋرەت. مىنا ورتادا تۇرعان ءيىر تۇمسىق، الىپ ادام­نىڭ اتى-ءجونى – ۆاسيلي گەورگيەۆيچ ياركوۆ. بۇل كىسى قازاقتان شىققان كۇش اتاسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ ۇلىنىڭ شاكىرتى» دەدى. سول ساتتە قاجىمۇقان اتامىز ايتتى دەيتىن: «مەنىڭ ۇستازىم دا، شاكىرتىم دە ورىس ۇلتىنان بولدى» دەيتىن ەكىۇشتىلاۋ ءسوز ەسىمە ءتۇستى.

فوتونى اينالدىرىپ قاراپ ەدىم، ەكىنشى بەتىندە «ۆ.گ.ياركوۆ بەسەدۋەت س بورتس. زووۆەتينستيتۋت. 1971 گ» دەگەن جازۋ بار ەكەن. دەمەك بۇل فوتو 1971 جىلى سەمەي قالاسىندا مال دارى­گەرلىك ينستيتۋىنىڭ كۇرەس زالىندا ءتۇسىرىلدى دەگەن ءسوز. ويتكەنى، وسى جىلدارى روم حاسان ۇلى اتالعان ينستيتۋتتا دەنە شىنىقتىرۋدان ساباق بەرۋمەن قاتار، گرەك-ريم كۇرەسى بويىنشا جاتتىقتىرۋشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەز. روم اعامىز 1936 جىلى بورودۋليحا اۋدانىنىڭ اۋىل ستانتسياسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. قازىر اباي وبلىسىنىڭ ورتالىعى سەمەي قالاسىندا امان-ەسەن تۇرىپ جاتىر.

* * *

راسىن ايتقاندا، قاجەكەڭ قازاق­تان ءوزى سياقتى بالۋان تاربيەلەي الما­عانى انىق. وعان سەبەپ تە كوپ ءتا­رىزدى. وسى پىكىرىمىزگە تۇزدىق بولاتىن وقيعا: 1945 جىلى سوعىستان كەيىن تامىز ايىندا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكا بويىنشا ۇلان-اسىر تويلاندى. وسى تويعا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاجى­مۇقان بالۋان دا شاقىرىلادى. وسى شا­رانىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، مەرەكەنى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى پارتيزان – جازۋشى ءادي ءشارى­پوۆ­تىڭ ەستەلىگىندە: «الماتىدان كە­لە­تىن قوناقتارمەن بىرگە ۆاگونمەن قا­جىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلىنىڭ ءوزى جانە جاس ايەلى، التى جاسار بالاسى بىرگە كەلدى. Cەمەيگە جەتكەن­دە قاجىمۇقان اقساقالدى وتباسىمەن قوس قاباتتى قوناقۇيدىڭ جەكە بول­مەسىنە ورنالاستىردىق. ول كىسىگە وب­لىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ جەڭىل ماشيناسى بەكى­تىلىپ بەرىلدى. مەن بۇرىنىراق با­رىپ، ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىن اشتىم. قاجە­كەڭ ماشيناعا كىردى دە، مول دەنە­سىمەن وتىرا كەتتى. سول كەزدە ماشينا­نىڭ رەسسورى شاق-شۇق ءبولىنىپ ءتۇستى دە، ماشينا يتشە شوقيىپ قالدى. قاجە­كەڭ ماشينادان ءۇنسىز شىقتى دا، شا­شى­لىپ جاتقان رەسسورعا ءبىر قاراپ:

– ءاي، ءشارىپ، ءجۇر، جاياۋ كەتتىك! – دەپ جىلجي بەردى. شوپىر: «ويباي، قۇ­رىدىم. ەندى رەسسور تابىلمايدى. مۇ­نى­ڭىز نە؟» دەپ جىلارمان بولىپ تۇر.

ءسويتىپ، قاجەكەڭە باسقا ماشينا ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. رىمبەككە باردىم. بولعان جاعدايدى كۇلە وتىرىپ ايتتىم. ول دا ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى. ويلاماعان جەردەن رىمبەك جول تاۋىپ كەتىپ، تەلەفون شالدى دا قاجىمۇقاندى قاراۋىلعا تويعا اپاراتىن امەريكالىق «ستۋدبەككەر» دەگەن ۇلكەن ماشينا شاقىرتتى» دەپ جازادى.

تويدىڭ ەڭ ءبىر كورنەكتى تۇسى – بالۋاندار كۇرەسىن قاجىمۇقان مەن زاڭعار قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋى قاتار وتىرىپ تاماشالاپتى. كەزىندە كۇللى رەسەي تسيركتەرىنىڭ شاڭىن قا­عىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ نەبىر ءاپايتوس الىپ­تارىمەن ايقاسقان كاسىبي بالۋان قاجىمۇقانعا اباي تويىندا كۇرەسكەن بالۋانداردىڭ قيمىل-قوزعالىسى ۇناماي وتىرعانىن اڭعارعان مۇحاڭ: «شۇكىر، قازىر قازاقستان بالۋانسىز ەمەس، ونى ءوزىڭىز دە كورىپ وتىرسىز. سويتسە دە، بۇلاردىڭ ءسىز شىققان بيىككە كوتەرىلەر ءتۇرى جوق. وكىنىشتىسى – بۇلاردىڭ ەشبىرى جانە وسى جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن جىگىتتەرىمىزدىڭ «ياپىرماي، قاجەكەڭنىڭ قۇپياسى نە ەكەن، سونى ەجەي-تەگجەيلى ۇيرەنسەك قايتەدى؟» دەگەن نيەتى جوق. مەن وسى­­عان قىنجىلامىن» دەگەن ەكەن («قا­جى­­مۇقان قاعاناتى». – شىمكەنت: ورداباسى، 2006. - 323 بەت). 

* * *

سونىمەن ءسوز باسىندا اتاپ وتكەن قاجىمۇقان اتامىزدىڭ شاكىرتى ۆاسيلي ياركوۆ كىم؟ قاجىمۇقان با­لۋاننىڭ سپورتتىق ءومىرىن زەرتتەۋشى الىمقۇل بۇركىتباەۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كۇش اتاسى بولاشاق شاكىرتى ياركوۆپەن سەمەي قالاسىندا شامامەن 1928 جىلى العاش جولىققان ەكەن. وسى وقيعا جايلى ءا.بۇركىتباەۆ 1978 جىلى جارىق كورگەن «قاجىمۇقان» اتتى حيكاياتىندا: «سەمەي قالاسىنداعى «تەپ­لوۆوز» ارتەلىندە جۇمىس ىستەيتىن قىز­مەتكەرلەر «قاجىمۇقان كەلدى» دەگەن حا­باردى ەستىپ، شۋ ەتە قالدى. بۇل سوزگە پالەندەي ءمان بەرمەگەن ۆاسيا اۋىر بورەنەلەردى كوتەرىپ جۇرە بەردى. جىگىت­تىڭ كۇشىنە تاڭ قالعان قاجىمۇقان وعان جاقىنداپ كەلىپ:

 – ءيا، باۋىرىم اتىڭ كىم؟- دەدى.

 – ۆاسيا.

 – جاسىڭ نەشەدە؟

 – ون جەتىدەمىن.

 – ەرتەڭ كەشكە تسيرككە كەل!

 – جارايدى.

ەرتەڭىندە جاس جىگىت جۇمىستان بوساي الماعاندىقتان تسيرككە بارمايدى. بىراق ونى ىزدەپ قاجىمۇقاننىڭ ءوزى كەلەدى. قولىنان جەتەلەپ تسيرككە الىپ كەلەدى. اۋەلى، گير تاسىن كوتەرۋ ءادىسىن ۇيرەتەدى. ودان كەيىن بەلدەسۋگە كوشەدى. ءسويتىپ، ۇزبەي ءۇش اي جاتتىقتىرىپ، سەمەيدە وتكەن باۋلاندار باسەكەسىنە قاتىستىرادى. بۇل سايىسقا رەسەيلىك تانىمال تسيرك بالۋاندارى ميحايل بوروۆ، فەوفان لاۆرەنوۆ، يان تسىگان قاتارلى مىقتىلار قاتىسادى. وسى جارىستا الىپتارمەن بەلدەسىپ، بەتى اشىلعان ۆ.ياركوۆتى ەكى جىلدان كەيىن ماسكەۋدەگى تسيرك بالۋاندارىن دايىندايتىن مەكتەپكە شىعارىپ سالىپ تۇرىن قاجەكەڭ: «ۆاسيا مەنى العاش كۇرەسكە ورىس دوستارىم ۇيرەتكەن ەدى، ەندى مىنە مەنىڭ العاشقى شاكىرتىم ورىس جىگىتى بولىپ وتىر» دەگەن تاريحي ءسوزىن ايتقان ەكەن («قاجىمۇقان قاعاناتى». – شىمكەنت: «ورداباسى»، 2006. – 262 بەت).

* * *

قاجىمۇقان اتامىز قادامىن ۇش­تاپ، جولىن اشىپ بەرگەن ۆ.ياركوۆ بالۋان 1911 جىلى 13 قاڭتاردا بۇ­رىن­عى سەمەي وبلىسىنىڭ نوۆو-پوك­روۆكا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. ياركوۆتار وتباسى 1929 جىلى سە­مەي­گە كوشىپ كەلىپ قونىستانىپتى. ماس­كەۋگە بارىپ ونەرىن ۇشتاعان جىگىت اتاقتى بالۋان يۆان ماكسيموۆيچ پوددۋبنىيدىڭ نازارىنا ىلىگىپ، ناتيجەسىندە: ساراتوۆ، تاشكەنت، پەنزا، تاللين، ماگنيتوگورسك، كراسنويارسك، يركۋتسك، تۇمەن، سيمفەروپول، ريگا، قازان، ءنوۆوسىبىر، چەليابى، تۋلا، باكۋ، زاپوروجە، دنەپروپەتروۆسك ت.ب. قالالاردا وتكەن چەمپيوناتتاردا باق سىنايدى. ءتىپتى 1934 جىلى دونداعى روستوۆتا وتكەن چەمپيوناتتا ۆاسيلي ياركوۆ جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلەدى.

