اشتىقتى كەشەندى زەرتتەۋ كەرەك

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تا­ريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋ­تى عالىمدارى «1921-1922 جىل­دارداعى قازاقستانداعى اشار­شىلىق جانە ونىڭ سالدارى: زەرت­تەۋ­دىڭ جاڭا دەرەككوزدەرى، ما­سە­لەلەرى مەن بولاشاعى» تا­قى­رىبىندا وتكىزگەن عى­لىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيادا گرانت­تىق جوبا اياسىنداعى زەرتتەۋلەرمەن ءبولىسىپ، جۇزەگە اسقان جۇمىستار بارىسىنا ساراپتاما جاسادى.

كونفەرەنتسيانى ش.ءۋاليحا­نوۆ اتىن­داعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى شامەك تىلەۋباەۆ اشتى.

تاريحشى مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ارادا 100 جىل وتسە دە، اشتىقتىڭ سەبەپتەرى، اۋقىمى مەن سالدارى ءالى كۇنگە دەيىن وتاندىق جانە شەتەلدىك تاريحنامادا ءتيىستى باعاسىن الماي كەلەدى. 1920 جىلداردىڭ باسىندا اشتىقتان قازا تاپقانداردىڭ سانىن انىقتاۋ ءالى كۇنگە دەيىن باسى اشىق كۇيىندە قالۋدا. ءولىم-ءجىتىم جاعدايلارى تىركەلمەگەن ءارى ەسكەرىلمەگەن. سول كەزەڭدە قازاسسر حالقىنىڭ باسىم بو­لىگى (60-93 پايىزعا دەيىن) اشتىققا ۇشىراعان. اشتىق حالىقتىڭ بارلىق توپتارىن قامتىپ، رەسەيدىڭ، ەدىلدىڭ، ۋكراينانىڭ ورتالىق اۋداندارىنان رەسپۋبليكانىڭ سولتۇستىك، باتىس جانە شىعىس بولىكتەرىنە بوسقىندار لەگى سالدارىنان اپاتتى جاع­دايدا بولعان. بۇگىندە وتاندىق عىلىمنىڭ الدىندا اشتىق اپاتىن كەشەندى زەرتتەۋ مەن ەل ەكونوميكاسىنا، حالىق تاعدىرىنا كەلتىرگەن زالالىن، سالدارىن انىقتاۋ مىندەتى تۇر.

عىلىمي كونفەرەنتسيا بارىسىندا ينستيتۋتتىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايجان قاپاەۆا 1921-1922 جىلدارداعى اشتىقتى زەرتتەۋدىڭ بىرقاتار اسپەكتىلەرى مەن ادىستەمەسىن زەرتتەۋگە بايلانىستى بايانداما جاسادى.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، 1921-1922 جىلدار اشتىقتىڭ بۇل حرونولو­گيالىق شارتتى بەلگىسى عانا، ال ءتۇرلى قۇجاتتاردا اشتىقتىڭ قازاق دالاسىندا 1916-1918 جىلدارى باستالىپ، تۇركىستان ولكەسىن، اسىرەسە اۋليە اتا ۋەزى زارداپ شەككەنى ايتىلادى.

تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى استانا قالاسىنداعى فيليالىنىڭ ديرەكتورى، جوبا جەتەكشىسى، PhD ماحاببات قوزىباەۆا وتاندىق تاريح عىلىمىندا وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى رەتىندە قالىپ وتىرعان «1921-1922 جىلدارداعى قا­زاق­ستانداعى اشىققاندارعا شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ قولداۋىنا» قاتىستى دەرەك­تەرمەن ءبولىستى. ءالى كۇنگە اشار­شىلىققا ۇشىراعاندار مەن ولگەندەردىڭ ناقتى سانى جوق، ءولىم سەبەپتەرىنىڭ بار­لىعى دەرلىك تىركەلىپ ەسەپكە الىن­باعان. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدىك گۋمانيتارلىق ۇيىمدار كە­ڭەس­تىك رەسەيدەگى، نەگىزىنەن قازاق دالا­سىن­داعى اشتىقپەن كۇرەسكە ۇلكەن قولداۋ كورسەتىپ، قىسقا مەرزىمدە ازىق-ت ۇلىك، مەديتسينالىق كومەك بەرگەن. با­لالار ۇيلەرى، ەمدەۋ مەكەمەلەرىمەن ىقتىماقتاسىپ تاعام پۋنكتتەرىن ۇيىم­­­داستىرعان. الايدا 1921-1922 جىل­دار­داعى اشتىقتىڭ جەكەلەگەن اسپەكتىلەرىن زەردەلەۋگە قاراماستان، شەت مەملەكەتتەر مەن جەكەلەگەن شە­تەلدىك گۋمانيتارلىق ۇيىمداردىڭ قازاق­ستانداعى اشتىققا قارسى كۇرەستەگى ءرولى از زەرتتەلگەن ماسەلە بولىپ قالىپ وتىر.

