قاھارمان قىز

جاۋىنگەر جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ: «ەكىنشى دۇنيەجۇ­زى­لىك سو­عىستا تالعات بيگەلدينوۆ جاۋ تىلىنا – 305، لەونيد بەدا – 211، سەرگەي لۋگانسكي 390 رەت ۇشىپ، جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداپ، ۇشەۋى دە ەكى مارتە كەڭەس ودا­عىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى. ولار قۋاتى كۇشتى ۇشاقتاردى باسقاردى. جەر باۋىرلاپ ۇشاتىن پو-2 ۇشاعىنىڭ جاۋ ۇشاعىمەن شايقاسار قۋاتى جوق...» – دەپ جازا كەلە، حيۋاز دوسپانوۆا كىشكەنە عانا فانەرا ۇشاقپەن 300-دەن استام رەت اۋەگە كوتەرىلىپ، جاۋعا ويسىراتا سوققى بەرگەنىن ايتىپ، قاناتتى قىزدىڭ ەرلىگى سوعىس جىلدارى باعالانباي قالعانى جايلى جازعان ەدى. دەسەك تە، قان مايداندا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن قاناتتى قىز قىزىل جۇلدىز، ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن، «كاۆكازدى قورعاعانى ءۇشىن»، «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارىن يەلەنسە، 2004 جىلى پرەزيدەنت جار­لىعىمەن حيۋاز دوسپانوۆاعا رەس­پۋبليكامىزداعى ەڭ جوعارعى ماراپات – «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلگەنىن بىلەمىز.

وسى ورايدا، گازەت وقىرماندارى ءۇشىن تىڭ مالىمەت، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 1945 جىلعى 1 قاڭتار كۇنگى جىلاشار سانىنا اسكەري ءتىلشى ساعىنعالي سەيىتوۆتىڭ «مايدانداعى قىزىل اسكەر گازەتى – مايدان حاقيحاتىنان» اتتى رۋب­ريكامەن «قاناتتى قىز» دەيتىن اسەرلى وچەركىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى جاريالانسا، ونىڭ جالعاسى گازەتتىڭ 7 قاڭتار كۇنگى نومىرىنە باسىلعان ەكەن. بۇل جازبا باتىر قىزدىڭ ءومىر-تاريحىن زەرتتەۋشىلەر نەمەسە اتال­عان تاقىرىپقا قاتىستى دە­­رەك جيناپ جۇرگەن ادامدار ءۇشىن وتە قۇندى. جانە بۇل قۇجات ءدال مايدان ۇستىندە، ءارى جاۋىنگەر قىز­­دىڭ ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن جا­زىل­عاندىقتان ۋاقىتتىق تۇرعى­دان شىنايىلىعىمەن باعالى ەكەنى انىق.

* * *

جاسى وتىزعا يەك ارتىپ قالعان ساقا جاۋىنگەر، كاسىبي ءتىلشى ساعىنعالي سەيىتوۆ مايدان جازباسىن بىلاي دەپ باستاپتى: «تانىسا كەلە اڭگىمە ءورىسى ۇزاي بەردى. كوپ نارسەنىڭ باسى شالىندى. اسىرەسە ادەبيەت، تاريح ماسەلەلەرى ەداۋىر ءسوز بولدى» دەي وتىرىپ جاۋىنگەر قىز ورالداعى № 1 ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە جامبىلدىڭ جىرلارىن جاتتاعانىن، وقۋشى بىتكەن باس قوسىپ ساۋىق كەش وتكىزگەندە ونىڭ تولعاۋلارىن جاتقا ايتقانىن، قىسقاسى باتىر قىز جاسىندا اسا جىر قۇمار بولىپ وسكەنى جايلى اڭگىمە وربىتەدى.

