«سالتانات» – قايعىلى, بويلاۋىق كۇي»

جاۋ سناريادىنىڭ جارىقشاعى ماڭدايىنا ءتيىپتى

– اكەڭىز تولەگەن مومبەكوۆ كۇيشى عانا ەمەس, ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان مايدانگەر ەكەنىن دە بىلەمىز, ۇرىس دالاسىنداعى كۇندەرى تۋرالى مالىمەتتەر بار ما؟

– مەنىڭ اكەم دە العاشقىلاردىڭ قاتارىندا ءوز ەركىمەن سۇرانىپ, مايدانعا اتتانعانداردىڭ ءبىرى. ولار ەڭ العاش 17 جىگىت بولىپ تىكوۆا قالاسىنداعى اۋە دەسانتى بولىمىنە تۇسەدى. سول جەردە پاراشيۋتپەن سەكىرۋدى, پۋلەمەت, اۆتومات اتۋدى ۇيرەنىپ, جاتتىعادى. ءۇش ايلىق ارنايى دايىندىقتان وتكەن سوڭ, اۋە دەسانتى اتقىشتار ديۆيزياسىن لەنينگرادقا جاقىن جەرگە اكەلىپ, تاعى دا ەكى-ءۇش كۇن دايىنداپ, ولاردى روتاعا ءبولىپ جىبەرەدى.

رەسەيدىڭ قىتىمىر ايازىنىڭ تاستاي قاراڭعى ءبىر تۇنىندە بۇلاردى ۇشاقتارعا مىنگىزىپ, لەنينگرادتى قورشاعان نەمىس اسكەرلەرىنە قاراي وتەتىن جولدى كەسۋ ءۇشىن سول جەرگە پاراشيۋتپەن ءتۇسىرىپ كەتەدى. جاقىن ماڭداعى ورمانعا كىرگەن 60-70 ادام ءبىر توبەنىڭ اينالاسىنا ورنالاسىپ, كەشكە دەيىن جاتىپ, ۇرىستىڭ باس­تالۋىن كۇتەدى. وسى جەرگە جاقىن وزەننىڭ ۇستىندەگى كوپىردىڭ ەكى شەتىنە ورنالاسقان اسكەرلەر كوپىر ۇستىمەن ءوتىپ بارا جاتقان نەمىستىڭ پويىزىن مينالاپ, ۇرىسقا كىرىسەدى. ۇرىس تولاستادى-اۋ دەگەن شاقتا قايتا ورمانعا كىرىپ, پارتيزاندارمەن بىرگە 10-15 كۇندەي ايالدايدى. سولارمەن بىرگە ۇرىستارعا قاتىسىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى ۇشاقپەن كەرى الىپ كەتەدى. كەلگەن سوڭ ازداپ تىنىققان اكەم ستارشيناسىنا تاستاپ كەتكەن اسپابىن الىپ, اسكەرلەرگە دومبىراسىمەن كۇي شەرتىپ بەرىپتى.

ءۇش كۇندەي تىنىعىپ بولعان سوڭ, مايدانعا قايتا كىرگەن اكەم ءبىر جولى الدىڭعى شەپتى بارلاپ, ءتىل الىپ كەلۋگە بارعاندا, باسىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ الادى. ەڭ ۇلكەن شايقاسى كالينينگرادتى ازات ەتۋ ءۇشىن قاتىسقان ۇرىسى بولادى. سونداي ءبىر ۇرىستىڭ كۇندەرى 1943 جىلدىڭ كوكتەمىندە نەمىس­تەردىڭ ۇلكەن كۇشى شوعىرلانعان ستارايا رۋس دەرەۆنياسى تۇبىندەگى كەسكىلەس­كەن ۇرىستا, پۋلەمەتىنە تىكەلەي تۇس­كەن جاۋ سناريا­دىنىڭ جارىقشاعى ماڭ­دايىنا ءتيىپ, اۋىر جاراقاتتانادى. كالينين­گرادتاعى اسكەري گوسپيتالدا باسىنا وتا جاسالىپ, شەكەدەگى شىرىگەن سۇيەگى الىپ تاس­تالعان اكەم ۇزاق ەمدەلگەن سوڭ, اسكە­ري مەديتسينالىق ساراپتامانىڭ قورىتىندىسىمەن سوعىسقا جارامسىز دەگەن 2-توپتاعى مۇگەدەك دەگەن قاعازبەن ەلگە ورالادى. اكەمنىڭ ۇنەمى وڭ جاق شەكەسىنىڭ كەيدە بىلقىلداپ تۇراتىنى سودان قالعان اۋىر ەستەلىگى ەدى.

