سۋدى قالاي ۇنەمدەۋگە بولادى؟

بۇل زاڭعار تاۋلاردىڭ وزگەشە قاسيەتى، ولاردىڭ الىپ شىڭدارى ەكۆاتوريالدىق ەندىكتەن كوتەرىلىپ، تەرىستىككە باعىت العان ىلعالعا ۇلكەن توسقاۋىل قۇرادى. سون­دىقتان ىلعالدىڭ باسىم بولىگى (1600 مم، قىس مەزگىلىندە) تاۋلاردىڭ ىشكى ايماق­تارىندا تۇتىلىپ، ەرىمەيتىن مۇزدىقتارعا جينالادى. الىپ تاۋلاردىڭ ەتەگىندە جاعالاي ورنالاسقان بارلىق ەلدىڭ سۋ بايلىعىن قۇرايتىن ارنالى وزەندەردىڭ سۋ كوزدەرى وسى مۇزدىقتاردان باستاۋ الادى.

ىلعالدى اعىن بيىك تاۋ شىڭدارىندا قورىنىڭ باسىم بولىگىن قالدىرىپ، جازىققا شىققاندا ساراڭ تارتىپ، ەندىكپەن ۇزاققا سوزىلعان ولكەنى جاناي وتەدى. بۇل بولىكتە جاۋىن-شاشىن ءتۇسىمى ماردىمسىز، قۇمدى، قيىرشىق تاستى، سازارعان سارى توپىراقتى ءشول جانە شولەيت جەرلەر جايلاعان. تەك تاۋلار باۋرايىندا ۇزىننان سوزىلعان 50-120 كم ەڭىستىكتە ىلعالدىڭ جەتكىلىكتى تۇسۋىنە بايلانىستى شالعىنى باي، ەگىندىك، باقشا، جەمىس-جيدەك وسىرۋگە قولايلى جەرلەر ورنالاسقان. 

بيىك تاۋدىڭ ءدال ەتەگىندە، ەڭ اسەم جەرگە الماتى قالاسى سالىندى. قابىلدانعان زاڭ بويىنشا عيماراتتار 3-4 قاباتتى، ال جىلىتۋ جۇيەلەرى شاعىن ەدى. وسى رەتتە اۋانىڭ اۋىسۋى قالىپتى جاعدايدا ساقتالدى، ءتۇتىن مەن لاس گازدار جىلى اۋانىڭ اسەرىمەن تۇندە جوعارى ورلەپ، تاڭعا جاقىن ول تازا اۋامەن الماساتىن.

جاڭا عاسىرمەن قوسا قالا ۇلكەن وزگە­رىستەرگە ۇشىرادى. جان-جاقتان اعى­لىپ كوپتەگەن تۇرعىن كەلدى. كۇلدى كومىر جاعى­لاتىن 3-4 جەس ۇلعايتىلىپ، كوشە­لەر سانسىز ماشيناعا تولدى. جاڭا عيمارات­تار بوي سوزىپ 16-18 قاباتقا جەتتى. اۋانىڭ الماسۋ رەتى ابدەن بۇزىلدى. تابيعات­تىڭ رەتتەۋ كۇشى ءتۇتىن مەن شاڭعا لاستان­عان قويمالجىڭ اۋانى تازارتۋعا شاما­سى جەتپەيتىن جاعداي ورنادى. ءبىراز بۇرىن پايدا بولعان قوشقىل پەردە بوي الىپ، تاۋ باۋرايىن ساعالاپ شىعىس پەن باتىسقا قاراي 50-60 شاقىرىمعا جايىلىپ، مۇزداقتارعا از جەتپەي ەندەپ كەتتى.

وسى وزگەرىس الىپ شىڭدارعا اۋىر سالماق سالدى. قارا ءتۇتىن مەن شاڭ ۇگىن­دىلەرى جوعارى كوتەرىلىپ مۇزداقتارعا قوناق­تادى. كۇن ساۋلەسى جارقىراعان مۇز بەتىنەن شاعىلىسىپ، قارا قوشقىل الاڭعا ءسىڭىپ، ونى ەرىتە باستادى. عاسىرلار بويى قالىپ­تاسقان ءتارتىپ بۇزىلىپ، مۇزداق­تار تەزدەپ ەرىپ، كولەمى ەسەلەپ ازايدى. عالىم­داردىڭ ەسەپتەۋى بويىنشا بۇل ۇردىسكە كەيىنگى ۋاقىتتا ورىستەپ كەتكەن الەمدىك جىلىنۋ دا قوماقتى ۇلەسىن قوسىپ جاتىر.

مۇزداقتاردى زەرتتەۋگە سانالى عۇمىرىن جۇمساعان عالىم ەۆگەني ۆيلەسوۆ وتكەن عاسىر اياعىندا جوڭعار الا­تاۋى­نىڭ باتىس بولىگى مەن ىلە الا­تاۋى­نىڭ سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-شىعىس ايماقتارىنداعى مۇز شوگىندىلەرى جىلدام ازايىپ كەلەدى دەگەن تۇجىرىم جاسادى. عالىم مۇزداقتار جيىرما جىل ىشىندە 200 شارشى شاقىرىمعا كەمىپ، 3000 م بيىكتىككە دەيىن جالاڭاشتانادى دەگەن دالەلدەمە كەلتىردى. بۇل جاعداي قىرعىز الاتاۋىنىڭ شەتكى ايماقتارىندا دا بايقالىپ وتىر.

الىپ تاۋلاردان اعاتىن وزەندەردىڭ سۋ قورىمەن، ولاردىڭ ەنەرگەتيكالىق كۇشىن پايدالاناتىن ەلدەردىڭ ەنەرگەتيكالىق بالانسى تىكەلەي تاۋەلدى. ءوندىرىستىڭ بوي الىپ ءوسۋى مەن حالىق سانىنىڭ تەز ارتۋى، ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ەنەرگيانىڭ جەت­­پەۋىن تۋدىردى. ستاتيستيكالىق دە­رەك­تەر بويىنشا قازاقستاننىڭ وڭتۇستى­گىن­دە ەنەرگيا كەرەكتى مولشەردەن 40%-عا كەم.

سۋدىڭ باستاۋى مەن وزەندەردىڭ نەگىزگى اعىسى قۇرالاتىن قىرعىزستان جانە تاجىكستان ەلدەرى ءوز مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا پايدالانىپ، كوپتەگەن سۋ ەلەكتر ستانساسىن سالدى. ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبى، سۋ اعىسىنىڭ تابيعي زاڭدىلىعىنا ەمەس، ەلدەر­دىڭ ەنەرگەتيكالىق قاجەتتىلىگىنە باعى­نادى. ارينە، ەنەرگيا پايدالانۋ قىستا تىم ارتادى جانە وعان جىلى ۋاقىت­تا جينالعان سۋ قورىنىڭ ەداۋىر بولىگى جۇم­­سالادى. ەندىگى كەزەكتە قازاقستان مەن وزبەك­ستاندا جازدا باۋ-باقشا، تەحنيكالىق دا­قىل­داردى وندىرۋگە قاجەتتى سۋدىڭ تاپ­شى­لىعى تۋىندايدى. مۇنداي جاعدايدا تاتۋ كور­شىلەردىڭ اراسىندا ءبىرشاما داۋ-دا­ماي ءورشىپ، سالقىن قاتىناس ورىن الارى انىق.

ورتالىق ازيا ەلدەرىندە سۋدىڭ تابي­عي اينالىم نەگىزى بىرتەكتەس، بىرىڭعاي تار­تىپكە باعىنعان. شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىلعان الىپ تاۋلار مەن ونى جاعا­لاي قورشاعان جازىق دالا ورتاق. بۇل ايماقتا سۋدى پايدالانۋدىڭ ءار حالىققا ءتان وزىندىك شەشىمى دە شامالى. جاپسارلاس ەلدەرگە ورتاق سۋ بايلىعى جەكە حالىقتىڭ مەنشىگى دە بولا المايدى. تەك ونىڭ پايدالى اسەرىن يگەرۋدە، ءار ەلدىڭ ماقساتى مەن ءتاسىلى وزگەشە.

جوعارى ورنالاسقان كورشىلەس ەلدەردىڭ سۋمەن مول ەنەرگيا وندىرۋگە ارنالعان ماقساتى مەن جازىقتى جايلاعان ەلدەردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرۋدەگى ۇمتىلىسىن قالايشا ۇيلەستىرۋگە بولادى؟

وسى ءتۇيىندى ماسەلەنى سارالاعاندا ەكى جاقتىڭ ماقساتى مەن ءۇمىتىن ورىنداۋدا ەشقانداي قايشىلىق جوق ەكەنى انىقتالدى. ەتەكتەگى ەڭىس پەن جازىقتاعى ەگىنجايلاردى جەتكىلىكتى سۋارۋعا تەك ەڭ سوڭعى گەس-ءتىڭ سۋ پايدالانۋ ءتارتىبى مەن ونىڭ سۋ قويماسىنىڭ سىيىمدىلىعى عانا اسەر ەتەدى. ال جوعارى ورنالاسقان بارلىق گەس تەك بىرىنەن كەيىن ەكىنشىسىنە اققان سۋ قورىن پايدالانادى، سونان كەيىن ول ءبارىبىر تومەن اعىتىلادى.

قىرعىز ەلى نارىن وزەنىنىڭ بويىنا 8 گەس سالۋدى جوسپارلاپ وتىر. ولاردىڭ جالپى ەنەرگەتيكالىق كۇشىن 6200 مۆت-عا ارتتىرىپ، ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋدە ۇلكەن ناتيجەگە جەتپەكشى. بۇل ەلدىڭ تاۋ وزەندەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق بالانسى 142 ملرد كيلوۆاتت-ساعات دەپ ەسەپتەلەدى. ال ىسكە پايدالانعانى سونىڭ تەك 10% مولشەرىن عانا قۇرايدى.

تاجىك گيدروەنەرگەتيكالىق مۇمكىندىگى تىم زور، جىلىنا 527 ملرد كۆت.س. ەلەكتر قۋاتىن وندىرۋگە بولادى دەپ ەسەپتەلەدى. ال ونىڭ ناقتى تەحنيكالىق وندىرىسكە پايدالانۋعا قولايلىسى 317 ملرد كۆت/س. جەتەدى. قازىرگى كەزدە سونىڭ تەك 4-5%-ى عانا وندىرىستىك ەنەرگيا الۋعا پايدالانىلىپ وتىر.

كەلتىرىلگەن ەسەپتەۋلەر ورتالىق ازيا ەلدەرى وزەندەرىنىڭ گيدروەنەرگەتيكالىق قورى ولاردى ەنەرگەتيكامەن تولىقتاي قام­تاماسىز ەتىپ، شەتكەرى جانە جاقىن رەسپۋب­ليكالارعا ەكسپورتقا شىعارۋعا مولى­نان جەتەتىنىن دالەلدەيدى. وسى كەزدە سۋارۋع­ا قاجەتتى سۋدى جەتكىلىكتى مولشەردە جانە كە­رەكتى كەزىندە پايدالانۋعا قولاي­لى جاع­داي تۋادى. مۇنداي كەلىسىمسىز تابي­عي بايلىعى جانە شارۋاشىلىق با­عىت­تارى ءارتۇرلى كورشى ەلدەردىڭ سۋدى پاي­دا­لانۋداعى شيەلەنىستى ءتۇيىنىن شەشۋ مۇمكىن ەمەس.

كەيىنگى ۋاقىتتا قىرعىزستان مەن تاجىكستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىن وندى­رەتىن جاڭا گەس-تەر سالۋ ءۇشىن ينۆەستور­لار ىزدەستىرۋ ءىسى ۇنەمى جۇرگىزىلىپ كەلە­دى. داعدىلى ىزبەن كوبىنە رەسەيگە جال­تاق­تايدى. بىراق ولاردىڭ ىشكى ءوز پروبلە­مالارى دا جەتكىلىكتى، سول سەبەپتى ونداي جۇمىسقا كىرىسە قويۋى ەكىتالاي. ايتسە دە، بۇل ءىستى جالعاستىرۋشىلاردى باسقا جاقتان قاراستىرعان ءجون بولار ەدى. الىستان ەمەس، قاتار كورشىلەردەن. قازاق­ستان مەن وزبەكستاندا بيزنەسمەندەر جەتكىلىكتى. گەس سالۋشى ەلدەر ناقتى مەم­لەكەتتىك كەپىلدىكتەر بەرىپ، قولاي­لى جاعداي جاساسا، بۇل شارۋاعا كىرىسۋگە با­تىلدىق جاسايتىن ىسكەر ادامدار جەتەرلىك.

قىرعىزستان مەن تاجىكستان ەلدەرىندە قۋاتتى ەنەرگەتيكا ءوندىرىسى ناقتى جولعا قويىلعان كەزدە، جازىقتا سۋارمالى ەگىستىكتى ۇستەمە­لەپ وركەندەتۋگە قولايلى جاعداي ورنايدى. بۇل ءورىستى ويدىڭ ىسكە اسۋى گەس الدىن­داعى سۋ قويماسىنىڭ سىيىمدىلىعى مەن سۋ­دىڭ جىبەرىلۋ ءتارتىبىن رەتتەۋگە عانا تاۋەل­دى بولىپ قالادى. ەگەر سۋ قويماسىنىڭ سى­يىم­دىلىعى ءىرى كولەمدە سۋ جيناقتاۋعا جەتكىلىكسىز بولسا، وندا گەس-تەن تومەنگى ويپاڭدا، تابانى بەتون قابىرعامەن كوم­كەرىلگەن، قۇم-تاستى ۇيىلمە پلوتينا­مەن قورشالعان سۋ قويماسىن سالۋ قاجەت. مۇن­داي اۋماقتى قۇرىلىس بىر­نەشە ەل باسشىسىنىڭ بىرلەسىپ شەشىم قابىل­داۋىمەن جانە قوماقتى قارجى جۇمسال­عاندا عانا ناقتى ناتيجەگە جەتەدى.

وسى رەتتە ەگىن سۋارۋ ماسەلەسىندە ىل­عال­مەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىزدەگى تەح­نو­لوگياسى قانداي دەگەن سۇراق تۋىن­داي­دى. ايتۋلى كەزگە دەيىن اۋىل شارۋا­شى­لىعىندا سۋدى سۋارما ولكە شەگىنە كوبىنە قازبا كانالدار، ال ءبىراز شامادا بەتون ناۋالارمەن جەتكىزىلىپ كەلدى. ازىرشە بۇل شارۋاعا بەتون جانە تەمىر قۇبىرلارىن پايدالانىلادى.

كەڭەس كەزەڭىنىڭ اياق شاماسىندا رەسپۋب­ليكا باسشىسى د.قوناەۆتىڭ باستاماسىمەن شەلەك وزەنىنىڭ اعىسىن پايدالاناتىن قۇرىلىم پايدا بولدى. ول ءۇشىن بارتوعاي سۋ قويماسى جاسالدى. جيناقتالعان سۋدى تەك جازعى كەزدە ەگىن سۋارۋعا پايدالانۋ قاجەت دەپ شەشىلدى. قويمادان سۋ، ىشكى ەنى 2،7 م بەتون قۇبىرلارمەن الىنىپ، ەگىستىك شەتىنەن تەمىر قۇبىرلار ارقىلى ءبولىنىپ، سۋارمالارعا تارالدى. وسى قۇرىلىم وتىز جىلدان ارتىق ۋاقىت الماتى وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋدانىنىڭ ەگىستىكتەرى مەن باۋ-باقشالارىن سۋارۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. ايت­سە دە، سۋدى وسىلاي پايدالانۋدىڭ تەحنولو­گياسى قازىرگى كەزدەگى قاجەتتى اتقارۋعا جارامسىز.

ءداستۇرلى قولدانىستاعى ارىقپەن سۋارۋ­دىڭ ءبىرشاما كەمشىلىگى بار. بۇل كەزدە ەگىننىڭ اينالاسى عانا ەمەس، سۋ تاناپ ارالى­عىنداعى بۇكىل توپىراققا ءسىڭىپ كوپ مول­شەردە ىسىراپ بولادى. سونىمەن قاتار ەگىن­دىك القابى ەڭىس بولسا، ۇستىڭگى قۇنارلى توپى­راق بىرتىندەپ شايىلىپ، تاستى قابات سىرت­قا شىعادى. ارىقتار دا ۋاقىت وتكەن سايىن تەرەڭدەپ، ولاردىڭ قابىرع­الارى سۋدىڭ ءبىراز مولشەرىن ءسىڭى­رىپ جوعالتادى. وسى سە­بەپ­تەردەن ارىق­پەن سۋارۋ كەزىندە اعى­تىل­عان سۋدىڭ باسىم بولىگى پايداعا اسپايدى.

وڭتۇستىك وڭىردە ماقتا مەن كۇرىش ەگۋ كەزىندەگى سۋارۋ تاسىلدەرى باسقاشا كەلەلى ماسەلە تۋدىرادى. ماقتا القاپتارى ءبىر ماۋ­سىمدا 2-12 رەت سۋارىلادى، ال كۇرىش وسكىنى جەر بەتىنە شىققاننان ءونىم جينالعانشا، تامىر ساباعى 12-15 سم سۋدا كولكىپ تۇرۋى قاجەت. بۇل كەزدە سۋارما سۋ توپىراققا تەرەڭدەي ءسىڭىپ، جەراستى ىلعالىمەن تۇتا­سىپ، ەرىگەن تۇز­دىڭ جوعارعى قۇنارلى قابات­قا كوتەرى­لۋىنە جاعداي جاسايدى. ەندىگى كەزەكتە توپى­راقتىڭ اۋەلگى قالپىن ورنىنا كەلتىرۋ ءۇردىسى كۇن تارتىبىنە شىعادى. ول ءۇشىن كۇزدە القاپتارعا مول سۋ جىبەرىپ، ەرىگەن تۇز قوسپالارىن جۋادى. ارينە، بۇل كەز­دە توپىراقتىڭ ورگانيكالىق جانە مينەرال­دىق قۇنارى قوسا شايىلادى. ەگىستىك القابى بىرتىندەپ توزىپ، ىستەن شىعادى.

مەملەكەت جىل سايىن سۋارمالى ەگىس القابىن ارتتىرىپ، مول ءونىم وندىرۋگە مۇددەلى. وسى ماقساتقا ءىرى قارجى ءبولىپ، جەكە شارۋاشىلىق يەلەرىنىڭ سۇرانىس­تارىنا ۇلكەن قولداۋ جاساپ وتىر. دەگەن­مەن ەگىن القاپتارىن سۋارۋ تەحنولوگياسى سون­شاما وزگەرىستەرگە ۇشىراعان جوق. جاڭ­­­بىر­­لاتىپ سۋارۋ ەلۋ جىل بۇرىن قول­­دا­نىسقا ەنگەنىمەن، ازىرشە شاعىن باۋ-باق­­شالارى كولەمىندە عانا پايدالانىلادى.

وسى قاتارداعى شەتەلدەردىڭ جاڭ­بىر­لاتىپ، تامشىلاتىپ سۋارۋداعى تاڭعا­لارلىق تاجىريبەلەرى ازىرگە ۇلگى بولا الماي وتىر. تابيعاتى الدەقايدا ساراڭ، تۇراقتى تۇششى سۋ كوزدەرى جوق، ىستىق بەلدەۋدە ورنالاسقان يزرايل، ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىگى جەراستى سۋىمەن، تەڭىز سۋىن تۇششىلاپ، جاڭا ادىستەرمەن سۋارۋ ارقىلى ەۋروپا ەل­دەرىن باۋ-باقشا ونىمدەرىمەن، ال وزدەرىن استىقپەن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە قولدارى جەتتى.

سۋارۋدىڭ ۇنەمدى ادىستەرىن تۇراقتى تەحنولوگيالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن جاڭا تەحنيكالاردى ساتىپ الۋعا، ەگىستىك­تەردى بىرىڭعاي تەگىستەۋگە، كۇردەلى تەحنيكالاردى مەڭگەرىپ، جۇرگىزە الاتىن ماماندار دايارلاۋعا ءبىرشاما قاراجات جۇمساۋدى قاجەت ەتەدى. وعان اۋىل شارۋاشىلىعى باسقار­مالارى مەن فەرمەرلەردىڭ شەشىم­دى قايراتى كەرەك. قورقىنىش تۋدىر­عان اۋقىمدى قاراجات ەگىستىك ونىم­دەرىنىڭ كۇرت ارتۋىمەن تەز ارادا وتەلەدى جانە اۋىل شارۋاشىلىعىندا تۇراق­تى تەحنو­لوگيالىق جاڭا مادەنيەت ورنىع­ادى. جاڭا كەزەڭدە ەلدە ازىق-ت ۇلىك مولشى­لىعىن ورناتۋدىڭ باسقاداي امالى جوق.