 – سول ساتتە تەلەفون شىلدىر ەتە ءتۇستى. قۇرامانىڭ ساياسي بولىمىنەن حابارلاسقان ەكەن. ەرتەڭ كومسومول بيۋروسى مۇشەلەرىنىڭ ءماسليحاتى بولماق ەكەن. قاناتتى قىزدى سوعان شاقىرىپتى، - دەپ جازادى س.سەيىتوۆ. – ول ورنىنا كەلىپ وتىرىسىمەن اڭگىمەنىڭ ۇزىلگەن جەرىن قايتا جالعاي جونەلدى. «سىزدە ابايدىڭ جيناقتارى جوق پا؟» دەدى دە، اقىننىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋ قارساڭىندا ىستەلىپ جاتقان شارالاردى سۇراي باستادى. ول «اباي» كينوفيلمى ءتۇسىرىلىپ جاتقانىن ەستىگەندە سۇيسىنە سوي­لەپ: – بۇل الدەقاشان قولعا الاتىن ءىس، بىراق يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق. مىسالى، ۋكراينادا تاراس شەۆچەنكونى بىلمەيتىن كىسى نەكەن-ساياق. وسەتيندەرگە بارساڭىز كوستا حەتاگۋروۆتىڭ سۋرەتىن بارلىعى تورىنە ءىلىپ قويادى. ابايدى قازاق­ستاننىڭ ءتورت بۇرىشى تۇگەل بىلە­تىندەي، بۇكىل سوۆەتتەر وداعى تەگىس تانيتىنداي ەتۋ كەرەك..، – دەپ وي تولعاعان باتىر قىزدىڭ باتىل پىكىرىن جازىپتى ساعىنعالي اعا.

ماقالا ءارى قاراي قازاقتىڭ تاعى ءبىر باتىر قىزى مانشۇك مامەتو­ۆا جايلى وربىگەن ەكەن. ويتكەنى مانشۇك پەن حيۋاز ەكەۋى دە ورال­دان، ءتىپتى بالا كەزىندە كورشى تۇ­رىپتى، دوس بولىپتى. سونداي-اق قاناتتى قىز قازاق تاريحىن ەرەكشە جاقسى كورەتىنىن ايتىپتى. – تاريح ءپانى مەنىڭ ءسۇيىپ وقيتىن ساباعىم بولدى، – دەيدى حيۋاز. – ماسكەۋدىڭ ءبىرىنشى دارىگەرلىك ­ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن كە­زىمدە، ۇلكەن تاريحشىلاردىڭ لەك­تسيا­سىن تىڭداۋعا بارۋشى ەدىم. تۋعان حالقىڭنىڭ وتكەن تاريحىن ءبىلۋ قانداي جاقسى...

* * *

«گۆارديا لەيتەنانتى ح.دوس­پانوۆا باسقالار جايىندا ىركىلمەي سويلەسە دە، ءوز جايىنا كەلگەندە پىشاق كەسكەندەي تيىلا قالادى. ونىڭ سالماقتىلىعى، جۇقا قارا تورى وڭىنەن كورىنەتىن سابىرلىعى بويىنداعى جاسىرىن قايراتتىڭ بەلگىسىمىن دەپ تۇرعانداي. سى­پايىلىعى مەن ادەپتىلىگىن سوي­لەگەن ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى اڭعارت­قانداي. ءومىر، جولداستىق، دوستىق، ماحاببات جايىندا تەرەڭ ايتىپ قالىپ وتىراتىن پىكىرلەرىنە قاراپ، اقىلى كەمەلدىگىن شامالاپ قالاسىڭ. مىنەزىندەگى ءبىر ەرەكشەلىك – بۇكتەسىنى جوق اشىقتىعى، تۋراشىل، ايتايىن دەگەنىن، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتىپ سالادى. بىراق بۇل قىز مىنەزىنە جاراسپاي تۇراتىن دورەكىلىك ەمەس ۇنامدى وتكىرلىك»، – دەپ جازىلىپتى ماقالادا.

جازبا بارىسى ءارى قاراي، باتىر قىز مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ۇشقىش بولۋعا قۇمارتىپ، اەرو­كلۋبقا بارعانىن، ءتىپتى ۇشقىشتىڭ وقۋىنا بارعىسى كەلەتىنى جايلى ءتيىستى ورىندارعا ءوتىنىش بەرگەنىن ايتادى. بىراق بۇل ءىسى قولداۋ تاپپاعاندىقتان، بلقجو ورتالىق كوميتەتىنە شەيىن ارىزدانىپ، اقىرى ماقساتىنا جەتكەنىن، بىراق ونىڭ ۇشاق تىزگىندەگەن ءساتى قان مايدانعا قاتار كەلگەنى جايلى ايتىلىپتى.

«قارىنداستىڭ انشەيىندەگى جايدارى ءجۇزى ءىس، قىزمەت جونىنە كەلگەندە ءبىر ءتۇرلى قۇبىلىپ، قاتال پىشىنگە تۇسەدى. كىشىلەۋ قارا كوزىنە قاراي قالساڭ، ايرىقشا ءبىر اسەرلى، قالىڭ ويعا شومعان ادامنىڭ قالپىن كورەسىڭ. ويلى كوزدىڭ ادەتى. جىبەكتەي مايدا شاشىن كەيىن قايىرا ءبىر تاراپ الادى دا، بەتىڭىزگە قاراپ از-كەم ۇندەمەي وتىرادى. كومەيگە كەلگەن ءسوز بولسا، جۇپ-جۇقا ادەمى ەرنى ونى سىرتقا شىعارماي بوگەپ قالاتىن سەكىلدەندى...

قازاق ۇلتى بۇرىن-سوڭدى مۇن­داي اۋىر سوعىسقا قاتىسىپ كورگەن ەمەس ەدى. ەركەكتەر جايى ءوز الدىنا. وتان سوعىسىندا قازاق­تىڭ قاراپايىم قىزدارى ەر­جۇرەكتىلىك پەن باتىرلىقتىڭ ادام ايتقىسىز ونەگەلەرىن كورسەت­تى. بۇعان ءسۇيسىنۋ دە، قۋانۋ دا ءجون. موزدوكتان ۆار­شاۆاعا شەيىن، ستالينگرادتان شىعىس پرۋس­سياعا دەيىن جەتۋ جولىندا ءبىزدىڭ كۇرەسكەر قىزداردىڭ ەڭبەگى از ەمەس. مايدان جاعدايىندا كەز­دە­سەتىن قيىندىقتارعا توزە ءبىلدى. ەركەكتەرمەن قاتار سوعىس سىنىنىڭ بارىنە توتەپ بەردى. وت پەن سۋدى كەشىپ ءوتتى. تاستى باس­تى، تاۋدان استى. بەكىنىس دەگەندى بۇيىم كورمەدى. قاسقايىپ اجالعا قارسى شاپتى. جەرىمىزدى ازات ەتكەن باتىرلار ىشىندە ولار دا بار»، دەپ تولعانعان ەكەن مايدان ءتىلشىسى.

– ءبىر تاڭدانارلىق نارسە، – دەپ جازادى ودان ءارى: – حيۋاز ءبىر تاقىرىپتى توڭىرەكتەپ ۇزاق سويلەۋدى جاراتپايدى. بىردەن بىرگە كوشىپ اڭگىمەنى جاڭارتىپ وتىرۋدى ۇناتادى ەكەن. بىردە اڭگىمەنى بۇرىپ، وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇر­مىسىنا بەت قويدى. كوبىنە اسپان جايلاپ، اۋەدە بولاتىنىمىز راس. بىراق مەزگىلىمەن گازەت، جۋرنال، كى­تاپ وقىپ، كەشكە كينو كورىپ تۇ­رامىز. ول از دەسەڭىز دەدى دە قارىنداس ءتوس قالتاسىنان كەستەلەنگەن جىبەك ورامال سۋىرىپ الىپ:

 – قول بوس ۋاقىتتا ىستەيتىن ەرمەگىم وسى – دەدى.

* * *

دوسپانوۆانى اتاقتى ۇش­قىش مارينا راسكوۆا باۋلىپ تاربيەلەدى. ونى جاۋىندى-شا­شىندى، تۇماندى قاراڭعى تۇن­دەر­دە ۇشىرىپ ۇيرەتتى. زەنيت زەڭ­بىرەگىنە، پروجەكتورعا قارسى كۇرەس ادىسىنە جەتىلدىردى. ساتىر-سۇتىر جارىلىپ جاتقان سناريادتار اراسىنان، اسپان الەمىن الاي-بۇلاي كەسە، توقسان تاراۋ جول سالىپ ۇشاتىن ءىز قالدىرعىش وقتار ورتاسىنان شىعىپ كەتەر «تەسىك» تابۋدىڭ جولىن بىلگىزدى.

– بارىمىزگە قانات بىتىرگەن سول كىسى ەدى، – دەيدى حيۋاز. – ەرتە ۇشىردى، كەش ۇشىردى، ءتۇن ۇي­رەتتى، كۇن ۇيرەتتى. مارينا اپاي وسىن­داي جىلى ءجۇزدى كىشىپەيىل، جاقسى ادام ەدى. جايشىلىقتا كورىس­كەندە قازاقشالاپ «اپاي» دەسەم بەيىلدەنە ەزۋ تارتىپ، كۇلەتىن دە ول نە ءسوز دەپ سۇراپ الاتىن. ارامىزعا كەلىپ بىزبەن اڭگىمە قۇرىپ وتىراتىن دا، كەيدە جاڭا شىققان اندەردىڭ ءبىرىن قوڭىر ۇنىمەن سىزىلتىپ ايتۋشى ەدى. ء«جا، مەن بولدىم. ەندى وزدەرىڭ بىردەمە باستاڭدار. كانە، حيۋاز قازاقشا ءبىر ءان سالىپ جىبەر» دەپ قىستايتىن. ول كىسى شىعىس ەلدەرىنىڭ اندەرىن جاقسى كورۋشى ەدى.

اۆياتسيا مەكتەبىن وتە جاقسى ءبىتىرىپ، شتۋرمان بولىپ مايدانعا كەلگەن كۇنى-اق حيۋاز كوماندوۆانيەدەن شۇعىل تاپسىرما الدى. دۇشپان اسكەرى مەن تانكتەرىن ءبىر جەرگە توپتاپ، تاعى ءبىر ۇرىنىپ كورگەلى جاتىر ەدى.

ءبولىم كومانديرى كارتاسىن جازىپ جىبەرىپ، حيۋازعا بومبالار جەردى كورسەتتى.

 – تۇسىنىكتى، جولداس گۆارديا مايورى!

تۇندە پيلوت كاتيا پيسكارەۆا ەكەۋى نىسانانى ماڭدايعا الىپ تارتىپ وتىردى. باۋىرىمەن جەر سىزا پىر-پىر ەتىپ كوتەرىلگەن كادىمگى «پو-2» ەدى. بۇل مايدانشىلارعا جاقسى تانىس. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ونى سۇيكىمىمەن «مايدان ستارشيناسى» دەپ اتايدى. ويتكەنى ول كەلسە، نەمىستەر تىم-تىرىس بولا قالادى، العى شەپتە ء«تارتىپ» ورنايدى، فريتستەرگە تاباق-تاباق «سىي» تارتىپ، ءبارىن «قارىق» قىلىپ كەتەدى. ولار مۇنى كورگەندە «جەل ديىرمەنى كەلە جاتىر» دەپ زار قاعادى ەكەن.

قوس قىز قارا ءتۇندى قاق جارىپ كە­لەدى. نىساناعا جاقىنداي تۇسكەن سايىن جۇرەك ءلۇپ-ءلۇپ سوعىپ، كەي-كەيدە اۋىزعا تىعىلعانداي بولادى. حيۋازدىڭ گيمناستەركاسىنىڭ ءتوس قالتاسىندا اسا ءبىر قىمبات كونۆەرت بار. ول – اناسىنىڭ حاتى. ورالدان اناسى مەرۋەرتتەن كەلگەن. ۇشار الدىندا عانا قولىنا تيگەن. ءالى وقي الماي كەلەدى.

– جەتتىك، – دەدى ءبىر كەزدە قاپە­لىمدە قۋانعاننان اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەي قالىپ. ونشاقتى بومبا تاستاپ دۇشپان اسكەرلەرى مەن تانكتەرى تۇرعان جەردى كۇندىزگى­دەي جاپ-جارىق قىلىپ جىبەردى. قاراڭعى تۇندە لاۋلاپ شىققان وتتى كورگەندە حيۋاز بەن كاتيانىڭ الگىندە اتتاي تۋلاعان جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. حيۋازدار سول ءتۇنى تاڭ اتقانشا جاۋدى بەس رەت كەلىپ بومبالادى. تاستاعان وقتارى ءدوپ ءتۇسىپ، تانكتەردىڭ ويرانىن شىعاردى.

ءۇشىنشى ساپارىندا پروجەكتور ساعىمىنا ىلىگىپ ەدى... اسپاي-ساسپاي قيمىلداپ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا سولعا قاراي ءوز جونىنە تارتىپ بەردى. پروجەكتور كوز جازىپ قالدى. تىر-تىرلاعان كاليبرلى پۋلەمەتتەر قانشا اتقانىمەن تيتتەي زيان تيگىزە الماي، اۋزىن باقاداي اشىپ جايىنا قالدى.

العاشقى تاپسىرمانىڭ كو­ڭىل­دەگىدەي ورىندالۋى ءبولىم كومان­ديرىن ءبىر جەلپىنتىپ تاستادى. سەنىمىن ارتتىردى. ساپارىنىڭ وڭ بولعانىن ماريناعا بايان ەتەردە حيۋاز اۋەدەن اسكەري اتاعىن ايتىپ، ىلە-شالا ءوزى دە بايقاماي «اپاي» دەپ قالعانى. تۇڭعىش جەڭىسىنە قۇتتى بولسىن ايتقان مارينا وعان:

 – قادامىڭ باياندى بولسىن!-دەدى.

* * *

سودان بەرى حيۋاز 300 رەت اۋەگە كوتەرىلىپ، جاۋدى 300 رەت بومبالادى. ول ورال تاۋلارى، تامان تۇبەگى، كەرچ بۇعازىن كوكتەي سان رەت ۇشتى. دۇشپاننىڭ بەكىنىستەرىن، مايدانعا كەلە جاتقان كۇشتەرىن، وق-ءدارى، قارۋ-جاراق تيەگەن ەشەلوندارىن، وتكەل-كوپىرلەرىن، تانك وڭدايتىن ماستەرسكويلارىن، اۆتوموبيل كولوننالارىن، اەرودرومدا­رىن تالاي بومبالادى. ءتۇن بولسا-اق فريتستەرگە «قوناقاسى» جەتكى­زىپ ءجۇردى. ول بۇكىل قىرىم جاعا­لاۋىن، سەۆاستوپولدى ازات ەتۋ ۇرىستارىنا قاتىستى. جوعارى باس قولباسشىسى ستالين جولداس اتىنان بىرنەشە رەت العىس الدى.

ءوز ىسىنە شەبەر قازاق قىزى كوماندوۆانيە جۇكتەگەن تاپسىرمالاردى ارقاشان تىڭعىلىقتى ورىنداپ، ابىرويى ارتىپ وتىردى. ەش بوگەت، قاتەر، قاۋىپ ونىڭ بەتىن قايتارا المادى، جۇرەگىن شايا المادى. موزدوكتان ۆارشاۆاعا دەيىنگى ۇزاق جولدىڭ ەرتەگىدەي مول تاريحى قالىڭ كىتاپقا لايىقتى. وتكەن كۇندە بەلگى كوپ. ارتىڭا قاراساڭ حيۋاز سامولەتىنىڭ سايراپ جاتقان جولىن كورگەندەي بولاسىز، – دەپ اياقتاعان ەكەن ماقالاسىن ساعىنعالي سەيىتوۆ.