– «حالىق جاۋى» اتانعان اكەڭىز حال­قىن شىن سۇيگەن ازامات بولدى, كۇي ونە­رىندە اتى قالدى. قيىندىق كورگەن جىل­ارى تۋرالى ايتۋشى ما ەدى؟

 اتامىز مومبەك ەتى ءتىرى, ارابشا ساۋا­تى بار ادام بولعان.1930-جىلدارى سوزاق كوتەرىلىسىنە قاتىستىڭ دەپ نكۆد ادامدارى ۇستاپ اكەتىپتى. ول قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان زامان ەمەس پە, سول كەتكەننەن ورالماعان. سول ۋاقىتتاردا اكەم 11-12 جاسار بالا بولسا كەرەك. حالىق جاۋىنىڭ بالالارى دەپ اعاسى جانىبەك ەكەۋىن كەيىن تاعى ىزدەپ كەلەدى. سودان ەكەۋى ەلدەن قاشىپ, ءتۇن ىشىندە جالعىز اتقا مىنگەسىپ, كۇن سالقىندا جولدا ءۇش كۇن تۇنەپ, كۇنگەيدەگى اپاسى گۇلدانانى بارىپ پانالايدى. اۋىلعا بارسا, نكۆد-نىڭ قولىنا تۇسەرمىن, قالسام بۇلارعا كەسىرىم تيە مە دەپ ءجۇرىپ, 18-گە كەلگەن كەزدەرىندە حانتاعى دەگەن جەرگە رۋدنيككە بارىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. تاعى دا ەلدەن كەلگەن ىزدەپ جاتىر دەگەن حاباردان سوڭ, رەسەيدەن ادامدار كەلىپ, سولتۇستىك وسەتياعا كاۆكاز جەرىندەگى رۋدنيككە ادامدار جيناپ جاتىر ەكەن دەگەندى ەستىپ, سوعان جازىلادى. كاۆكازداعى «سادون» رۋدنيگىنە بارىپ, نەبىر قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرەدى. ودان ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. اكەم كوپ اڭگىمەشىل ەمەس ەدى, الايدا وسىنشاما قيىن كەزەڭدەردى باستان كەشىرگەننەن سوڭ با, بويىندا ۇرەي بارىن سەزەتىن ەدىم. سەبەبى زامان نە بولار ەكەن دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتاتىن. ء«بىر ءۇزىم نان بولسا دا, شاشپاڭدار» دەپ استى قۇرمەتتەپ وتىراتىن. ونىڭ شەت جاعاسىن ءبىز دە كوردىك. ەلدە اقشا جوق, ازىق-ت ۇلىك تاپشى كەز بولدى عوي. ءالى ەسىمدە, ماگازيندە ۇزاق-سونار ناننىڭ كەزەڭىندە تۇرۋشىنىڭ ءبىرى مەن ەدىم, سونداعى ساعاتتاپ تۇرىپ الاتىنىم 2-اق بولكە نان بولاتىن. شىركىن, اكەم وسى زاماندا ءومىر سۇرسە عوي دەپ ويلايتىن كەزدەرىم كوپ. باسىنان وتكىزگەن قيىنشىلىقتارىن ويلاسام, كوزىمە جاس ەرىكسىز كەلەدى.

– كۇيشىنىڭ ۇستازى اتاسى باپىش قوجامجار ۇلى ەكەنىن بىلەمىز, ءوزى كىم­دەر­دى شاكىرتىم دەپ ەسپتەدى.

– اكەمە بىتكەن كۇي ونەرىنىڭ باستاۋى ارعى اتا-بابالارىمىزدان ەكەنى داۋسىز. قوڭىراتتىڭ ساڭعىل رۋىنان شىققان كوشەكتەن ەسەن, ودان قازى, قازىدان قوجامجار, ودان نازار, قايداۋ, باپىش اتتى ءۇش ۇل تۋعان. نازاردان سابدەنبەك, جانە مومبەك دەگەن ەكى ۇل تاراسا, موم­بەكتەن ءۇش ۇل تاراعان: جانىبەك, بولە­گەن, تولەگەن. بالاسىنىڭ كۇيگە دەگەن قۇشتارلىعىن بايقاعان مومبەك تولەگەندى باپىش اتاسىنا ەرتىپ بارادى. ول كەزدە جان-جاعىنا كۇيشىلىكپەن تانىلعان باپىش قوجامجاروۆتىڭ شاڭىراعىندا ەلدىڭ ونەرپازدارى كوپ جينالاتىن بولعان. توعىز جاسار اكەمنىڭ وسى ونەرپازداردى كورىپ ءارى اتاسىنان ساباق الۋى كۇي ونەرىنە دەگەن قۇلشىنىسىن ارتتىرسا كەرەك. اتاسى ارقىلى, قان ارقىلى بەرىلگەن كۇيشىلىك ونەرى اكەمە وسىلاي قوندى دەۋگە نەگىز بار. ءوزى سياقتى اۋىلدا ەستۋ ارقىلى ۇيرەنگەن بىرنەشە شاكىرتى بار بولاتىن. ولار – ساتان ماحانوۆ جانە ولجابەك بايزاقوۆ (مارقۇم). سونداي-اق نەگىزگى شاكىرتتەرى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, پروفەسسور ءبىلال ىسقاقوۆ, بەلگىلى كۇيشى رىمحان ءابىلحانوۆ (مارقۇم), كۇيشى-سازگەر باتىرحان رىسپانبەتوۆتەردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. كەزىندە ارنايى اۋىلعا ىزدەپ كەلىپ, اكەمنەن باتا الىپ, بۇگىندە كۇيلەرىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, كۇيشى-سازگەر سەكەن تۇرىسبەكتىڭ دە ەڭبەگىن اسا قۇرمەتپەن اتاعىم كەلەدى.

– سوعىستان ورالعاندا شەشەسىنىڭ حال ۇستىندە جاتقانىن كورگەنى, ومىردەگى كەيبىر قيىنشىلىقتار, بەس بالانىڭ اناسىن ىزدەۋى ءبارى-ءبارى ول كىسىنىڭ ىشىنە مۇڭ بولىپ جينالعانى شىندىق, ال سول مۇڭداردى كەۋدەسىنەن كۇي ارقىلى شىعارعانى تاعى بار...

 – سوعىستان جارالانىپ ورالعاندا, اناسى توسەك تارتىپ قاتتى اۋىرىپ قال­سا كەرەك. كوزى كىرتيىپ, اۋرۋدان ابدەن جۇ­دەگەن شەشەسىن كورىپ, اكەم جىلاپ جىبەرىپتى. كوپ ۇزاماي قايتىس بولعاندا اناسىن جوقتاپ جىلاپ وتىرسا, قۇلاعىنا ىزىڭداپ ءبىر اۋەن كەلە بەرىپتى. دومبىراعا سالىپ, كۇيدىڭ اتىن «اناما» دەپ قويىپتى. حات تانىعان ساۋاتى بار, الايدا نوتا بىلمەسە دە, اللا بويىنا وسىنشاما كۇي-قۇدىرەت سىيلاعان اكەمنىڭ ءومىر جولىندا ءبىرشاما قيىندىق ءوتتى. سول ءومىرىن كۇيمەن ءورىپ, ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىردى. ءوزى ايتقانداي: «كۇي شىعارا قويايىن دەپ ادەيى وتىرمايمىن. كۇي بىردەن شىعا سالمايدى. ونىڭ ءبىر ءساتى بولادى. كوڭىلىڭە قونىپ, اسەر ەتكەن دۇنيەنى اۋەز ارقىلى ىزدەيسىڭ, تاپساڭ سول كۇي بولادى.» مەنىڭشە, بار مۇڭىن كەۋدەسىنەن كۇي ەتىپ شىعارۋ دا حاس تالانتتارعا ءتان بولسا كەرەك-ءتى.

«دۇنيەنى اۋەز ارقىلى ىزدەيسىڭ»

– ەندى «سالتاناتقا» كەلەيىكشى, سىزبەن سۇحباتتاسار الدىندا وسى كۇيدى تاعى ءبىر قايتالاپ تىڭدادىم, كىسىنى تولقىتپاي تۇرا المايدى, كوڭىلدى قۇز­دان قۇلاتۋعا شاق قالادى. وزىڭىزگە ارنالعان وسى تۋىندىنى العاش ەستى­­گەندە قانداي كۇيدە بولدىڭىز, جى­لادىڭىز با؟