شارۋاشىلىقتاردى سۋارۋدىڭ جاڭا تەحنيكالارىمەن جابدىقتاۋمەن قاتار، سۋدى بوگەندەر مەن كانالداردان ەگىستىككە جەتكىزۋ ءۇشىن ءىرىلى-ۇساقتى پوليەتيلەن قۇبىرلارىن شىعاراتىن ءوندىرىستى دامىتۋ كۇن تارتىبىنە كوتەرىلەدى. وسى رەتتە جەر بەتىن لاستاپ بىتىرگەن پوليەتيلەن قالتاشالارىن شىعارۋدى توقتاتىپ، پوليەتيلەن قۇمىرالارىن قايىرا ساتىپ الۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك-اق. ايتسە دە، بىزدە بۇل جولدىڭ جاقسى باستاماسى دا بار. جاقىن ارادا پوليپروفيلەن شىعاراتىن اتىراۋ زاۋىتى ىسكە قوسىلسا، وندا پوليەتيلەن قۇبىرلاردى شىعارۋعا قاجەتتى ماتەريالدار تاپشىلىعى تەز-اق شەشىلەدى.

ءبىزدىڭ سۋ قورىمىز بارلىق ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە ورتاق، سوندىقتان سۋدى پايدالانۋدىڭ تەحنولوگياسى وسى ەلدەردە بىرىڭعايلى جاپپاي ورىستەۋى قاجەت. بۇل كەزدە وتە ءىرى شارۋاشىلىقتارمەن قوسا، شاعىن فەرمەرلەردىڭ جانە جەكە شارۋالاردىڭ مۇددەسى دە بىردەي دەڭگەيدە شەشىلگەنى ءجون. سەبەبى وتباسىلىق فەر­مەر­لەر ءارتۇرلى جەمىس-جيدەكتەر وندىرۋ­دە مول ۇلەس قوسىپ وتىر. مۇنداي ارتەكتى شا­رۋا­شىلىقتاردىڭ وركەندەۋى، حالىقتىڭ جاپپاي ەڭبەك ۇلەسىن نىعاي­تادى جانە كەي­بىر داقىلداردى ءوندىرۋ، باسە­كەلەستىك نە­­گىزىندە ءونىم ساپاسى جوعا­رىلاپ، شەتەل نا­رى­عىنان بەرىك ورىن الۋىنا قادام جاساي­دى (وزبەكستاندا وندىرىلگەن قىزىل شيە قازىر بىرقاتار ەۋروپا ەلىندە ساتىلادى).

سوڭعى ەلۋ جىلدا سۋدى وندىرىستە جانە قالالاردا كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانۋ دا ۇستەمەلەپ ءوستى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ءار ادامنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتى ءۇشىن قالالاردا 230-350 ل، ال ايىنا 7-10،5 تەكشە/م سۋمەن قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەك. ارينە، بۇل – ەڭ جوعارعى مولشەر. باتىس ەلدەرى دە قازىر جاپپاي سۋ ۇنەمىنە كوشكەن. سوندىقتان تۇششى سۋ قورى مول ءىرى قالالار بولماسا، ونداي ىسىراپقا بارا قويمايدى. الماتى شاھارىندا ورتا ەسەپپەن ءار ادامعا كۇنىنە 170-200 ل سۋ جۇمساۋ كوزدەلگەن. قالاداعى سۋدىڭ شى­عى­نىن ساراپتاعاندا، اس دايىنداۋ، جۋى­نۋ، كىر جۋ، ىدىس تازالاۋعا كەتەتىن مول­شەر­دەن سانيتارلىق تازالىققا تىم ارتىق جۇمسالاتىنى انىقتالدى.