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كىشى عى­لىمي قىزمەتكەرى، تاريح ماگيسترى ارايلىم قونقاباەۆا «حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ باسىندا قازاقستان ەكونوميكالىق جانە ساياسي داعدارىستى باستان وتكەرگەندىگىن» العا تارتتى. عالىم كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا، اشتىقتىڭ باستالۋىنا ءبىر جاعىنان ەكونوميكالىق، ساياسي وقيعالار، ەكىنشى جاعىنان – تابيعي اپاتتار، ەگىننىڭ دۇرىس شىقپاۋى سەبەپ بولدى. جوعارىدا اتالعان ءارتۇرلى فاكتورلار اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مال شارۋاشىلىعى سالاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى، ناتيجەسىندە جانتۇرشىگەرلىك ترا­گەديالار ورىن الدى. مۇراعات قۇجات­تارىندا كاننيباليزم مەن بالالاردى ۇرلاۋ كەڭ تارالعاندىعى ايتىلادى.

ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، PhD راۋان بايدالى «ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ اشتىقپەن كۇرەسكە قاتىسۋى» اتتى بايانداماسىندا 1922 جىلى قوستاناي قالاسىندا تۋىنداعان توتەنشە جاعدايعا باسىمدىق بەرەدى. «مۇندا قاڭتاردا – 1 200 ادام، اقپاندا – 500، ناۋرىزدا 1 500 ادام اشتىقتان قايتىس بولدى. 1922 جىلدىڭ قىسى قاتتى بولىپ، ءىرى قارا مال قىرىلعان. وسى كەزەڭدە كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىق اۋداندارى مەن رەسپۋبليكانىڭ باسقا وڭىرلەرى كومەك قولىن سوزا باستادى. ماسەلەن، سەمەي گۋبەرنياسى قوستاناي گۋبەرنياسىنىڭ اشىققاندارىنا مال مەن ازىق-ت ۇلىك جىبەردى. كومەك جونىندەگى قوستاناي گۋبەرنياسىنىڭ توتەنشە كوميسسياسى جۇمىس ىستەدى. ونىڭ وكىلدەرى اۋدانداردى ارالاپ، جاعدايمەن تانىسىپ، قارجى ماسەلەسىن سول جەردە شەشۋگە تىرىستى» دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرەدى عالىم ءوز زەرتتەۋىندە.

جيىن بارىسىندا سونداي-اق رەسەي ءسىبىر ءبولىمى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ۆ.رىنكوۆ، ۋكراينا ۇعا م.س. گرۋشەۆسكي اتىنداعى ۋكراينا ارحەوگرافيا جانە دەرەكتانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ۆ.گريبوۆسكي، پ.پ. ەرشوۆ اتىنداعى يشيم مۋزەي كەشەنىنىڭ عالىم حاتشىسى گ. كرامور، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى س.اسانوۆا، كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ماگيستر ا.بەكەنوۆا، م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى ل.گريۆەننايا اشتىق تاقىرىبى­نىڭ اۋقىمدى ەكەنىن ءارى ودان زارداپ شەككەن اۋماقتارعا بايلانىستى زەرتتەۋلەردىڭ جالعاساتىنىن اتاپ ءوتتى. وسى ورايدا جيىنعا قاتىسۋشىلار قارار قابىلداپ، حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارداعى گۋمانيتارلىق اپاتتى جان-جاقتى زەرتتەۋ ماقساتىندا وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتاردان جيناعان، بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ماتەريالدار نەگىزىن­دە جاڭا تۇجىرىمدامالىق-ادىسنامالىق تاسىلدەردى ازىرلەۋ، قازاقستاندا جانە كور­شىلەس وڭىرلەردە بولعان اشتىقتى جان-جاق­تى زەرتتەۋگە بايلانىستى ۆەدومستۆولىق ارحيۆتەردىڭ قولجەتىمسىز قۇجاتتارىن قۇ­پياسىزداندىرۋدى ۇسىندى.

الماتى