– انام 1970 جىلى 9 مامىردا بالا-شاعام دەپ ءجۇرىپ سۋىقتادى ما, بىرنەشە رەت ەمحانادا جاتىپ ەمدەلسە دە, باۋىر­دان اۋرۋى اسقىنىپ, قايتىس بولعان. مەن نەبارى 4 جاستا ەكەنمىن. انامدى ىزدەپ شىرىلداپ كوپ جىلاسام كەرەك, ءوزى دە جارىن جوقتاپ جۇرگەن اكەم سول كەزدە وسى كۇيدى شىعارىپتى. كۇيدىڭ اتىنا اينالعان مەنىڭ ەسىمىمە قويىلعان «سالتانات» ءسوزى شاتتىقتى بىلدىرگەنىمەن, بۇل كۇي – قايعىلى بويلاۋىق كۇي. اكەم بۇل كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جايلى: – ءبىر كۇنى ۇيگە كەلسەم, «اپاما ايتام» دەپ وكسىپ جىلاپ وتىر ەكەنسىڭ. قايرات اعاڭ رەنجىتىپ قويىپتى. ەە, اناسىن ساعىنعان ەكەن عوي ق ۇلىنىم, دەپ سەنى الدىما الىپ ۋاتام دەپ ەرىكسىز كوزدەن اعىل-تەگىل جاس اقتى. سول جاس كەۋ­دەمنەن كۇي بولىپ توگىلدى, قۇلاعىما ءبىر اۋەن قايتا-قايتا كەلىپ, دۇنيەگە وسى كۇي كەلدى. كۇيدىڭ باسى «قايتەيىن, جانىم-اۋ» دەپ باستالىپ, سەنىڭ جىلاعان ۇنىڭە ۇلاسادى, ساعاسىندا كوزدەن اققان جاس بۋلىعىپ, مۇرىننان اققان سۋمەن تۇنشىعىپ, شىرقىراپ شىققان ءۇنىڭ انىق ەستىلەدى, – دەۋشى ەدى.

 بۇل كۇي وينالعاندا, تىڭداپ وتىرىپ, ىشتەي الاي-دۇلەي كۇي كەشىپ, جان-دۇنيەمنىڭ ساعىنىشتان اقتارىلىپ جات­قانىن سەزۋشى ەدىم. كوزىمە انامدى ەلەستەتە الماي, انىق ءتۇرىن ساقتاپ قالا الماعانىما كۇيىنەتىن ەدىم. ءتىپتى بالا كۇنىمدە اۋىلدىڭ باس جاعىندا ورنالاسقان مەكتەبىمە جالعىزاياق جولمەن سومكەمدى سۇيرەتىپ كەتىپ بارا جاتىپ, مەنمۇندالاپ تۇرعان قاراتاۋدىڭ بيىك شوقىسىنا كوز تىگىپ, «شىركىن, انامنىڭ بەينەسى انا تاۋدىڭ باسىنان ءبىر ەلەستەسە عوي, ءتۇرىن ءبىر كورسەم عوي» دەپ كۇندە ارماندايتىنمىن. نەگە ەكەنىن قايدام, ارتىنان ويشا اناما اق كيمەشەك كيدىرىپ, بەينەسىن وزىمشە ەلەستەتىپ, بالا كوڭىلىممەن ءماز بولاتىنمىن. كوكىرەگىمدەگى ساعىنىش وتىن وسىلاي باساتىنمىن. ۇنەمى بالاسىن اينالىپ, باسىنان سيپاعان انالاردى كورگەندە, ەشكىمگە كورسەتپەي كوز جاسىما ەرىك بەرەتىنمىن. «قانداي باقىتتى» دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ, بالا جۇرەككە تۇسىنىكسىز ءبىر اۋىر ءزىل تۇسىرەتىنمىن. وكىنىشتىسى سول, انامدى انىق ەلەستەتەر, مەندەگى ەستەلىكتەردىڭ ىزسىزدىگى. تەك ءبىر عانا ەسىمدە قالعانى, مايى تاۋسىلعان شام بىلتەسىنىڭ كومەسكى جارىعىنداي كورىنىس قانا. ەمىس-ەمىس ەسىمدە قالعانى: ءۇيدىڭ سول بۇرىشىندا تو­سەكتە جاتقان انامنىڭ كورپەسىن ءسال ءتۇرىپ جىبەرىپ, مەنى قۇشىرلانا قۇشاق­تاپ, قايتا-قايتا سۇيگەنى عانا. شىن­دىعىنا كەلگەندە, ەلەستەتكەن جەرىم قاتە بولىپ شىقتى. بۇل تۋرالى ەسەيە كەلە باۋىرلارىما ايتقانىمدا, ول جەرگە قايتىس بولعان سوڭ, جانازاسىن وقۋ ءۇشىن شىعارعانىن ءبىلدىم. انامنىڭ بىز­بەن قوشتاسۋى ءۇي ىشىندەگى وتاۋ تامدا ( ۇيدەگىلەر سولاي اتاپ كەتكەن ەكەن) بولعان ەكەن. شىراعىنىڭ سونەتىنىن بىلگەن قايران شەشەم امالسىز سوڭعى رەت بىزبەن وسىلاي قوشتاسىپتى. ءالى كۇنگە وسى كۇي وينالعان سايىن انامدى ءبىر كورە المادىم-اۋ دەپ وكىنىش پەن ساعىنىشتان كوزىمە جاس كەلەدى. بالكي, بۇل اناسىمەن قۇشىرلانا تىلدەسە الماعان 4 جاسار قىزدىڭ وكىنىشى دەسەڭىزدەر دە بولادى. انانىڭ ورنى بولەكتىگىن سەزىنسەم كەرەك, وقۋشى كۇنىمدە بالالار ۇيىندە جۇمىس جاساپ, جەتىم بالالاردىڭ ماڭدايىن ءبىر سيپاسام دەپ ارماندايتىنمىن. مۇمكىن بۇل ىشىمدەگى قۇسامدى ءبولىسىپ, سىرتقا شىعارعىم كەلگەندىكتەن دە شىعار...