قازىرگى كەزدە قولدانىستاعى سانيتار­لىق تازالاۋ اپپاراتتارى، سىيىمدىلىعى 10-12 ليتر ءبۇتىن ءبىر باكتان تۇرادى. تازارتۋ ماقساتى ءارتۇرلى بولعانىمەن، ءار كەز سايىن باكتاعى سۋ تولىقتاي اعىتىلىپ، قاجەتسىز ارتىق ىسىراپ بولادى. ال جەڭىل مۇقتاجدىق كەزىندە تازالاۋعا 3-3،5 ل سۋ ابدەن جەتكىلىكتى. سوندىقتان ءار تازالاۋ جاعدايىندا ەش پايداسىز 6-8 ل سۋ بوسقا توگىلەدى. وسى كەزدە ءاربىر ادام كۇن سايىن 35-40 ل سۋدى ارتىق ىسىراپ جاسايدى.

قازاقستان عالىمى 2017 جىلى ساني­تار­لىق تازالاۋ اپپاراتىنىڭ جاڭا كونس­ترۋك­تسياسىن ويلاپ شىعاردى. باك ەكى بولىكتەن: 2/3 كولەمدى ۇلكەن بولىكتەن جانە 1/3 كولەمدى شاعىن بولىكتەن تۇرادى. سانيتارلىق تازالاۋ اپپاراتىنىڭ كونس­ترۋكتسياسى ەۋرو-ازيا پاتەنت ۇيىمىنا ۇسىنىلىپ، وعان 2021 جىلى №038749 پاتەنتى بەرىلدى. اپپارات قاجەتكە بايلانىستى پايدالانۋعا نەگىزدەلگەن. بۇل اپپاراتتى قولدانعان كەزدە، قالالاردا كۇن­دەلىكتى تۇرمىستا پايدالانىلاتىن سۋدىڭ 1/3 كولەمى بوسقا توگىلمەي، ۇنەمدەلەدى.

ەلدە قازىرگى ۋاقىتتا 19 ملن تۇرعىننىڭ 59،2%-ى قالالاردا ءومىر سۇرەدى دە، 50% ءۇي قولايلى جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. كەلتىرىلگەن ەسەپتەۋلەر ء(ار ادامعا 14،4 تەكشە/م سۋ ارتىق ىسىراپ) بويىنشا، ءار جىل سايىن 136،8 ملن تەكشە/م سۋ بوسقا توگىلىپ، لاستانادى. ولاردى زيانسىز، تازا قالىپقا جەتكىزۋ، وتە كۇردەلى تەحنيكالار مەن ساتىلى جۇرگىزىلەتىن تەحنولوگيالىق ادىستەمەلەردى، قوسىمشا قاراجات قولدانۋدى قاجەت ەتەدى. الايدا سۋدى تۇپكىلىكتى تازالاۋ ناتيجەسىنە ءالى جەتكەنىمىز جوق. وسى سەبەپتى قالدىق سۋلار قالالاردان ءبىراز سىرتتا، اكىمشىلىكتەردىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان سوربۇلاق كولشىك­تەرىنە جينالىپ، جەراستى سۋلارىن بىل­عاپ جاتىر. سۋدىڭ ەسەپسىز ىسىرابى ەلگە جىلىنا 8،06-10،08 ملرد تەڭگە نەمەسە 18،9-23،7 ملن دوللار شىعىن اكەلەدى.

بايتاق جەرىمىزدىڭ ەلەۋلى سۋ كوزدەرى ونىڭ شەتكى ايماقتارىمەن اعادى دا، ولاردىڭ ءبىرشاماسى كورشى ەلدەردىڭ بۇعاۋى­نا شالىنعان. سوندا ءبىزدىڭ نەگىزگى سۋ باي­لىعىمىز تابيعات جاراتۋشى جارىل­قاۋىمەن ءوز جەرىمىزگە تۇسكەن ىلعال عانا. وسى ءمولدىر تامشىلاردى ايالاپ پايدا­لانباساق، بۇلاقتارىمىز دا ساراڭ تارتىپ، سۋ تاپشىلىعىنا ۇشىراۋىمىز ابدەن مۇمكىن.

بلوك شايكەنوۆ،

ەكولوگ-عالىم