ۆاسيلي گەورگيەۆيچ كەڭەس ۇكى­مەتى جىلدارى كلاسسيكالىق كۇرەس­پەن شۇعىلدانىپ، 1946-1950 جىلدار ارالىعىندا بۇكىلوداقتىق كاسىپ­وداقتار ورتالىق كەڭەسىنىڭ چەمپيونى اتاعىن ءۇش رەت جەڭىپ الۋمەن قاتار، ەكى دۇركىن «بولشەۆيكتەر» قوعامىنىڭ بۇكىلوداقتىق بىرىنشىلىگىندە جەڭىم­پاز اتانادى. «سوۆەتسكي سپورت» گازەتىنىڭ 1949 جىلعى 14 ساۋىردەگى سانىندا، ۆاسيلي ياركوۆ كەزەكتى جارىس ۇستىندە مدينارادزە باستاتقان بەس بالۋاندى 10 مينۋتتىڭ ىشىندە جىعىپ، بۇكىلوداقتىق كاسىپوداقتار ورتالىق كەڭەسىنىڭ چەمپيونى اتانعانى جايلى دەرەك جاريالانىپتى. 1957 جىلى «كسرو سپورت شەبەرى» اتاعىن الادى

1961 جىلى تسيركپەن قوش ايتى­سىپ، تۋعان جەرى سەمەيگە ورالىپ، باپ­كەرلىكپەن اينالىسادى. جارىقتىق 1995 جىلى 25 قاڭتاردا 85 جاسىندا قايتىس بولىپتى.

* * *

وسى ورايدا، مىنا فوتودا قارت بالۋان ياركوۆتى قورشاپ تۇرعان ازاماتتار كىم؟ سەمەي قالاسىنىڭ تۇرعىنى تانىمال بالۋان، قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىرۋشى، ەركىن جانە گرەك-ريم كۇرەس تۇرىلەرىنەن حالىقارالىق دارەجەدەگى تورەشى قايىرتاي ورازا­لينوۆ اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، سۋرەتتە سول جاقتان ءبىرىنشى تۇرعان ءادىلحان كەندىرباەۆ دەگەن قىزىل­وردالىق جىگىت. بۇل ازامات 74 كيلودا كۇرەسكەن. ينستيتۋت بىتىرگەن سوڭ تورعاي وڭىرىندە ەڭبەك جولىن باس­تاپ، امانكەلدى اۋدانىندا باس مال دارىگەرى، ودان كەيىن امانتوعاي اۋدانى جاڭادان قۇرىلعان تۇستا سوۆحوز ديرەكتورى قاتارلى قىزمەتتەر اتقارعان. قازىر زەينەتكەر استانا قالاسىندا تۇرادى. ەكىنشى تۇرعان ادام ءسىلام سمايلوۆ. بۇل جىگىتتە 63 كيلو سالماقتا كۇرەسكەن ەكەن. ءۇشىنشى، ياعني ۆاسيلي گەورگيەۆيچتىڭ وڭ يىعىن تىرەپ تۇرعان ورىس ازاماتى سەمەي تۋماسى نيكولاي بابيچەۆ. 100 كيلو سالماقتا كۇرەسىپ، بىرنەشە دۇركىن ەلىمىزدىڭ چەمپيونى اتانسا، ياركوۆتىڭ سول جاعىندا الدىڭعى قاتاردا تۇرعان 48 كيلودا كۇرەسكەن توقان قۇسمانوۆ، ونىڭ سىرت جاعىندا باسى كورىنىپ تۇرعان قاسكەلەڭ قالاسىنىڭ تۋماسى ءانجان رايحانوۆ دەگەن سپورت شەبەرى ەكەن. كەلەسى ازامات سپورت شەبەرلىگىنە كانديدات قوستانايلىق جۇماتاي بايبولعا­نوۆ ەرتەرەكتە ومىردەن وتكەن دەيدى. ال شەتتەگى جىگىت ۇلكەننارىندىق (شقو) قايىربەك مۋساليموۆ. بۇل بالۋان جايلى وليمپيادا چەمپيونى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ مارقۇم «مەنى قولىم­نان جەتەكتەپ كۇرەس كىلەمىنە شىعارعان جاناشىر دوسىم، ءارى كۇرەستەگى مىقتى قارسىلاسىم ەدى» دەپ ەسكە الىپتى. ال سۋرەتتە وڭ جاق شەتتى اق كويلەك قارا كاستوم كيىپ، گالستۋك تاققان ادام – وسى فوتونى بىزگە بەرگەن روم يلماتوۆ اعامىزدىڭ ءوزى.