– «سالتاناتتى» توگىلتىپ شەرتىپ وتىرعان اكەڭىزدىڭ كوزى ءبىر نۇكتەگە قادالىپ, ءبىر جوقتى ىزدەگەندەي كەيىپكە ەنەدى. قيىن كەزدەردە سىزدەردى قالاي جۇباتاتىن؟

 – قازاقتا «اكە – اسقار تاۋ, انا – ءمولدىر بۇلاق» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. جارى مەن بالاسى ءۇشىن انانىڭ ورنى ەرەكشە. سوندىقتان بولار انامنىڭ قازاسى اكەمنىڭ جۇرەگىنە اۋىر ءتيدى دەپ ويلايمىن. بالا-شاعانى ءبىر ءوزىم قالاي جەتكىزەمىن, ومىرلىك سەرىگىمنەن قالاي ايىرىلىپ قالدىم دەگەن ويلار بەيمازا كۇي كەشتىرگەندىكتەن بولار, اقكوڭىل, ەر مىنەزدى اكەمنىڭ كۇي­گەلەكتەنىپ قالاتىن ساتتەرى بولدى. كوبىنەسە, جەكە قالىپ جانىنا تى­نىشتىق ءساتىن ورناتىپ, ۇزاق ويعا شوماتىن. سول ويدىڭ ۇشى كۇيمەن ءورىلىپ تىناتىن. بىردە: – اكە, وسى ءسىز كۇيدى جەكە قالعاندا شىعاراسىز با؟ – دەپ بالا كۇنىمدە سۇراعانىمدا, – بالام, جاي­شىلىقتا مىنا كۇيبەڭ تىرشىلىكتى, سەندەردى ويلاپ, ويعا بەرىلە الماي قالامىن. تىنىشتىق ءساتىن ورناتىپ, ويعا شومسام, وتكەن-كەتكەن كوز الدىما كەلەدى, اناڭ ەلەستەيدى, كۇي سوندا تۋىندايدى, – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. ويلاپ وتىرسام, اكەم وتە اۋىر كۇندەردى باستان كەشىرگەن ەكەن عوي...

– اناڭىز اۋىرعاندا «بۇل قالاي؟» دەگەن كۇي شىعاردى, بۇل كۇي ارقىلى قاتىگەز ومىرگە قويىلعان سۇراق پا؟

– 1969 جىلى انام قاتتىراق اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. وسى جىلدارى قاتتى كۇيزەلىستەن بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتورت كۇي دۇنيەگە كەلدى. توسەك تارتىپ جاتقان جارىنىڭ جۇزىنە قاراپ, بۇل قالاي بولار ەكەن دەپ قامىققان اكەمنىڭ ىشكى كۇيزەلىسىنەن «بۇل قالاي؟» كۇيى دۇنيەگە كەلسە, ارتىنشا ناشارلاپ جاتقان انامنىڭ اۋزىنا سۋ تامىزىپ وتىرعان جەڭگەسى: تولەگەن قاراعىم, بەرى كەل, ريزاشىلىعىڭدى ءبىلدىر, – دەگەندە اكەم: – مەن رازىمىن, – دەپ جىلاپ وتىرىپ, رازىلىعىن بىلدىرگەن ەكەن. بۇل ءسات «قوشتاسۋ» كۇيىنىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر بولعان. قايتىس بولعان اناسىن جوقتاپ جىلاعان پەرزەنتەرىنىڭ قايعىسىنان «سالتانات» جانە «ساعىنىش» كۇيلەرى دە وسىلاي جارىققا شىققان بولاتىن. قاتىگەز ءومىردى باسىنان كەشكەن ادامدارعا بۇل كۇيلەر جۇباتۋ بولارى حاق. ءسىز ايتقانداي, شىندىعىندا, بۇل قاتىگەز ومىرگە قويىلار سۇراق ىسپەتتەس.

– اكەڭىزبەن بىرگە وتكەن كۇندەرى­ڭىزدەن بىرەر ەستەلىك ايتساڭىز...

– اكەم وتە قاراپايىم ادام بولدى. الايدا كەي كەزدەرى داستارقان باسىندا بىزگە ادەپ جاعىن كوپ ۇيرەتەتىن. ول كەزدەرى قازىرگىدەي ۇيالى تەلەفون جوق, تاماق ۇستىندە كەيدە ەكى كوزىمىز كىتاپتا بولاتىن, سونداي ساتتەردە اقىلمەن جونگە سالاتىن جانە اس قايىرماي تۇرىپ كەتپەۋدى ەسكەرتەتىن. قازىرگى اكەلەر بالا­لارىن ەركىن اينالىپ-تولعانىپ وتى­رادى عوي, مەنىڭ اكەم اراگىدىك «اينالايىن» دەپ قالعانى بولماسا, ءبىزدى كوزىمىزشە كوپ ەركەلەتپەيتىن. بىراق كوزىنەن بىزگە دەگەن ماحابباتى مەن ۋايى­مىن قاتار سەزەتىنبىز. ءبىر قىزىعى, كەيىن اكەم نەمەرەلەرىن وتە جاقسى كوردى, تۇڭعىش رەت اكەمنىڭ سىرتقا شىعا­رىپ, اينالعانىن سوندا بايقادىم. قار­تايعاندا نەمەرە اسا ءتاتتى بولاتىنىن سەزدىم. ءوزىم دە نەمەرەمدى اينالعان سايىن, ءجيى اكەمدى كوز الدىما ەلەستەتەمىن. ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. قاراپايىم كەسەك بالشىقتان سوعىلعان ۇيدە تۇردىق. كىشكەنتاي كەزىم. ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ جاتقانىمدا توبەسىن سىلاعان اۋىر بالشىقتىڭ شامالىسى ۇستىمە قۇلاپ ءتۇستى, كوزىم توپىراققا تولدى دا قالدى. سول ساتتە اكەمنىڭ قولى دىرىلدەپ جان ۇشىرعانى ءالى كوز الدىمدا. دەرەۋ كوزىمە ءتىلىن سالىپ جىبەرىپ, تازالاعان بولاتىن.

تۇرمىسقا شىققانىمدا, ىشتەي قىز­عانىپ, كوڭىلى قۇلازىعانى دا كوز الدىمدا. قازاقتىڭ سالتىمەن ءۇي كورۋگە كەلگەندە, كۇيەۋ بالاسىنا سالقىن امانداسقانى بار-دى. ويلاپ وتىرسام, اكەنىڭ تاربيەسىن كوپ الىپپىن. كەيبىر ەر ادامداردا جوق قاسيەتتەر مەنەن تابىلاتىن. اعام اسكەر قاتارىنا كەتكەندە, مەنى دە گۇلجان اپكەممەن قاتار ەر بالانىڭ تىرلىگىنە كوپ جۇمسادى. اتقا ءمىنىپ, قوي باعىپ, ءشوپ ورىپ, ەر بالاعا ءتان بارلىق جۇمىستى جاسايتىنبىز. شاشىن ۇنەمى ماعان الدىرتاتىن. ماڭدايىنداعى مينانىڭ جارىقشاعى بار سولقىلداپ تۇراتىن جەرىنە ۇستارانى تيگىزىپ الماۋ ءۇشىن اسا ساقتىقپەن قيمىلدايتىنمىن. باستاعى قىرتىستاردى كەيدە بايقاماي قاناتىپ قويسام, «ەشنارسە ەتپەيدى, قىزىم» دەپ جۇمساقتىق تانىتاتىن.

 سونىمەن قاتار قىز بالاعا ءتيىستى ادەپتى دە اكەم ۇيرەتەتىن. ءبىر جاققا كەتىپ بارا جاتقاندا: – كوكە, قايدا باراسىز؟ – دەپ سۇراعانىمدا, قىز بالا ۇيدەن شىققان ەر ادامنان بۇلاي ەشقاشان سۇراۋعا بولمايتىنىن قۇلاعىما تالاي قۇيعان بولاتىن. بۇل تاربيەنىڭ تۇرمىسقا شىققانىمدا, كوپ كومەگى ءتيدى. سەبەبى جول جۇرەردە, ءوزىم ايتپاسام, سۇراما دەيتىن وتىرارلىق جولداسىمنىڭ ءتارتىبى دە سولاي بولىپ شىقتى. قىسقاسى, اكەم بەرگەن ونەگە – ومىرىمە جاقسى جولداما بولدى.

راحمانقۇل بەردىباەۆ اكەمدى ەلگە تانىتتى

– اكەڭىزدىڭ جارىققا شىقپاعان كۇيلەرى بار ما؟

– راس, كەزىندە اكەمنىڭ كۇيلەرى وتە كوپ بولاتىن, سەبەبى ول كەزدەرى نوتاعا تۇسىرەتىن ادام جوقتىڭ كەزى. كوپتەگەن كۇيى قارتايعاندا ۇمىتىلىپ, جوعالىپ كەتتى دەسەم بولادى. ءبىز جاس بولدىق. ەسكى ماگنيتوفونعا باسىپ الىپ ۇل­گەرگەنىمىزدى كەلگەن قوناقتار الىپ كەتەتىن. كەيىن قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, پروفەسسور ءبىلال ىسقاقوۆ اكەمنىڭ قارتاي­عان شاققا اياق باسقان كەزىندە سوزاققا كەلىپ ءبىر ايداي جاتىپ, كۇي تاريحىن سۇراپ, تاسپاعا باسىپ الىپ كەتىپ, نوتاعا ءتۇسىردى. 1995 جىلى الماتىدا «ونەر» باسپاسىنان «سالتانات» كۇي جيناعى كىتابىن شىعاردى. وندا 37 كۇيىنىڭ نوتاسى مەن ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگى جازىلعان. 2019 جىلى «اۋەن» باسپاسىنان «تولەگەن تولعاۋلارى» جيناق كىتابىن شىعاردى. جيناقتا ۇستازىنىڭ 36 كۇيى, سۇگىردىڭ 6 كۇيى, باپىشتىڭ 2 كۇيى نوتاسىمەن بەرىلگەن.

 مۇمكىن ءبىلال اعا ءسال ەرتەرەك كەزدەسكەندە, باسقا كۇيلەرى دە نوتاعا ءتۇسىپ, جارىققا شىققان بولار ەدى-اۋ.

– تولەگەن مومبەكوۆتىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋ قاي دەڭگەيدە, ۇرپاقتارىنان كۇيگە جاقىندارى بار ما؟

– ءيسى قازاققا ءمالىم عالىم راحمانقۇل بەردىباەۆ اكەمنىڭ العاش ەلگە تانى­لۋىنا ۇلەس قوسقان ادام. ول كىسى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە «1965 جىلى كۇزدە ادە­بيەت مايتالمانى س.مۇقانوۆتىڭ توبىمەن ەل-ەلدى ارالادىق. سوزاق اۋدانىنا كەلگەن كۇنى قوناقتا كۇيشى ت.مومبەكوۆپەن جۇزدەستىك. قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ بىلگىرى سابەڭ تولەگەن تارتقان شەرتپە كۇيلەرگە قاتتى قىزىعىپ, «مۇنداي دارىندى رەسپۋبليكا كولەمىنە تانىستىرۋ قاجەت» دەپ ايتىپ وتىردى». كوپ ۇزاماي اكەم الماتىعا شاقىرىلادى. گرامپلاستينكاعا كۇيلەرى جازىلىپ, «سوتسياليستىك قازاقستان», «لەنينشىل جاس», «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىندە ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تانىستىرىلىپ, ماقالالار جاريالانادى. اتاقتى جازۋشىلار س.مۇقانوۆ پەن م.اۋەزوۆ ەلگە راديو, تەلەديدار ارقىلى دا تانىستىرىلىپ, تانىمال بولۋىنا ۇلكەن ۇلەستەرىن قوسسا, ءا.كەكىلباەۆ, ا.توقماعامبەتوۆ, ا.سەيدىمبەك پىكىر بىلدىرگەن. سونداي-اق ەلگە تانىمال ت.الىمقۇلوۆ «كۇيشى», «تارلان كۇيشى», ت.توقبەرگەنوۆ «كوكىرەگى كۇي كۇمبىر», ب.ساربالاەۆ سەكىلدى جازۋشىلار وچەرك­تەر مەن ماقالالار جازسا, مۋزىكا مامان­دارى ءۋالي بەكەنوۆ, جارقىن شاكارىموۆ, بولات سارىباەۆ, ءشامىل ابىلتاەۆ شەرتپە كۇيدىڭ ەرەكشەلىگىن ءتۇسىندىردى. جازۋشى ورىسباي ابىلداەۆ «سەزىم سەلى» پوۆەستىن, قۋانىش تولەمەتوۆ «كۇي كەۋدە», ر.بەردىباەۆ «كۇي قۇدىرەتى», «ساز ونەرىنىڭ ساڭلاعى», جارىلقاسىن نۇسقاباي ۇلى ««سالتانات» كۇيى قالاي تۋدى؟» ماقالاسى, س.تۇرىسبەك «سالتا­ناتتىڭ» ساحناعا شىعۋى ەستەلىگى, ءو.قىر­عىزباەۆ «تەرىسكەي تالانتى جانە ونى تانىتقاندار», كومپوزيتور, پروفەسسور ك.كۇمىسبەكوۆ «شوقتىعى بيىك كۇيشى, كومپوزيتور», فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ك.سىزدىقوۆ «سۇگىر مەن تولەگەن», اقىندار ب.باتىربەكوۆا «كۇيشى اعاعا», ر.بالابيەۆ «تولەگەن رۋحىمەن سىرلاسۋ», بورعازىنىڭ وسكەنى «تولەگەن», «شەرتپە كۇيدىڭ سيقىرى كەرىم ەكەن», ت.ب. ق.مىڭجان «شەبەرلىك شىڭى», «سالتاناتتى ەستىگەندە» ت.ب. س.بايدىلداەۆ «كۇيشىگە قۇرمەت», ن.سۇلەي­مەنوۆ «كۇيشى», ج.بايازيتوۆ ء«تورت اياعىن تەڭ باسقان جورعادايىن», جەرلەس ءىنىسى, تاريحشى-ولكەتانۋشى راحمان­بەردى جاپپارقۇل ۇلىنىڭ «شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى» كىتابى, ءبىلال ىسقاقوۆتىڭ «سال­تانات», «تولەگەن تولعاۋلارى» كۇي جي­ناقتارى جاقىندا جارىققا شىققان ق.ءساريننىڭ «سالتانات» (اكە مونولوگى) سەكىلدى كوپتەگەن تۋىندىسى كۇي مۇرانىڭ قاسيەتىن تاريحتا قالدىرماق.

وتىرارداعى ونەر مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى ابدۋللا جۇماشوۆتىڭ دا ەرەكشە ەڭبەگىن اتاپ كەتكىم كەلەدى. وتىرارعا بارا قالساڭىزدار اكەمنىڭ ءوز قولىمەن ۇستاعان دومبىراسى مەن گارمونىن, د.ا.قوناەۆتان باستاپ العان ماراپاتتارىن سول جەردەن كورۋگە بولادى. سوزاققا كەلسەڭىزدەر دە س.قوجانوۆ اتىنداعى مۇراجايدان دا ءبىراز دۇنيەلەرىن كەزدەستىرەسىزدەر. بۇل مۇراجايدىڭ ديرەكتورى, اكەمنىڭ تۋىس ءىنىسى ءنيازالى دۇيسەنبەكتىڭ دە ەڭبەگى زور دەپ ايتا الامىن. ال ەندى ەكىنشى سۇراعىڭىزعا كەلسەك, قازىرگە تاڭدا ونەر دە جەتى اتادان بولسىن تۇقىم قۋالايتىنى عىلىمي دالەلدەنىپ وتىر. ازىرگە ەكىنشى اپكەم قىزجان تولەگەنقىزىنىڭ ۇلى شەرەلحان دوسانوۆ پەن ونىڭ بالاسى نۇرلىحان كوپجاسارلار اتالارىنىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ ءجۇر. 2021 جىلى رەسپۋبليكالىق «اتادان-مۇرا» قوعامدىق قورىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرعان «اسپاپتا ويناۋ» نوميناتسياسى بويىنشا 8-سىنىپ وقۋشىسى, اكەمنىڭ جيەن شوبەرەسى نۇرلىحان «سالتانات» كۇيىن ورىنداپ باس جۇلدە العان بولاتىن.

اڭگىمەلەسكەن

دۇيسەنالى الىماقىن,

«Egemen Qazaqstan»