احاڭنىڭ ادالدىعى

وسى وتتىڭ ورتاسىنان ابىرو­يىن ساقتاپ، امان شىققان تۇلعا – احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەكەنىن تاريحي مۇراعاتتىق قۇجاتتار ايعاق­تايتىنىن ايتقان ەدى. بۇل جايت­تى تاپتىشتەپ سۇراعا­نىم­دا، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ اعا­مىز: «قان­قۇيلى رەپرەسسيا تەپكىسىن كورگەن جانداردى كىنالاي المايمىن. ال جەكە ءىسىن قاراپ وتىرىپ، قايران قالعانىم، احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەشكىمدى ساتپاعان، جاۋاپكەرشىلىكتى تەك ءوزىنىڭ موينىنا العان. ول كەزدە احاڭ پاتشا تۇرمەسىن كورىپ، ءومىردىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن تاتقان، شىنىققان، شىڭدالعان. باسقالارى مۇنداي مەكتەپتەن ءوتىپ، شىنىقپاعان ەدى» – دەگەن بولاتىن. كەيىن تۋرا وسى ويلارىن كەڭەس نۇرپەيىسوۆ كەزىندە «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان شىققان جازۋشى جۇماباي شاشتاي ۇلىنىڭ «ۇزەڭگى جولداس» حابارىنا بەرگەن سۇحباتىندا دا ايتقان-دى.

ءيا، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اڭ­دىسىن باققان كەڭەستىك بيلىك الاش ەليتاسىن وزىنە قارسى تۇر­عان ىقپالدى ءارى قاۋىپتى كۇش رە­تىن­دە باعالاپ، اقىرى ەسەپ ايىرى­سۋ قاجەت، وپپونەنتتەرىن ءتۇپ-تامى­رىنان شاۋىپ تاستاۋ كەرەك دەپ شە­شەدى. 1926-1927 جىلداردان باس­تاپ رەپرەسسيالىق شارالار­دى قولعا العان ولار، 1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى وگپۋ (بىرىككەن مەملەكەتتىك سايا­سي باسقارما) القا­سىنىڭ شەشى­مىمەن احمەت باي­تۇرسىن ۇلى، ءالي­حان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلات­ ۇلى باستاعان قىرىققا جۋىق الاش زيالىسىن ءتۇرلى مەرزىمگە تۇر­مە­لەرگە جانە كونتسلاگەرلەرگە قا­ماپ، جەر اۋدارادى جانە باسقا دا جا­زالارعا كەسەدى.

1932 جىلعى 20 ساۋىردەگى وگپۋ «ۇشتىگىنىڭ» ۇكىمىمەن جيىر­مادان استام الاش زيالىسى بەس جىلعا رەسەيدىڭ ۆورونەج وبلى­سىنا جەر اۋدارىلدى. ال الاش­­شىل جاستىڭ بىرقاتارى اعالارى­نىڭ اقىلىن تىڭداپ، الاش يدەولوگياسىنان باس تارتاتىندىقتارىن رەسمي تۇردە مالىمدەي وتىرىپ، ۇلت مۇددەسىن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىندا ءجۇرىپ قورعاۋعا تىرىس­تى. م.جۇماباەۆ، م.اۋە­زوۆ جانە ءا.ەرمەكوۆ وسى جولدى تاڭ­داعانمەن دە وگپۋ-ءدىڭ تەپكى­سىن كوردى. وكىنىشكە قاراي، م.دۋلا­توۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ­د.ءادىلوۆ، ءا.ءبايدىلدين، ا.يۋسۋپوۆ جانە باسقا بىرقاتار الاش زيالىسى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى نەمەسە اباقتىدا كوز جۇمدى.

1920 جىلى احمەت باي­تۇر­سىن ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى جانە مۇحتار اۋەزوۆ كوممۋنيس­تىك پارتيا قاتارىنا بەكەردەن-بەكەر وتكەن جوق. وسى ۋاقىتتىڭ تالماۋىر تالابىن تاپ باسقان ءاليحان بوكەيحان قازاق حالقىن جانە تانىلىپ قالعان الاشورداشىلاردى امان ساقتاۋ ءۇشىن «كوزگە تۇسپەگەن» جاستار تەزىرەك مىندەتتى تۇردە كوممۋنيستىك پارتياعا ءوتۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمىن بىلدىرەدى.

