ەرەيمەن جەرىندەگى ەجەلگى نىساندار

ەرەيمەنتاۋ تاريحي ولكە. قازاقتىڭ دارىندى دالا جىرشىسى ءيمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى «بۇركىت ۇستاپ باسىڭا شىعار ما ەدىم، كوزىمە ءبىر كورىنشى، ەرەيمەنتاۋ» دەپ كۇڭىرەنسە، تەرەڭ ويلى قالامگەر جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ «جاتىر دالا اياقتالماي باستالماي، ۇلىلىعى – دانتە جازعان داستانداي» دەپ جىرلاعان جەر بۇل. باسقاسىن ايتپاعاندا، اۋدان اۋماعىندا جالپىۇلتتىق دارگەيلى رەسپۋبليكالىق قاسيەتتى نىساندار ءتىزىمىنە ەنگەن قوس نىسان: سىلەتى بويىنداعى ولجاباي تولىباي ۇلى (1709-1783) كەسەنەسى مەن قوسباتىر – قۇماي مەموريالدى كەشەنى وسى اۋدان جەرىندە بولسا، سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى ماڭىزعا يە قاسيەتتى نىساندار – مىڭشۇڭقىر جايلاۋىنداعى ۇمبەتەي جىراۋ زيراتى مەن قورجىنكولدەگى ساققۇلاق بي كەسەنەسى ولكە تاريحىنان سىر شەرتەدى.

وسى ورايدا، ەكسكۋرسياعا قاتىسۋشىلار ەڭ اۋەلى تورعاي اۋىلدىق وكرۋگىنا قاراستى «بۇيراتاۋ» مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پارك اۋماعىندا ورنالاسقان قوسباتىر – قۇماي تۇركى ارحەولوگيالىق – ەتنوگرافيالىق ەسكەرتكىش كەشەنىنە ات باسىن بۇردى.

جۋرناليستەردى كەشەن باسىندا قارسى العان ولكەتانۋشى ماناپ ادىرەشەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اتالمىش نىسانعا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تۇركىتانۋشى ايمان دوسىمباەۆا حانىم بۇل تاس مۇسىندەر كونە تۇركى داۋىرىنەن قالعان وڭىردەگى بىردەن-ءبىر مۇرا دەگەن پايىم جاساپتى.

ويتكەنى كەشەننىڭ نەگىزگى اتريبۋتى – سول قولىنا شاعىن قانجار، وڭ قولىنا ىدىس ۇستاعان قوس بالبال. بۇل ءمۇسىندەر ەجەلگى تۇركىلەرگە ءتان بەلگى –بەينە ەكەنى انىق. كەشەننىڭ «قوسباتىر» اتالۋىنا دا قوس بالبالدىڭ قاتار ورنالاسۋى سەبەپ بولعان سياقتى. ويتكەنى، كەزىندە بۇل نىسانداردى كورىپ، بەلگىلەۋ جازبا قالدىرعان اتاقتى ارحەولوگ الكەي مارعۇلان، بۇل ءجادىگەرلەر ەرلىك جاساپ، اتى اڭىزعا اينالعان قوس باتىردىڭ قۇرمەتىنە قويىلۋى مۇمكىن دەگەن ۇستانىم ايتقان كورىنەدى. 

جەرگىلىكتى اكىمشىلىك بولاشاقتا وسىنداعى تاريحي كەشەنگە اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي جاساپ، وتاندىق تۋريزم ورتالىعىنا اينالدىرۋ كەرەك دەگەندى العا تارتادى. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى تۇراقتى جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە اۋدان اۋماعىنانجاڭادان تابىلعان بالبال تاستار سانى 15-كە جەتىپتى. سونىمەن قاتار كەشەننىڭ ەكىنشى ءبىر ەرەكشەلىگى – شىعىس قابىرعاسىنا ورناتىلعان ءمۇسىندەر مەن ونىڭ عۇرىپتىق قورشاۋى. 

– ەسكەرتكىش كەشەن اۋدان اۋماعىنداعى ەجەلگى ءتۇركى داۋىرىنە ءتان كوپ كومپونەنتءتى جالعىز جادىگەر. مۇنداعى مۇرالاردىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى ەسكەرتكىشتەردىڭ تيپتەرى مەن تۇرلەرىنىڭ الەۋەتءتى اقپاراتتىلىعىندا جاتىر. اسىرەسە، تاس مۇسىندەردە بەدەرلەنگەن اتريبۋتتار، ىدىس، اشەكەي زاتتار مەن قارۋ جيىنتىقتارى ۇلكەن عىلىمي قىزىعۋشىلىقتى تۋدىرۋدا، – دەيدى ولكەتانۋشى ماناپ بەكتاس ۇلى.

*****

ەكسكۋرسيا توبى كەلەسى كەزەكتە ولكە تاريحىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى ەسكەرتكىشى – قولا داۋىرگە ءتان تۇركىلىك عۇرىپتى ساقتاعان مۇرتتى قورعاندار: قاراعايلى – 1، قاراعايلى – 2، قاراعايلى – 3 تاس قورشاۋلارى مەن قاراعايلى – 4 قورىمىنا ات باسىن بۇردى. بۇل نىساندار قاراعايلى اۋىلىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقاندىقتان ەسكەرتكىشتەرگە اۋىل اتاۋى بەرىلىپتى.

وسىلاردىڭ ىشىندە ەرەكشەءسى – قاراعايلى-1مۇرتتى قورعانى. نىساننىڭ ديامەترى 10، بيىكتىگى 0،7 مەتر. قورعان اۋىلدىڭ سولتۇستىك – باتىسىندا 1،5 شاقىرىم قاشىقتا ورنالاسقان. جالپى اۋماعى 0،7 ح 0،3 كم. ۇلكەندى – كىشىلى  61 نىساندى قامتيتىن تاس پليتالار مەن ءمۇسءىندەرمەنمۇندالايدى. بۇل جەردەگى جالعىز بالبال سىرتقى كورىنىسى جاعىنان الدىڭعى قوس باتىرعا قاتتى ۇقسايدى. بالبال تاستىڭ وڭ قولىندا ىدىس، سول قولىندا قانجار. بيىكتىگى – 1،80 مەتر.

ال قاراعايلى – 2 كەشەنى قۇماي ءوزىنىنىڭ سول جاعالاۋىندا قاراعايلى اۋىلىنان 2 شاقىرىم جەردە ەكەن. قورعاننان شىعىسقا قاراي ۇزىندىعى 70 مەتر جارتى دوعا ءتارىزدى ەكى قاتار تاس تىزبەگى ورنالاسقان. «2009 جىلى بۇل نىسانعا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە ديامەترى 1،3 سم مونشاقتار جانە ۇزىندىعى 19 سم بولاتىن شىعىرشىقتى اۋىزدىق تابىلعان. مۇنداعى ەسكەرتكىشتەردى وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى ۇلكەن عالىمدار الكەي مارعۇلان مەن قانىش ساتباەۆ دالەلدەپ، اتاپ كورسەتكەن» دەيءدى ولكەتانۋشى م.ابىرەشەۆ. ال ءۇشىنءشى نىسان قاراعايلى – 3 ەسكەرتكىش كەشەنى قۇماي وزەنىنىڭ جاعالاۋ تەرراسساسىندا اۋىلدىڭ وڭتۇستىك – باتىسىندا 3 شاقىرىم قاشىقتاعى اقشوقى جانە جىلاندى تاۋلارىنىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان ەكەن.

«وسىنداعى قورىمداردى توپىراقتان ارشىپ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن جاعدايداءبىز ارعى بابالارىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى مەن وركەنيەتىنەن ماعلۇمات بەرەتىن قۇندى دايەكتەردىجانە ۇلتتىق گەرالديكامىزدىڭ تۇركىلىك داۋىرىنە ءتان سيمۆولدىق ەلەمەنتتەردى ۇشىراستىرۋ مۇمكىندىگى زور. سول سەبەپتى، بۇل ءىس الداعى كۇندەرى جالعاسىن تاباتىن بولادى» دەدى گەرالديكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اسىلبەك بايجۇما مىرزا.

****

اتالمىش ساپار بارىسىندا ەرەيمەنتاۋ اۋدان اكىمى اباي ءالجانوۆ مىرزا جۋرناليستەرمەن بىرگەەكسكۋرسيا قۇرامىنا قوسىلىپ، ەرەيمەنگە ات باسىن بۇرعان مەملەكەتتىك ەلتاڭبانىڭ اۆتورى، پروفەسسور جانداربەك مالىبەك ۇلىن قارسى الىپ، اۋىل اقساقالدارىنىڭ قاتىسۋىمەن «ەل رامىزدەرى – ەركىندىكتىڭ نىشانى» اتتى كەزدەسۋ وتكىزدى. جيىنعا قاتىسۋشىلار الدىندا ءسوز سويلەگەن ەلتاڭبا اۆتورى، بيىل تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق رامىزدەرىنىڭ قابىلدانعانىنا 30 جىل وتىر. وسى داتالى وقيعا كونە تۇركىلەردىڭ ءىزى قالعان ءھام باتىرلار مەن دانالار مەكەنى ەرەيمەن ولكەسىندە جالعاسىن تابۋى تەگىن ەمەس ەكەنىن جەتكىزىپ، اۋدان اكىمدىگىنە ستاندارت بويىنشا ءوز قولىمەن جاساعان ەلتاڭبانى تابىس ەتتى.