جاڭا قۇندىلىقتار – بيلىك وزەگى

ماسەلەن، بارلىق پارتيا جاڭا سايلانۋشىدان سوڭ جەتى جىل مەرزىمدە كانديداتتارىن ۇسىنا الاتىنىن ءبىلىپ وتى­را­دى جانە ەلدىڭ ساياسي دامۋىن قاداعالاپ، ولقى تۇستارىن انىق­تاپ، كەلەسى سايلاۋ­عا كانديدات ۇسى­ناردا ماڭىزدى ماسەلەلەردى باسىم­دىق ەتىپ قويۋلارى ابدەن مۇمكىن. وسىلايشا، ەلدە سايا­سي باسەكە­لەستىك قالىپتاسپاق. بۇل شەشىم بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى بولىپ وتىر. الەمدە ورناعان گەوساياسي تۇراقسىزدىق كەزىندە 7 جىل – جاڭا سايلانعان كەز كەلگەن كانديداتتىڭ حالىققا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداۋعا جەتكىلىكتى مەرزىم. الەم ەلدەرىنىڭ وسى تۇرعىداعى تاجىريبەسىن الار بولساق، مىسالى وڭتۇستىك كورەيادا 1987 جىلى، يزرايلدە 1998 جىلى ءبىر رەتتىك پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت ەنگىزىلدى. ارمەنيادا دا ءدال وسىنداي ينستيتۋت جۇمىس ىستەيدى. ارينە، ءار مەملەكەتتىڭ ءوز دامۋ جولى بار. سوعان سايكەس ءار مەملەكەت وزىنە ءتيىمدى مودەلدى تاڭدايدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ وركەندەۋىنە وسى جەتى جىلدىق سايلاۋ مەرزىمى ساي كەلەدى. ونىڭ تيىمدىلىگىن تاجىريبە جۇزىندە كورەمىز، ويتكەنى كەز كەلگەن باستاما تاجىريبە جۇزىندە عانا ناتيجەسىن كورسەتە الادى. ەڭ باستىسى ەلىمىزدە پرەزيدەنت سايلانعاندا ول 7 جىلعا عانا «بيلىك جۇرگىزە الاتىنىن» الدىن الا ءبىلىپ وتىرادى. بۇل نورما زاڭمەن بەلگىلەندى، كونستيتۋتسيامىز­دىڭ 91-بابىنىڭ 2-تارماعىندا شەگەلەنىپ كورسەتىلدى. زاڭعا سايكەس قايتادان سايلانۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلمايدى.

قازىر الەمدە قاقتىعىستار ءجيى بولىپ جاتىر. ءتىپتى ءبىر وداققا كىرەتىن مەملەكەتتەر اراسىندا ارازدىق وتى تۇتانىپ، حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇر. يادرولىق قارۋدى قولدانۋ تۋرالى ءسوز بولىپ، ونىڭ زيانىن بىلە تۇرا ءىس جۇزىندە پايدالانعىسى كەلىپ وتىرعان ەلدەر بار ەكەنى بەلگىلى. الەمدى ءتۇرلى سانكتسيا، ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ، ينفلياتسيا جايلاعان زاماندا سىن-قاتەرلەردەن مىقتى مەملەكەت رەتىندە ءوتۋ ءۇشىن ساياسي تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق بىرلىك قاجەت. وسى تۇرعىدا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى قاجەت ءارى ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. بىزدەگى رەفورمالاردىڭ نەگىزگى فورماسى «مىقتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» ۇشتىگى دەدىك. بۇل باستامانىڭ نەگىزگى ماقساتىنا ساي بولۋى ءۇشىن دە جاڭا پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت قالىپ­تاس­تىرۋ قاجەت.

الداعى ۋاقىتقا جوسپارلانعان ءماجىلىس سايلاۋى دا پروپورتسيونالدى جۇيەدەن ارالاس جۇيەگە كوشۋدىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ماسەلەن، اۋداندىق دەڭگەيدى الاتىن بولساق، ماجوريتارلىق جۇيە ارقىلى پارتيا مۇشەسى دە، پارتيا قۇرامىنا ەنبەگەن ادام دا ءوز كانديداتۋراسىن دەپۋتاتتىققا ۇسىنا الادى. وبلىستىق دەڭگەيدە دە، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە دە ءماسليحات، ماجىلىسكە پارتيالاردان 50، 70 پايىزدان سايلاناتىن بولسا، قالعانى قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ ۇلەسىندە.

حالىق بيلىككە قازىر ۇلكەن سەنىم ارتىپ وتىر. ادىلەتتى قازاقستان بولادى، جاڭا ساياسي قۇندىلىقتار، جاڭا ساياسي قاتىناستار ورىن الادى دەپ ءۇمىت ءبىلدىرىپ وتىرعاندىقتان، بۇل تەك زاڭ نورماسى رەتىندە عانا ەمەس، ناقتى ءىس جۇزىندە كورىنۋى قاجەت. سوندىقتان دا ءدال قازىر كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋدىڭ ماڭىزى زور. قازىر الەمنىڭ ءومىر ءسۇرۋ، دامۋ ديناميكاسى وتە قارقىندى. سوندىقتان ءبىز ەسكى قۇرامنان ارىلىپ، جاڭا جۇيە قۇرۋىمىز قاجەت. ساياسي ارەناعا بەلسەندى، ۇكىمەت­كە ءسوزى وتەتىن، سانالى، ساۋاتتى جاڭا تۇلعالاردىڭ كەلەتىنىنە سەنىم مول. پرەزيدەنت سايلاۋى وسىنداي تۇلعالاردىڭ جارقىراپ شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىنداي جۇيەدە قالىپتاسقان پارلامەنت ىقپال­دى بولۋعا ءتيىس. ەسەپ بەرۋگە كەلگەن ۇكىمەتتەن ولار مىندەتتى تۇردە اشىقتىقتى تالاپ ەتەرى ءسوزسىز. بۇل جەردە جاڭا زاڭ شىعارۋشى ورگان، جاڭا اتقارۋشى بيلىك قالىپ­تاس­پاق. وسىنىڭ بارلىعى ادى­لەتتى قازاقستاندا ورنىعار جاڭا قۇندى­لىقتارمەن تىكەلەي بايلانىستى.

دۋمان جامپەيىسوۆ،

پرەزيدەنت جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى

ەلەكتورالدىق وقىتۋورتالىعى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، PhD