الاش جۇرتىنىڭ قامى ءۇشىن ايلا مەن تىعىرىقتان شىعار امال ىزدەگەن ولار وتتان دا، سۋدان دا تايسالمادى. ايتالىق، الاش يدەيا­سىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋدا بولشەۆيكتەردەن جەڭىلىس تاپ­قانىمەن، تاۋلارى شاعىلىپ، تاۋاندارى قايتا قويعان جوق. قايتا قايراتتانا، شيرىعا ءتۇستى. ءوز ەلىنىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلىپ قانا قوي­ماي، تۋعان توپىراعىنىڭ سۇيەم­دەي جەرى كورشى مەملەكەتتەردىڭ قۇزىرىنا ءوتىپ كەتپەس ءۇشىن بار بىلىگى مەن باتىلدىعىن جۇمساعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكوۆ جانە مۇحامەتجان سەراليندەر قازاق ۇلتىنىڭ بىرلىگىمەن قاتار، جەرى­نىڭ دە تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوسەمى لەنين بۇل رەتتە ءبىر جاعىنان ادىلدىككە، ءبىر جاعىنان ساياساتقا سالىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ ىعىنا جىعىل­دى. ناتيجەسىندە، بۇرىن رەسەي­دىڭ قۇرامىنا ءوتىپ كەتكەن جەرلەر قازاقستانعا قايتارىلىپ، تاريحي ادىلەتتىلىك ورنادى.

اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسوۆ ايتقانداي، پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى رەۆوليۋتسيالىق كۇرەسكە قاتىسقان اعارتۋشى، اقىن، پۋبليتسيست، عالىم-تۇركولوگ احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەرتە جازىقتى بولعان جاننىڭ ءبىرى. ايتالىق، 1907-1909 جىلدارى قارقارالى، سەمەي تۇرمەلەرىندە تۇتقىندا بولدى. 1910 جىلى اقپاندا ورىنبورعا ەكى جىلعا جەر اۋدارىلعان، وندا 1912 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ساياسي باقىلاۋدا ءومىر سۇرگەن.

جۇرگەن جەرىندە احمەت بايتۇر­سىن ۇلى پاتشا وكىمەتىنە قارسى ناسيحاتپەن ۇزدىكسىز اينالىسادى، وتارشىلدىق قاناۋدا قالعان حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋعا جانىن سالادى.

وندا پاتشادان: 1) ءدىني سەنىمگە قىسىم جاساۋدى توقتاتۋ; 2) قازاق تىلىندە وقىتۋ، ينتەرنات، پانسيونات، جوعارى وقۋ ورىندارى جايلى; 3) قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ; 4) پەرەسەلەندەردىڭ كوشىپ كەلۋىن توقتاتىپ، جەردى قازاقتىكى دەپ جاريالاۋ; 5) قازاقتاردى اتامە­كەن قونىستارىنان كوشىرۋدى توقتاتۋ; 6) «دالا ەرەجەلەرىن» وزگەرتۋ; ­
7) بو­لىستىق كەڭسەلەر مەن حالىق­تىق سوتتاردى ءىستى قازاقشا جۇرگىزۋ، وتىنىشتەردى قازاق تىلىندە قابىلداۋ پراۆوسىن قالپىنا كەلتىرۋ، 8) سوت ءىسىن قازاقشا جۇرگىزۋ; 9) باستىقتار مەن ۋريادنيكتەر سانىن قىسقارتۋ; 10) گەنەرال-گۋبەرناتور بيلىگىمەن جەر اۋدارۋدى توقتاتۋ; 11) جوعارى ۇكىمەتتە قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ بولۋىن تالاپ ەتەدى.

توڭكەرىس باسىپ-جانشىلعان 1907 جىلى وكىمەت احاڭدى قار­قارالى تۇرمەسىنە وتىرعىزادى. كەيىن بوساتقانىمەن، بۇرىن­نان ۇيىمداسقان استىرتىن توپ­تى قا­تاڭ باقىلاۋعا العان پاتشا يتار­­شىلارى 1909 جىلى احمەت باي­تۇرسىن ۇلىن، ءاليحان بوكەي­حاندى، مىرجاقىپ دۋلات ۇلىن، تاعى دا ءۇش جولداسىمەن بىرگە سەمەي تۇرمەسىنە قاماپ، 1910 جىلى 21 اقپاندا قازاق جەرىندە تۇرۋعا ەكى جىلعا تىيىم سالىپ، جەر اۋدارادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى سول جىلى ومبىعا، 1913 جىلى ورىنبورعا كەلەدى.

1919 جىلى «الاش» پارتياسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى ونىمەن بايلانىسىن ۇزەدى. بۇعان ۆ.ي.لەنين قول قويعان امنيستيا («الاش» پار­تياسىندا بولعاندارعا كەشىرىم جاساۋ) مەن ءا.جانكەلديننىڭ تىكەلەي ىق­پالى دا تيسە كەرەك. ءسويتىپ، ول 1919 جىلعى 24 شىلدەدەگى رسفسر سوۆناركومىنىڭ قاۋلىسى بويىن­شا قازاق ولكەلىك اسكەري-رەۆو­ليۋتسيالىق سوۆەتىنە مۇشە بولىپ كىرەدى، كوممۋنيستىك پارتيا قا­تارىنا ءوتىپ، قىزۋ ەڭبەك ەتە باستايدى.

الايدا 1929 جىلى قاماۋعا الىنعان قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىندە «رۋحاني كوسەم» احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا بولدى. ءوزى ارحان­گەلسكىگە، ايەلى بادريسافا (الەك­ساندرا) مەن قىزى شولپان تومسكىگە جەر اۋدارىلادى. وعان م.گوركي قىزىل كرەست ارقىلى كومەكتەسىپ، احمەتتى 1934 جىلى ايداۋدان بوساتتىرادى. ول اۋەلى باتىس ءسىبىر ولكەسىنە، سونان سوڭ الماتىعا كەلەدى. ۇزاق ۋاقىت جۇ­مىسسىز قالىپ، ازەر دەپ قىز­مەت­كە ورنالاسقان حالىق پەرزەنتى 1937 جىلعى 9 قاراشادا ستاليندىك رەپ­رەسسيانىڭ قاندى پىشاعىنا ىلىگەدى.

بۇگىندە الاش قايراتكەرلە­رىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان 1937-1938 جىلداردىڭ ىزعارلى لەبi ەسكەن سۇراپىل زۇلماتتىڭ زاردابى مەن سالدارى قاندايلىق بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ياعني تاريحي ناۋبەتتiڭ قازiرگi جاڭا بۋىن، جاس ۇرپاققا بەرەر ساباعى تۋراسىندا ويلانۋ قاجەتتiگى تۋىندايدى. اتاپ ايتقاندا، سول اعا بۋىن­نىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ، iرگە­سiن سوگۋگە قاۋiپ تۋدىرعان زاۋال­دىڭ ەندiگi ۋاقىتتا الدىن الۋ، ونىڭ الەۋمەتتiك زارداپتارى­نان ارىلۋ جايى تۇر. وسى تۇرعىدا وتكەن عاسىردىڭ 1937-جىلدارى بەت­كە ۇستار ۇلت زيالىلارىن سايا­سي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراتقان قو­عامنىڭ قايشىلىقتى قارەكە­تiن تارازىلاۋ، تاريحي جادىنى جاڭ­عىرتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.

ارينە، 1937-جىلدارى كەڭەس­تiك توتاليتارلىق جۇيە جۇرگiزگەن سولاقاي ساياساتتىڭ اۋىر زارداپتارىن ارقالاعان ازاماتتار مەن سول جىلدا قۇربان بولعان الاش زيالىلارىمەن قاتار، بiر عانا رەپرەسسيا سالدارىنان قازاعا ۇشىراعان قازاقستاندىقتاردىڭ جالپى سانى 25 مىڭ ادامنان اسىپ جىعىلادى. سونىمەن قاتار ۇجىمداستىرۋ­دىڭ سۇمدىق سالدارىنان 1،5 ميلليون­عا جۋىق قازاق كوز جۇمدى. 1930-1932 جىلدارى 1،5 ميلليون قازاق كسرو-دان شەتەلدەرگە ءبىرجولا كوشiپ كەتتi.

1930 جىلى رەسپۋبليكادا 5 ميل­ليون 873 مىڭ ادام تۇراتىن – بۇل وسىندا كوشiرiلگەندەردiڭ جالپى سانىمەن بiردەي دەلiك. 1933 جىل­عا قاراي حالىقتىڭ سانى 2 ميلليون 493 مىڭ ادام عانا بولدى. ال 1937-1938 جىلدارداعى قۋ­عىن-سۇرگiننەن باستاپ ستالين دۇنيەدەن وتكەنگە دەيiنگi ارالىقتا قازاقستاندا 103 مىڭ ادام ساياسي ايىپ تاعىلۋ ارقىلى سوتتالسا، ونىڭ جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي 4/1 «وگپۋ – نكۆد ۇشتiكتەرi» ۇكiمiمەن، سوت ۇكiمiمەن اتىلعان». وسى وتىزىنشى جىلداردىڭ جۋان ورتاسىنداعى الاش زيالىلارى يتجەككەنگە ايدالىپ، اتىلماس بۇرىن قانداي قوعامدىق-ساياسي جانە پسيحولوگيالىق قىسپاققا ۇشىراعاندىعىنا ناقتى تاريحي قۇجاتتارمەن تانىسا وتىرىپ، كوز جەتكىزۋگە بولادى.

وسى رەتتە ازالى تاريحىمىزعا باس يە وتىرىپ، قۇربان بولعان اياۋلى ازاماتتار رۋحىنا تاع­زىم ەتiپ، وتكەنiمiزگە ساۋاپ، وتكە­نi­مiزگە سالاۋات ايتۋ پارىزى­مىز دەگەنiمەن، ءدال مۇنداي جاعداي­لارداعى شەتەلدەردiڭ وزىق تاجiري­بەسiنەن ۇلگi الۋ قاجەتتiگi تۋىندايدى.

ايتالىق، سول كەزدەگi كەڭەستiك جۇيەنiڭ ىقپالىندا بولعان موڭ­عوليا مەملەكەتi كەڭەستiك رەپ­رەس­سيانىڭ ارتىنشا-اق ونى ءوز ەلدەرiندە قايتالاعان بولاتىن. كەيiننەن موڭعوليا باسشىلىعى بۇل سولاقاي ساياساتى ءۇشiن حالقى­نان كەشiرiم سۇراپ، قۇربان بول­عاندار مەن ازاپ شەككەندەردiڭ ۇرپاق­تارىنا وتەماقى تولەدi. بۇل جايت تۋراسىندا ونىڭ كۋاگەرلەرi – بۇگiندە سول جاقتان اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعان اعايىننىڭ ايتارى بارشىلىق. وسى سىندى ازالى تاريحىمىزدىڭ قاسىرەتتi بەتتەرiن پاراقتاعاندا ءالi الدا اتقارار iستەردىڭ كوپ ەكەنiنە كوز جەتەدi.

ەندى وسى وتىزىنشى جىلدار­دىڭ بەل ورتاسىنداعى الاش زيا­لىلارى يتجەككەنگە ايدالىپ، اتىلماس بۇرىن قانداي قوعامدىق-سايا­سي جانە پسيحولوگيالىق قىس­پاق­قا ۇشىراعانىنا ناقتى تاريحي قۇجاتتارمەن تانىسا وتى­رىپ، كوز جىبەرىپ كورسەك. ويتكەنى ءدال سول ۋاقىتتا قالىپتاسقان ساياسي احۋالدىڭ ءزىلماۋىر سالماعى تەك الاش ەليتاسىن عانا ەمەس، تۇ­تاس­تاي قازاق ۇلتىن جانىشتادى.

ارينە، بۇگىن ءبىز سول كەزدەگى زامانانىڭ ىعىمەن كەزىندە الاششىل ازاماتتارعا قارا كۇيە جاق­قان ادامداردى ايىپتاي المايمىز. ونىڭ ءالى ءادىل باعاسىن بەرەتىن ۋاقىتتى تورەشىلىككە قالدىرامىز. دەگەنمەن قۇجاتتىڭ اتى قۇجات. اسىرەسە قازاق تاريحىندا وزىندىك ورنى عانا ەمەس، تاعىلىمى زور سانالاتىن الاش قوزعالىسىنا، ونىڭ قايراتكەرلەرىنە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭ­كەسىنىڭ بارلىق قىرىن قامتيتىن قۇجاتتاردى رۋحاني اينالىمعا شىعارۋ مىندەتىمىز.

جالپى، كەزىندە بيىك مىنبەلەر­دە سويلەنگەن نەمەسە مەرزىمدى باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كور­گەن نەگىزسىز سىنداردى اۆتورلارى ءوز ەرىكتەرىمەن ايتتى ما، الدە الدەبىرەۋلەردىڭ نۇسقاۋى نەمەسە قىسىمى ارقىلى جۇزەگە اسىردى ما دەگەنگە سول قۇجاتتاردىڭ وزدەرى جاۋاپ بەرىپ تۇرعانداي. بۇل جاعىن، ياعني ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن تارازىلاۋدى زەردەلى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىردىق. ال كوممۋنيستەردىڭ قىزىل قىرعىن مەن ازاپتى سۇرگىندى قالايشا قانىپەزەرلىكپەن جۇرگىزۋگە دەگەن شامادان تىس بەلسەندىلىكتەرىنە قۇجاتتار ايعاق بولارى انىق.

سونىمەن تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتقا اۋىر قاسىرەت الىپ كەلگەن جيىرما­سىن­شى عاسىردىڭ باسىندا ۇلت­تىق يدەيا ءوزىنىڭ رۋحاني جانە الەۋمەتتىك ەۆوليۋتسياسىنىڭ بارىسىندا «الاش» يدەياسى تۇرىندە كورىندى.

ءسوز باسىندا ايتقانداي، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋ­رەاتى، قازاقستان ۇلتتىق عى­لىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى كە­ڭەس نۇرپەيىسوۆ ايتقانداي، اح­مەت بايتۇرسىن ۇلى ۇلت ۇستازى، اعار­تۋشى، اقىن، پۋبليتسيست، عالىم-تۇركولوگ قانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، ءوز ۇلتىنىڭ ادال ۇلى بولا ءبىلدى.

بولاتبەك تولەپبەرگەن،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى