تاڭدايدىڭ تارلانى

وزگەرگەن زامان، زۋلاعان ۋاقىت ولاردىڭ ارى مەن ابىرويىنا شاڭ جۇقتىرمايدى، بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرمەيدى. ولار تامىرىن تەرەڭ تارتقان بايتەرەكتەي ەلىمەن، جەرىمەن بىتە قايناسىپ، قاي كەزدە دە ەڭبەگىن حالقىنا ارناپ، كولگىرسۋدەن ادا، وتىرىكتەن ازات، ار الدىندا ادال عۇمىر كە­شە­دى. «مەن ءسويتىپ ەدىم!» دەي­تىن كەۋدەقاعار ماقتانعا دا بوي ال­دىرمايدى. ءىشى تولى قازى­نا بولا تۇرا، قاشان كورسەڭىز دە قا­راپايىمدىلىعىنان جازباي، بايسال دا بايىپتى قالپىنان تانباس، اقىل-پاراساتى ونەگە شاشقان ارداقتى ازاماتىمىزدىڭ ءبىرى – اكەمىز شامسۋتدين عابدوللا ۇلى ەرمەكوۆ دەسەك، اقيقاتتان الىس كەتە قويمايمىز.

بوزبالا كەزىندە كومسومول جاس­تار ۇيىمىنا مۇشەلىككە ءوتىپ، ورتا بىلىمىمەن باقساي اۋداندىق «گۋرەۆ» ماشينا-تراكتور ستانساسىندا ەسەپشى بولىپ وتىرعاندا اسكەرگە الىنادى. وڭتۇستىك-باتىس مايدانىندا بىردەن 1941-ءدىڭ جەلتوقسانىنداعى قاقاعان ايازى مەن قارشا بوراعان وعىنىڭ قۇشاعىنا ەندى. ستالينگرادتى قورعاۋداعى كەسكىلەسكەن شايقاس­تا جۇرگەنىندە اكەمىز 19-20 جاستاعى جالىنداعان جىگىت بولاتىن.

سوعىس جىلدارىنداعى كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىك ىستەرىن اكەمىز شامسۋتدين ەرمەكوۆتىڭ ءوز سوزىمەن بەرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىز: «مەن 1942 جىلى سوعىسقا اتتانىپ، 196-ديۆيزيانىڭ 725-ارتيللەريا پولكىندە قىزمەت ەت­تىم. ستالينگراد شايقاسىنا قا­تىستىم. 1943 جىلى ورەل-كۋرسك دوعاسىندا شابۋىلعا شىعىپ، 1944 جىلى 5-ەكپىندى ارميا قۇرامىندا ياسسا-كيشينەۆ شابۋىلىنا قاتىستىم.

1945 جىلى 266-شى قىزىل تۋلى سۋۆوروۆ وردەندى ديۆيزيا قۇرامىندا ءى بەلورۋسسيا مايدانىندا شابۋىلعا شىقتىق. كەيىننەن 89-گۆارديالىق اتقىش­تار ديۆيزياسىنىڭ 1006-ات­قىشتار پولكىنىڭ 2-باتالونىندا بولدىم. بۇل باتالون جاۋمەن سوعىستا كوپتەگەن ەرلىك جاسادى. كوپتەگەن باتىر شىقتى. سولاردىڭ ءبىرى – ۆزۆود كومانديرى ۆلاديمير ليۆانوۆ، اعا سەرجانت نيكولاي كوسۋليا. قىرشىن جاستار قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە دزوتتى كەۋدەسىمەن جاۋىپ، جاۋىنگەرلەردى جەڭىسكە جە­تەلەدى. ەكەۋىنە دە كەڭەس ودا­عىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ولاردىڭ ەسىمى 1006-اتقىشتار پولكىندە ماڭگىگە قالدى. مەن قىزمەت ەتكەن بۇل پولك تۋرالى «تاريحي اسكەري جۋرنالدىڭ» 1970 جىلعى 1-سانىندا گەنەرال-لەيتەنانت ف.بوكوۆ وتە اسەرلى جازعان. وقىپ وتىرعاندا تانىس ەسىمدەر كوزگە شالىندى.

سوعىستى بەرليندە اياقتاپ ەلگە كەلدىم. ستالينگراد جانە ورەل تۇبىندە ەكى رەت جارالاندىم. بىراق قاتارعا قوسىلىپ، سوعىسقا قاتىسىپ وتىردىم. جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ، ءى دارەجەلى «وتان سوعى­سى» وردەنى، قىزىل جۇل­دىز وردەنى، «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «بەرليندى العانى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالدىم. ارينە، ءبىز اتاق، داڭق ءۇشىن سوعىسقانىمىز جوق. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بىرەۋ-اق بولدى. ول قانقۇيلى جاۋ­دى ءوز جەرىندە تالقانداۋ»، دەپ تەبىرەنە اڭگىمەلەيدى. اكەم­نىڭ بۇل ەستەلىگى ماحامبەت اۋدان­دىق «مالدى ءوڭىر» (قازىرگى «جايىق شۇعىلاسى») گازەتىندە جاريا­لانعان «ون سەگىزدە وت كەشتىك» اتتى شاعىن ماقالاسىندا (№58، 10 مامىر، 1975 جىل) جازىلعان.

قاتارداعى جاۋىنگەر شام­سۋتد­ين ەرمەكوۆتىڭ سوعىس دەرەك­تەرىن، ەرەن ەرلىكتەرىن راستاعان قۇجاتتاردان ونىڭ وڭتۇستىك-باتىس، ستالينگراد، بريانسك، 3-ءشى ۋكراين، 1-بەلارۋس مايداندارىندا 396-ديۆيزيا، 266-ديۆيزيا قۇرامدارىنىڭ 725-ءشى، 446-شى، 18-ءشى اتقىشتار پولكتەرىندە بولىمشە كومانديرى بولعانىن، مينومەتتەردى اتۋدىڭ نىسانالىق ولشەمدەرىن ەسەپتەۋشى-رەتتەۋشى قىزمەتتەرىنە جەتىك، شەبەر مەڭ­گەر­گەنىن كورۋگە بولادى. جاۋ­دىڭ بومبالارى مەن زەڭبىرەك وقتا­رىنىڭ قاۋىپ-قاتەرىنەن دە قۇتىلماعان. ەكى رەت ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ، اۋىر جارالاندى. قوپارىلعان توپىراقتان قازىلىپ الىنىپ، قاتارعا قوسىلعانىن تىرشىلىكتىڭ بۇيىرعانى دەسە دە بولعانداي.

جاۋجۇرەك قازاق جىگىتىنىڭ ەر­لىك­تەرى ەلەنىپ، جوعارىدا ءوزى اتاعان مەملەكەتتىك ناگرادالا­رىمەن قاتار، كەيىننەن ءىى دارە­جەلى «وتان سوعىسى» وردەنى، «ستا­­لينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالدى. جوعارى باس قولباسشى ي.ۆ.ءستا­ليننىڭ 1945 جىلعى 23 ساۋىر­دەگى №339 بۇيرىعىمەن بەرىلگەن العىسى جانە باسقا دا ماداقتاۋلار مەن ماراپاتتارمەن اتالۋى ش.ەرمەكوۆتىڭ جاۋىنگەرلىك، جانقيارلىق ەرەن ەرلىكتەرىنىڭ ايقىن كورىنىسى ەكەندىگى داۋسىز. بالا كەزىمىزدە اكەمىز سوعىس كەزىندەگى وردەن-مەدالدارىن قانداي ەرلىكتەرى ءۇشىن الدى ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىك. وزىنەن سۇراي قالساق، «ونىڭ نە كەرەگى بار؟» دەپ ماردىمدى جاۋاپ بەرە قويمايتىن. جاقىندا ءىنىمىز مۇقتار ينتەرنەتتەن اسكەري ارحيۆتىك قۇجاتتاردان اكەمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك قىزىل جۇلدىز، قىزىل تۋ جانە ءى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەندەرىن قانداي ەرلىكتەرى ءۇشىن العاندىعى تۋرالى ماراپاتتاۋ قاعازىن تاۋىپ بەردى. وندا: «جەكە جاۋىنگەرلىك ەرلىكتىڭ نەمەسە ەڭبەكتىڭ قىس­قاشا، ناقتى مازمۇنى.

قاتارداعى جاۋىنگەر ەرمەكوۆ سوتسياليستىك وتانى ءۇشىن شاي­قاستاردا ءوزىن مىقتى جانە باتىل جاۋىنگەر رەتىندە كورسەتتى. ەكى جىلدان استام ۋاقىت بويى ەرمەكوۆ نەمىس باسقىنشىلارىن جويۋ ءۇشىن كۇرەستە الدىڭعى شەپتە بولدى. 1944 جىلى 26 شىلدەدە دنەستر وزەنىنىڭ سۋ شەبىندەگى قيان-كەسكى شايقاستاردا زەڭبىرەك­شى بولا وتىرىپ، مينومەت ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەردىڭ العا جىلجۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن جاۋدىڭ ەكى پۋ­لەمەت نۇكتەسىن جويدى، وسىلاي­شا جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداۋعا ىقپال ەتتى.

ءىىى دارەجەلى «داڭق» وردەنىنىڭ ۇكىمەتتىك ناگراداسىنا لايىق 1006-اتقىشتار پولكىنىڭ كو­مانديرى، پودپولكوۆنيك: تەرەحين. 4 قاراشا، 1944 جىل» دەپ جا­زىلعان.

ماراپاتتاۋ قاعازىندا وسى­­لاي دەپ كورسەتىلگەنىمەن، ش.ەر­مەكوۆ بۇل ەرلىگى ءۇشىن جاۋىن­گەرلىك قىزىل جۇلدىز وردە­نىمەن ماراپاتتالعان.

وسىنداي مەملەكەتتىك ماراپاتتارمەن قاتار، ءى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنىن العان كەزدە دە نەمىس فاشيستەرى پۋلە­مەتىنىڭ كوزىن جويىپ، ولاردىڭ زەنيتتىك قوندىرعىسىن ىستەن شىعارىپ، جاۋدىڭ 15 سولداتىن جەر جاستاندىرعان.

سوعىستان كەيىنگى جىلدارى اكەمىز «باقساي» كەڭشارىندا باس ەسەپشىنىڭ كومەكشىسى، باس ەكونوميست، جۇمىسشىلار كوميتەتىنىڭ توراعاسى، باس ەسەپشى قىزمەتتەرىن ابىرويلى اتقاردى. تۋعان جەرى مەن ءوزىن وسىرگەن ەلىنىڭ داۋلەتى مەن ساۋلەتىن دامىتۋعا ءبىر ادامداي سۇبەلى ۇلەس قوستى. جاس ۇرپاقتى ەرلىك داستۇرلەرىنە تاربيەلەۋدە كورەگەندىلىگى مەن اقىلدىلىعىن تانىتا ءبىلدى. وتە بالاجان ادام بولاتىن. ءۇيدىڭ اينالاسىنا جەمىس اعاشتارىن وتىرعىزۋدى، باۋ-باقشا ەگۋدى، كوكونىس وتىرعىزۋدى سۇيىكتى ىسىنە اينالدىردى. اكەمىز 1996 جىلى 74 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى.

ال انامىز شارحات دوششاتوۆا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى جىلدارىندا تىلدا ەڭبەك ەتكەن ارداگەر، ۇلاعاتتى ۇستاز، ءتالىمى مول تاربيەشى. 1944 جىلى پەداگوگيكالىق كۋرستان وتكەن سوڭ تاڭداي، رەدۋت، 11-اۋىل، زەلەنىي جەتىجىلدىق مەك­تەپ­تەرىندە مۇعالىم، ال 1950-1986 جىلدارى تاڭداي ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم، ينتەرنات تاربيەشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. انامىز ينتەرناتتا تاعىلىم الارلىق تاربيەشى رەتىندە تانىلىپ، 252 وقۋشىنى 3 تاربيەشىنىڭ ءبىرى بولىپ تاربيەلەپ، ونىڭ ىشىندە 90 قىز بالانىڭ ارلى، ادەپتى بولىپ وسۋىنە قامقورلىق جاساعان. ونىڭ اعايىن-تۋعان، كورشى-كولەم اراسىندا ىزەتتى بولعان. انامىزدى 2014 جىلى شىلدە ايىندا 87 جاسىندا اقتىق ساپارعا اتتاندىردىق.

«اكە جۇرەگى تاۋدان ۇلكەن، انا جۇرەگى تەڭىزدەن تەرەڭ» دەمەكشى، ولاردىڭ باۋىرىنان وربىگەن 7 قىزى مەن 2 ۇلى اكەمىزدى ۇيالتپاي، انامىزدى قىزارتپاي ءوسىپ، جەتىلدىك. اكەمىز ادال، تالاپ قويا بىلەتىن، وتىرىكتى جانى سۇيمەيتىن، ەڭبەكقور جان بولدى. انامىز ەرىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ەمەۋرىنەن ىشكى جان دۇنيەسىن تۇسىنەتىن سەزىمتال، پاراساتتى، وتە ۇستامدى جان ەدى. اعايىن-تۋعان مەن دوس-جاران ورتاسىندا ىنتىماق-بىرلىكتى ۇيىستىرىپ، اۋىلداستارىنىڭ قام-قارەكە­تىنەن، تىنىس-تىرشىلىگىنەن ەشقا­شان بولەكتەنبەي، «شارۋاڭدى ۇيلەستىرگىڭ كەلسە، شامسۋتدين مەن شارحاتقا بار» دەگەن ىقىلاس پەن قۇرمەتكە بولەندى. اۋلەتتىڭ قوس بايتەرەگى جارتى عاسىرعا جۋىق تاتۋ-ءتاتتى، وزگەگە ۇلگى-ونەگە بولارداي عۇمىر كەشتى.

ايدار سابيروۆ،

جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى