يمپورتتى الماستىرۋ قالدىقتى وڭدەۋدەن باستالادى

ەكونوميكا قوقىس رەفورماسىنان باستالادى

قازاقستان قاپتاۋشىلارى قاۋىم­داستىعىنىڭ توراعاسى باتىر­بەك اۋباكىروۆ اتالعان قۇجات جەڭىل ونەركاسىپ پەن پوليەفيرلى تالشىق وندىرەتىن Green Technology Industries كاسىپورنى اراسىنداعى بايلانىستى جانداندىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن جەتكىزدى. ال كاسىپورىن باسشىسى گۇلميرا ۋاحيتوۆانىڭ ايتۋىنشا، تاراپتار اراسىنداعى بۇل كەلىسىم كادەگە جاراتۋ سالاسى مەن اينالمالى ەكونوميكانى دامىتۋعا سەرپىن بەرەدى، جەڭىل ونەركاسىپ پەن وتاندىق پلاس­تيك قالدىقتاردى وڭدەۋشىلەر اراسىنداعى وندىرىستىك كووپەراتسيا­نى ۇيىمداستىرۋعا ىق­پال ەتەدى. قىسقاسى، جەڭىل ونەركاسىپتى پوليمەر شيكىزاتىمەن قامتاماسىز ەتۋ قولعا الماق.

جالپى، ءبىزدىڭ قولىمىزدا وڭدەل­مەگەن تەرى، ماقتا جانە جۇن­نەن وزگە ەششتەڭە جوق. ونىڭ دا تەڭ جارتىسىن كادەگە جاراتا الماي، قوقىسقا لاقتىرىپ وتىرمىز. ال ودان قانشاما دايىن ءونىم شىعارۋعا بولاتىنىنا ءمان بەرە بەر­مەيمىز. دايىن ءونىم شىعارۋعا قانشا حيميا، پوليمەر شيكىزاتىن قول­دانا­تىنىن بىلمەيمىز. ەكونوميست ماعبات سپانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەكونوميكانىڭ دامۋى قوقىس رەفورماسىنان باستالادى. مىسالى، وتكەن اپتادا تۇرىك اعايىندار قوي تەرىسىنەن جەلاتين دايىندايتى­نىن ايتتى. ال وندىرىستىك ماقساتتاعى جەلاتين – جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا قۇنى التىنمەن عانا باعالاناتىن قوسپا. سەبەبى تابيعي تەرى دە، ماقتا تا تابيعاتتا جۇمساق. ال قوس­پانىڭ مۇنداي ءتۇرى بۇيىمنىڭ سەرىپ­پەلىگىن، بەرىكتىگىن ارتتىرادى.

«قوقىس رەفورماسىنا كۇلە قاراۋدىڭ قاجەتى جوق. مىسا­لى، فرانتسيا برەند ماركىلى يىسسۋ­لارىمەن تانىمال. ال ونىڭ باعاسىن 25 پايىزعا قىمباتتاتىپ وتىرعان – ونىڭ قۇتىسى. ال بۇل قۇتىنىڭ 80 پايىزى – تەرەڭ وڭدەلگەن پەت قالدىعىنان، 20 پايىزى حرۋستالدان تۇرادى. ءيىس سۋ شىعاراتىن ءاربىر كاسىپورىندا پەت قال­دىقتارىن قابىلدايتىن ورىن بولادى»، دەيدى م.سپانوۆ.

ساراپشىنىڭ ايتۋىنا قارا­عاندا، قازىر تاۋارلاردى قاعاز قاپ­تا­مالاردا دايىنداۋدىڭ شىعىنى ءوسىپ وتىر. سوندىقتان ونىڭ ورنىن پوليمەر قاپتامالار الماستىرا باستادى. جاقىندا ءسۇت ونىمدەرى­نىڭ 20 پايىزعا قىمباتتاعانى قاپ­تا­ماسىنا بايلانىستى ەكەنى اي­تىلدى.

ء«ار وڭىردە سولاردى وڭدەيتىن شاعىن كاسىپ­ورىندار اشساق، جەڭىل ونەركاسىپ دامىپ، بۇل سالاداعى ۇلە­سىمىزدى 20 پايىزدان اسىرۋعا مۇم­كىندىك الار ەدىك. قالعانى – ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. ەندىگى جەر­دە يننوۆاتسيالىق جوبالاردى قار­جىلاندىرعان كەزدە جان-جاعى­مىزدا شاشىلىپ جاتقان تۇرمىس­تىق قالدىقتاردى پايداعا اسىراتىن جوبالارعا باسىمدىق بەرگەن دۇرىس»، دەيدى م.سپانوۆ.

سۇرىپتاۋعا ەرەكشە دەن قويىلۋى كەرەك

قالدىقتى سۇرىپتاۋ مادەنيەتى قالىپتاس­پايىنشا، يمپورتتى الماستىرۋ باعدارلاماسىنان ءۇمىت كۇتۋگە بولمايتىنى ۇدايى ايتىلىپ كەلەدى. بىراق مۇناي اقشاسىنىڭ بۋى جەردە شاشىلىپ جاتقان ەن بايلىققا قاراتۋعا مۇرشا بەر­مەيدى. ەندى باستى يمپورتەرىمىز رەسەي­گە سا­لىن­عان سانك­تسيانىڭ سالدارى ءوز مۇم­كىن­دىگىمىزدى سارا­لاۋعا ماجبۇر­لەپ تۇر.

ۇكىمەت قاراپ وتىرعان جوق. ناۋرىز-ءساۋىر ايلارىندا كۇندەلىكتى قولداناتىن بۇيىمداردىڭ تىم بول­ماسا بىرنەشە ءتۇرى وزىمىزدە وندى­رىلەتىنىن ايتتى.

«قازاقستان قاپتاماشىلارى قاۋىمداستىعى» زتب باسقارما تور­اعاسى باتىربەك اۋباكىروۆ بىل­تىر ەلىمىزدە 2،3 ملرد ليتر سۋسىن، مينەرالدى سۋ، شىرىن جانە كۇن­باعىس مايى پەت-بوتەلكەدە شىعا­رىلعانىن، ەلگە جىل جىل سايىن 1،5 ملرد دانا بوتەلكە سىرتتان جەت­كىزىلەتىنىن ايتتى. سونىڭ 5 پايىزى عانا وڭدەلىپ، وزگەسى قوقىس پوليگوندارىندا ورتەلەدى نەمەسە شەتەل اسادى. «قالعانى قايدا كەتىپ جاتقانى بەلگىسىز. قانشا پەت-بوتەلكە سىرت­قا شىعارىلعانى، قانشاسى قوقىس پوليگونىندا جاتقانى بەلگىسىز»، دەيدى ب.اۋباكىروۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، قوقىستى وڭدەۋ سالاسىنا باسا ءمان بەرۋ قاجەت. قال­دىقتى قوقىس پوليگوندارىنا كومە سالماي، قايتا وڭدەۋ شارت. بۇل ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى. سىرتقى نارىقتا تو­قىما تالشىعىنىڭ باعاسى 1 200 دوللار بولسا، پەت ۇلپەكتەرى (قاي­تا وڭدەلگەن پلاستيك) – 850-900 دوللارعا باعالانادى. ال ەلىمىز­دەگى سۋسىن شىعاراتىن كاسىپو­رىن­دار پەت ۇلپەرشەكتەرىن رەسەي­دەن، وزبەك­ستاننان تونناسىن 800-900 دوللاردان ەكس­پورت­تاپ وتىر. قاۋىمداستىق وكىلدەرى پەت بو­تەلكەلەرىن قايتا وڭدەۋگە باي­لانىستى پروب­لەما ەلدەگى قال­دىقتاردى سۇرىپتاۋدىڭ عالام­دىق پروب­لەماسىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اي­نالىپ كەتكەنىن ايتادى. رەسەي 2030 جىلعا قاراي قال­دىقتاردىڭ 100 پايىزىن سۇرىپتاپ، 49،5 پايى­زىن قايتا وڭدەيمىز دەپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلدە شيكىزات قالدىقتارىن كادەگە جاراتۋدىڭ تەتىكتەرى – ءارى قاراي قولدانۋدىڭ ستراتەگياسى جوق. كوزقاراس سۋسىندى ىشكەن سوڭ بوتەلكەسىن قوقىسقا لاقتىرۋ قاجەت دەگەن كوزقاراستان اسا الماي تۇر.

كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدا­ناتىن بۇيىمداردا قولداناتىن پوليپروپيلەننىڭ باعاسى تونناسىنا 475-500 مىڭ تەڭگە، ىشكى قاجەتتىلىكتىڭ 80-90 پايىزى – يمپورت. شيكىزاتتى الماستىراتىن باعدارلاما ىسكە قوسىلسا، شيكىزات تاپشىلىعىنا تاپ بولامىز. سەبەبى ەلدەگى شيكىزات قالدىعىن وڭدەيتىن 14 زاۋىت ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ 30-35 پايى­زىن­دا عانا جۇمىس ىستەيدى.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلەنى قيىن­داتىپ وتىرعان قوسىمشا فاكتورلار جەتەدى. قايتا وڭدەۋگە جارامدى پلاستيك، قاعاز، الليۋميني بانكالارى، كارتوننىڭ ءبارى تۇرمىستىق قالدىقپەن ارا­لاسقان كۇيى زاۋىتقا كەلەدى، ال ونداي قال­دىقتاردى وڭدەۋ قيىنعا تۇسەدى. سول سەبەپتى دە جاۋاپتى ورگاندار قوقىستى سۇرىپ­­تاپ جي­­ناۋعا كىرىسۋ كەرەگىن ايتادى. ما­كۋلا­تۋرا، قوراپتار، پلاستيك، قاعازدى تۇرمىستىق قال­دىقتارمەن ارالاستىرماي، بولەك جيناسا، قوقىس­تى قايتا وڭدەۋدىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى 70%-عا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندە قوقىس قالدىقتارىن سۇرىپتاۋ جانە قايتا وڭدەۋ ءىسى جۇيەلەنگەن. دامىعان ەلدەردىڭ ولشەمىندەگى قوقىستى جيناۋ، تاپسىرۋ مادەنيەتى بىزگە جەتپەي جاتقانى وكىنىشتى-اق.

قايتا وڭدەلگەن پلاستيك قالدىقتاردىڭ پايداسى

ب.اۋباكىروۆ ايتىپ وتكەندەي، يمپورتتى ال­ماستىرۋ باعىتىندا پوليەفيرلى تالشىقتى قايتا وڭ­دەۋسىز العا باسا المايمىز. جيھاز­دىڭ، تۇرمىستىق تەحنيكانىڭ، كومپيۋتەر مەن كولىكتىڭ ءبىر بولىگى بو­لىپ تابىلاتىن پلاس­تيك قازىر ترەند ەمەس. ال قايتا وڭدەلەتىن پلاس­­تيك قالدىقتارىنان جاڭا كيىم، اياق كيىم ءتارىزدى كۇندەلىكتى تۇر­مىستا قولداناتىن بۇيىم­­دار دا­يىنداۋ – ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن تىڭ، باس­قاشا ايتقاندا، «نوۋ-حاۋ». سالا وكىلدەرىنىڭ پىكى­رىنشە، پوليەفير قوسىلعان پلاستماسسادان جاسالعان كيىم-كەشەك پەن اياق كيىمدى بىرقا­تار الەمدىك برەندتەر دە شىعارادى. ء«بىز بۇل ماسەلەنى ءالى كۇنگە دەيىن ەكولوگيا تاقى­رى­بىنا سايكەس كەلمەيدى دەپ جىلى جاۋىپ كەلە­مىز. مىسالى، جاڭا فۋتبول­كا جاساۋ ءۇشىن 7-10، جىلى كەۋ­دەشە ءۇشىن 40-60، ال ۇيىقتاۋ قاپ­­شىعىن دايىنداۋعا 114 بوتەلكە كەتەدى. بوتەل­كەلەردىڭ پلاستيكالىق قاقپاقتارىنان باۋ-باقشا تىرمالارىن، يىرىلگەن ءجىپ، جاڭا بو­تەلكە قاقپاقتارىن، اۆتوموبيلدەرگە ارنال­عان قۇتقارۋ جاستىقشالارىن، پاراشيۋت، ت.ب دايىن­داۋعا بولادى»، دەيدى ب.اۋباكىروۆ.

قاۋىمداستىق وكىلدەرىنىڭ پىكى­رىنشە، پەت-قالدىقتارىن، ماكۋ­لاتۋرانى، شىنىنى، ياعني قاي­تا­­لاما شيكىزاتتى ساتىپ الۋدا قا­زاقستاندىق قايتا وڭدەۋشىلەر باسىم­دىققا يە بولۋعا ءتيىس. «اكىم­دىكتەر قوقىس پوليگوندارىنا يەلىك ەتەدى جانە بۇل جۇمىستى جولعا قويۋ دا وسى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قولىندا. بۇل سالىق تۇرعىسىنان دا، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ جاعىنان دا پايدالى. ماسەلەن، 2021 جىلى ءبىزدىڭ كاسىپورىندار سالىق تۇرىندە بيۋدجەتكە 2 ملرد تەڭگەدەن اسا سوما اۋداردى. سونداي-اق وسى ارقىلى ەكسپورتقا باعدارلانعان ءونىم جاساۋعا بولادى. بىراق بۇل ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋ مەن قو­قىس رەفورماسى قاجەت»، دەيدى ب.اۋ­باكىروۆ.

پەت قالدىقتارىن كادەگە جاراتۋ ماسەلەسى كوپتەن ايتىلىپ كەلەدى. تابيعي جاعدايدا جۇز­دەگەن جىل بويى ىدىرامايتىن بوتەلكە قالدىقتارىن ورتەپ جىبەرۋ تۋرالى دا كەزىندە ءسوز بولعان. بىراق پوليەتيلەنتەرەفتالات جانعان كەزدە ءبولىنىپ شاعاتىن زياندى ءتۇتىن­نىڭ اۋاعا اسەرى بۇل يدەيانى قوش كورمەگەن. تەك سوڭعى بەس جىلدا پەت بوتەلكەلەرى مەن باسقا پلاس­تيكالىق قالدىقتاردى قاۋىپسىز جاعدايدا ورتەۋ ءۇشىن وقشاۋلانعان كامەرالار قۇرۋ جوبالارى پايدا بولدى. بۇل دا ازىرگە جوبا كۇيىندە.

«دورپلاست-ينۆەست» جشس وندىرىس­تىك كومپانياسى ديرەكتورى ناتاليا يۆانوۆانىڭ ايتۋىنشا، بيىل شيكىزات باعاسى اسپانداپ كەتكەن. سول قىمبات شيكىزاتتىڭ ءوزى تاپشى. ەل ىشىنددە پەت قالدى­عىن قابىلدايتىن نۇك­تەلەر كوپ­تەپ اشىلسا، جۇمىس ونىمدىلىگى ارتىپ، قوسىمشا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا مۇم­كىندىك تۋار ەدى. ءدال قازىر تاۋلىگىنە 40-50 توننا شيكىزات قالدىعىن وڭدەيتىنىن ايتقان نا­تاليا يۆانوۆا كاسىپورىننىڭ قۋات­تىلىعى 100 توننا ءونىم وندى­رۋگە قاۋقارى جەتەتىنىن ايتتى. رەسەي مەن وزبەكستاندا 2013 جىل­دان بەرى پەت قال­دىقتارى مەن ەكىنشى رەتتىك شيكىزاتتى ەكسپورت­تاۋعا تى­يىم سالعان. سەبەبى تەحنو­لوگيا­داعى سوڭعى جەتىستىك پەت شي­كىزاتىنىڭ مۇمكىندىگىن ءارتاراپ­تاندىردى. سۇيىق فازالى پولي­كوندەنساتسيا تەح­نولوگياسىمەن پوليەتيلەنتەرەفتالاتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، قوقىس جاشىگىنەن الىپ، قايتا وڭدەۋگە جىبەرىلگەن شيكىزاتتان دايىندالعان ءونىمنىڭ پەت ۇلپەرشەگىنەن دايىندالعان ونىمنەن تۇك تە ايىرماشىلىعى جوق كورىنەدى.

ءتۇيىن

ب.اۋباكىروۆ ايتىپ وتكەندەي، مەملە­كەتتىڭ دامۋىن، العا با­سۋىن قالاساق، الدىمەن وزگە­رىستەردى وزىمىزدەن باستاعان ءجون. ال بىزدە ىقىلاس كەمشىن. قازاق­ستاندا پەت بوتەلكەسىن قولدا­ناتىن زاۋىتتاردىڭ وڭىرلەردە فيليالدارى بار. پەت قالدىعىن قايتا وڭدەۋگە الدىمەن سولار مۇددەلى بولۋى كەرەگىن ايتقان ب.اۋ­­باكىروۆ بۇل ماسەلەنى ءار بوتەلكە سۋسىننان تۇسكەن تابىستىڭ 0،1 پايىزىن قالدىقتى قايتا وڭدەۋگە جۇمساۋ ارقىلى دا شەشۋگە بولاتىنىن ەسكە سالدى. ساراپشىنىڭ پايىمدا­ۋىنشا، بۇل ماسەلە شەشىمىن تاپسا، ءاربىر زاۋىتتىڭ جانىنان ولاردىڭ ەنشىلەس كومپانيالارىن اشىپ تاستاۋعا بولار ەدى.

«ەگەر شيكىزات بازاسىنىڭ جە­تىسپەۋشىلىگى مەن تۇراقسىزدىعى ماسەلەسى شەشىلسە، كاسىپ­ورىنداردىڭ ون­دىرىستىك قۋاتتىلىعى ارتىپ، قو­سىمشا جۇمىس ورىندارى اشىلادى. وندىرىستەردە تەحنولوگيا بار، بىراق شيكىزات كەمشىن. قولداعى شيكىزات دالادا شاشىلىپ نەمەسە شەتەلگە جاسىرىن جولمەن ساتىلىپ جاتىر. ءبىز مول شيكىزات قورىن ەكسپورتتى شەكتەۋ ارقىلى عانا قۇرا الامىز. ول ءۇشىن «ەكوقولداۋ» جۇيەسى جانە قار­جىلىق دەمەۋ ارقىلى جيناۋ­شىلاردى ىنتالاندىرۋ قاجەت. پەت قالدىقتارىن قايتا وڭدەيتىن كاسىپورىندار كوپتەپ اشىلسا، سۇرانىس وسەدى. پەت بوتەلكەلەرىن قولما-قول اقشاعا قابىل­دايتىن نۇك­تەلەر ءار اۋلادان اشىلسا، بۇل مىن­دەت­تى اۋلادا ويناپ جۇرگەن بالالار-اق ورىنداپ تاستايدى»، دەيدى ب.اۋباكىروۆ.

ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، 2021 جىلى مينەرالدى سۋ جانە ال­كوگولسىز سۋسىنداردى تۇتىنۋ سىيىم­دىلىعى 2،3 ملرد ليترگە دەيىن كوبەيدى. ساراپتامالىق باعا­لاۋ­لار بويىنشا، بۇل شامامەن – 1،5 ملرد پەت بوتەلكە، ولاردى تا­ماق كاسىپورىندارى يمپورتتايدى. دەمەك قوسىمشا جۇمىس ورىن­دارىن اشۋعا مۇمكىندىك بە­رە­تىن قارجى كوز الدىمىزدا ۋىس­تان شىعىپ كەتىپ جاتىر. قا­زاقستاندىق قايتا وڭدەۋشىلەر بو­لاشاقتا تۇراقتى شي­كىزات بازاسى بولعان جاعدايدا ءوندى­رىستىڭ وسى سەگمەنتىنىڭ يمپورتىن الماس­تى­رۋعا، قاجەتتى جابدىق­تاردى جەت­كىزىپ، وندىرىسكە ينۆەستيتسيا سا­لۋعا دايىن.

الماتى