قالاداعى كونە مەشىت
راس, ۇلى اباي, شاكارىم جانە مۇحتارداي الىپتار دۇنيەگە كەلگەن, سونداي-اق ءاليحان بوكەيحان ۇلى, احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە مىرجاقىپ دۋلات ۇلىنداي الاش ارداقتىلارىنىڭ تابانى تيگەن قاسيەتتى ولكەدە تاريحي ورىن جەتەرلىك. ءبىر عانا سەمەيدى الىپ قاراساق, مۇندا وتكەننەن سىر شەرتەتىن قۇندى جادىگەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. اسىرەسە تاريحي-ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ورنى بولەك. ونىڭ ىشىندە ءدىني عيباداتقا ارنالعان نىساندارعا جەكە توقتالىپ وتكەن ءجون.
ەلىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني ورداسىنا بالانعان شاھاردا بىرنەشە تاريحي مەشىت بار. كەيبىر دەرەكتەردە سەمەيدە 17 مەشىت بولعان دەسەدى. قازىر سولاردىڭ تورتەۋى عانا قالىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە ەڭ كونەسى قالانىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان تىنىباي مەشىتى سانالادى. اللانىڭ جەردەگى ءۇيىن شامامەن 1836 جىلى تىنىباي كاۋكەن ۇلى سالدىرعان. ول – ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قازاقستاندا تاۋار-اقشا قاتىناسى قارقىندى دامىپ, قانات جايا باستاعان كەزدە سەمەي وڭىرىندە ساۋدامەن اينالىسىپ, 2-ءشى گيلديالى كوپەس اتانعان العاشقى قازاق ساۋداگەرى.
«تىنىباي كاۋكەن ۇلى ءوز زامانىندا داۋلەتتى, زيالى ادامداردىڭ ءبىرى ەدى. قۇنانباي قاجىمەن قۇداندالى بولعان. ءبىر دەرەكتەردە بۇل مەشىتتىڭ 1825 جىلى تۇرعاندىعى كەلتىرىلەدى. الايدا ناقتى قۇجاتىنىڭ راسىمدەلىپ, كورسەتىلگەن مەرزىمى 1836 جىل سانالادى. وسى مەشىتتەن قۇنانباي بابامىزدىڭ قاجىلىققا اتتانعانى تۋرالى مالىمەتتەر بار. سونداي-اق شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى دا وسى جەردەن قاجىلىق ساپارىنا شىققان دەيدى. ايگىلى عالىم, زەرتتەۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ تا قاشقارياعا اتتانباس بۇرىن مۇندا قۇلشىلىعىن وتەگەن دەسەدى. الاش ارىستارىنىڭ دا تابان تىرەگەن قاسيەتتى ورىنداردىڭ ءبىرى وسى جەر.
ۇلى ابايدان باستاپ مۇقىم الاش ارداقتىلارىنا دەيىن قارايتىن بولساق, ولاردىڭ العاش ءبىلىم العان جەرى مەشىت, مەدرەسەلەر ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان بۇل تەك عيبادات ورنى عانا ەمەس, سونداي-اق ۇلكەن رۋحاني ورتالىق بولعان. مۇندا ناماز وقۋمەن قاتار ءدارىس بەرىلەتىن. بىلايشا ايتقاندا, قازىرگى ءبىلىم وردالارىنىڭ مىندەتىن اتقارعان.
جالپى, بۇل مەشىت اشىلعان ساتىنەن باستاپ ەسىگى جابىلماعان. سول كەزدەرى قالادا ەكى مەشىت قانا جۇمىس ىستەگەنىن ەسكەرسەك, ونىڭ ءبىرى وڭ جاعالاۋداعى اعاش مەشىتى بولسا, ەكىنشىسى وسى تىنىباي مەشىتى. سوعىس جىلدارى بۇل جەر اسكەريلەردىڭ كيىمىن تىگەتىن تسەح رەتىندە پايدالانىلعان. دەسە دە بەيبىت زامان ورناعاندا قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنان باستاپ وسى كۇنگە دەيىن مەشىت جۇمىس ىستەپ كەلەدى. سىيىمدىلىعى 150 ادامعا شاقتالعان», دەدى تىنىباي قاجى مەشىتىنىڭ باس يمامى ماقسات التىباي.
ءبىر مۇنارالى مەشىتتىڭ باستاپقىداعى نۇسقاسى بورەنە اعاشتاردان سالىنىپتى. الايدا ۋاقىتقا شىداس بەرمەگەن قۇلشىلىق ورىندى 90-شى جىلداردىڭ اياعىنا تامان كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋگە تۋرا كەلدى.
وزىق ساۋلەت تۋىندىسى
سەمەيدىڭ ورتالىق بولىگىندە ورنالاسقان انەت بابا اتىنداعى ەكى مۇنارالى مەشىت وبلىس ورتالىعىنىڭ كوركىن كەلتىرىپ تۇرعان ۇزدىك ساۋلەت تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ەرەكشەلىگى سول, مۇندا XIX عاسىرعا ءتان باتىس ەۋروپالىق مادەنيەت پەن شىعىس وركەنيەتىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق ۇيلەسىمى بايقالادى. تاريحي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, بۇل مەشىتتىڭ قۇرىلىسى شامامەن 1852-1858 جىلدارى سول كەزەڭنىڭ ساۋداگەرلەرى ابدەشوۆ, رافيقوۆ, حاليتوۆ جانە سۇلەيمەنوۆ سىندى ازاماتتاردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن قولعا الىنىپ, 1862 جىلى اياقتالعان دەپ ايتىلادى. قۇرىلىستىڭ جوباسىن ساۋلەتشى ا.بولباتوۆ پەن ينجەنەر ا.ماناشەۆ دايىنداعان. مۇندا تىك بۇرىشتى جاقتاۋلارى قيما تاستارمەن دوعالانىپ بىتەتىن 14 تەرەزە, سول سەكىلدى سىرتقى ءبۇيىر قابىرعالارىندا جەر استىنداعى قاباتقا اپاراتىن باسپالداق قاراستىرىلعان. بولمەلەرىنىڭ توبەسى كۇمبەزدەلىپ, كىرەبەرىس جاعىنداعى شاتىرىنا ەكى مۇنارا ورناتىلىپ, بۇل كومپوزيتسيالىق شەشىمنىڭ ۇتىمدىلىعىن كورسەتەدى. مەشىتتىڭ قابىرعالارى ىرگەتاسىنان بۇعاتىنا دەيىن ورنەكتى كىرپىشتەرمەن قالانعان. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا اتالعان مەشىت جۇمىس ىستەمەگەن.
1995 جىلى ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا وراي قۇلشىلىق ورنى قايتادان حالىق يگىلىگىنە بەرىلدى. ال 90-شى جىلداردىڭ اياعىندا مەشىتكە انەت بابا كىشىك ۇلى اتى بەرىلدى. جەرگىلىكتى ىسكەر ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن بۇل ساۋلەت تۋىندىسى بىرنەشە رەت جوندەۋدەن وتكىزىلدى.
ءبىر مۇنارالى اعاش مەشىتى
جوعارىدا ايتىلعانداي, كەڭەس داۋىرىندە سەمەيدە ەسىگى قۇلىپتالماعان ەكى مەشىت بولعان. سونىڭ ءبىرى – وڭ جاعالاۋداعى ءبىر مۇنارالى اعاش مەشىتى. تاريحى 155 جىلدى قامتيتىن مۇسىلمانداردىڭ بۇل عيبادات ورنى دا وزىندىك ارحيتەكتۋرالىق كەلبەتىمەن ەرەكشە. 1867 جىلى سالىنعان مەشىتتىڭ كومپوزيتسيالىق شەشىمىنەن ىستانبۇلدىق ساۋلەت يىرىمدەرى اڭعارىلادى.
«كەڭەس وداعى تۇسىندا بۇل مەشىتتىڭ قاسبەتىندە «№1 مەشىت» دەگەن جازۋ ءىلۋلى تۇرعان. دەمەك سول زاماننىڭ وزىندە جۇمىس ىستەگەن. سەبەبى وسى قۇلشىلىق ءۇيى اكىمشىلىك ورتالىقتارى مەن كۇرە جولداردان قاشىقتا ورنالاسقاندىقتان جابىلماعان شىعار دەپ ويلايمىز. ياعني سول كەزدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ كوزدەرىنە تۇسپەگەن بولۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز, شىعىس كەنتىنە اپاراتىن اباي كوشەسىندە ەرتىستىڭ جاعالاۋىندا تاعى ءبىر مەشىت بولعان دەپ ايتىلادى. وكىنىشكە قاراي, قازىر ونىڭ ءىزى دە قالماعان. بۇرىنعى «راحات» ساۋدا ورتالىعىنىڭ ماڭىندا دا مەشىت تۇرعان. ونى دا قيراتىپ, كەيىننەن ورنىنا تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتى سالىنعان ەدى. اتالعان عيماراتتىڭ ەسىكتەرىنە زەر سالساڭىز, ءدال قۇبىلاعا قاراپ تۇرعانى بايقالادى. پانفيلوۆ كوشەسىنىڭ بويىندا دا اللانىڭ جەردەگى ءۇيى بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر بار. ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ ورنىندا جاتاقحانا پايدا بولىپ, كەيىننەن جەكەمەنشىك ءزاۋلىم ءۇي سالىندى.
بايقاساڭىزدار, وسى تاريحي مەشىتتىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان. ونىڭ سەبەبى ءدىني مەرەكەلەر كەزىندە حالىقتىڭ سىيىمدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان امال بولاتىن.
1943 جىلى ورتالىق ازيا جانە قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى قۇرىلعاننان بەرى اعاش مەشىتى ەگەمەندىك العانعا دەيىن قىزمەتىن ۇزگەن ەمەس.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى, مۇندا تاريحي كىتاپتار ساقتاۋلى. ونىڭ اراسىندا جاعرافيا, ماتەماتيكا سىندى وقۋ قۇرالدارى مەن قۇران كىتاپتارى دا بار. قازىر بۇل قۇندى جادىگەرلەر كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالىپ وتىر. ەكى جىل كولەمىندە باس شاھارداعى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتپەن تىعىز بايلانىستامىز. ولار بريتانياداعى عىلىمي مۇراجايلارمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ, وسىنداي قۇندى ادەبي ەڭبەكتەردى اقپاراتتىق بازاعا ەنگىزىپ, ساقتاپ وتىرادى ەكەن.
مەشىتتىڭ سىرتقى كەلبەتىنە كەلسەك, اسا كۇردەلى وزگەرىستەر جوق. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قۇزىرلى ورگان وكىلدەرى بۇل مەشىتتى تاريحي-مادەني تىزىمگە قوسايىق دەگەن نيەتپەن حابارلاسقان بولاتىن. الايدا پاندەميا باستالىپ, جۇمىس سول كۇيى قالدى. مەملەكەت وسى ءدىني نىساندى تاريحي-ساۋلەت ەسكەرتكىشى رەتىندە ءوز قاراماعىنا السا دەپ ويلايمىن. ويتكەنى الداعى ۋاقىتتا تۋريستەر كەلەتىن بولسا, مۇنى كونەدەن قالعان ارحيتەكتۋرالىق جادىگەر رەتىندە ماقتانىشپەن كورسەتۋگە تۇرارلىق. سوندىقتان ونى تەك بەلگىلى ءبىر تىزىمگە عانا كىرگىزىپ, نازارسىز قالدىرۋعا بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىز. ماسەلەن, تۇركيانىڭ ازاماتتارى كەلىپ, وسىنداعى XIX عاسىردىڭ جىلىتۋ پەشىنە قاراپ, قىزىعۋشىلىق تانىتقان بولاتىن. ولاردا مۇنداي پەشتەر جوق. سول سەبەپتى وسى مەشىت رۋحاني-مادەني نىسان رەتىندە ەرەكشە باقىلاۋعا الىنسا, ارتىق بولمايدى», دەدى ءبىر مۇنارالى اعاش مەشىتىنىڭ باس يمامى داۋلەت ماقاجانوۆ.
ۇلت ۇستازى نەكەسىن قيدىرعان
كەزىندە شاھاردىڭ ەسكى بولىگىندەگى «تاتار سلوبودكاسى» دەپ اتالعان تاعى ءبىر ساۋلەت ءىنجۋ-مارجانى – ءبىر مۇنارالى تاس مەشىت. بۇل نىسان XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاتار ساۋداگەرى فاتيح ءمۋسيننىڭ دەمەۋشىلىگىمەن سالىنىپتى. ونى ىستانبۇلدىق ساۋلەتشى عابدۋللا افەندى جوبالاعان. مەشىتتىڭ نەگىزگى ەكسترەرەرىن – باسى كونۋس تارىزدەس بيىك مۇنارا مەن نەگىزگى زالدىڭ ۇستىندە ورنالاسقان الاسا مۇنارا قۇرايدى. باستى زالدا قاسيەتتى مەككەگە قاراتىلىپ جاسالعان ميحراب بار. مەشىت استىنداعى جەرتولەدە ەرتەرەكتە ءدىني كىتاپحانا بولعان دەسەدى.
ايگىلى قازاق عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارياعا كەتىپ بارا جاتقاندا وسى مۇنارالى مەشىتتىڭ سۋرەتىن قارىنداشپەن سالعان دەگەن مالىمەت تە بار.
«بۇل مەشىتتە الاش ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى نەكەسىن قيدىرعان. حاكىم اباي مەن شاكارىم دە وسىندا باستارىن ساجدەگە تيگىزگەن دەپ ايتىلادى. 2007 جىلى مەشىت تاريحي, مادەني ەسكەرتكىشتەر قاتارىنا ەنگىزىلدى. وسىندا ۇنەمى كەلىپ تۇراتىن مۇسىلمان قاۋىمنىڭ, جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن مەشىتكە جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ تۇرادى. سەبەبى وتكەن تاريح بۇل تەك مەملەكەتكە عانا قاجەت ەمەس. البەتتە, ىسكەر جانداردىڭ تاراپىنان مەشىتتى زامان تالابىنا ساي وزگەرتىپ, جاڭارتىپ بەرۋگە ۇسىنىس ءتۇسىپ جاتادى. بىراق بۇل بابالارىمىزدان قالعان قۇندى امانات بولعاندىقتان ونى قاز قالپىندا ساقتاپ, كەيبىر جەرلەرىن جاڭعىرتۋعا تىرىسىپ كەلەمىز», دەدى ءبىر مۇنارالى تاس مەشىتىنىڭ باس يمامى نۇربەك ءسالىموۆ.
تۇيىندەي كەلسەك, ءبىر كەزدەرى الاشوردانىڭ استاناسى سانالعان سەمەيدە تۋريستەردىڭ كوزىن تارتارلىق ورىندار جەر از ەمەس. تەك سول قيراۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان كونە عيماراتتارعا كوڭىل ءبولىنىپ, ەرەكشە قورعاۋعا الىنسا ارتىق بولماس ەدى.
اباي وبلىسى
