سكايلەر «تۇركىستاندى» نەگە جازدى؟

اراعا ەكى عاسىر سالىپ، ءبىز نەگە ونىڭ اتىن اتاپ، ەڭبەگىن ەسكە الىپ وتىرمىز. ونىڭ ۇلى دالاعا تيگەن تابانى جىلدار وتە كەلە ءبىزدىڭ تاريحىمىزدان سىر شەرتە­تىن كەرەمەت ەڭبەكتىڭ جەمىسىنە اينالدى. «تۇر­كىستان» دەپ اتالاتىن ەكى تومدىق ەڭبەكتى جازعان سكايلەر جاي ادام ەمەس، سول كەزدەگى اقش-تىڭ بەدەلدى ديپلوماتى ەدى. ونىڭ قالامىنان تۋىپ، اقىل ويىندا پىسكەن «تۇركىستانى» سوناۋ 1876 جىلعى قازان ايىندا اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىنداعى «سكريبنەر ارميستونگ» باسپاسىنان كىتاپ بولىپ شىعىپتى. اقش مەملەكەتتىك دەپار­تامەنتىنىڭ ماڭىزدى ارحيۆتەر كىتاپحا­ناسىندا ساقتالعان بۇل كىتاپتىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن  تاۋىپ، تۇپنۇسقادان وقىپ، باتىس جيھانكەزىنىڭ ساياحات كىتابىنا  ارقاۋ بولعان حIح عاسىرداعى تۇركىستان اۋماعىندا تىرشىلىك ەتكەن قازاقتاردىڭ ءومىرى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، ساياسي بەينەسى مەن ۇستانىمى تۋرالى مالىمەتتەردى كوپتەپ كەزدەستىردىك.

تاريحتىڭ تاڭبالانىپ قالۋىنا زيالى­لاردىڭ جازبالارى مەن ەڭبەكتەرى كوپ اسەرىن تيگىزەتىنى شىندىق. «وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارشىلدار جازىپ بەر­گەن» قيىن كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن حالقى­مىز ءۇشىن وزگە جۇرتتىڭ، اسىرەسە باتىس ەلدەرىنىڭ دەرەكتەرى مەن تاريحي ماڭىزى بار قۇجاتتارى ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءۇشىن اۋاداي قاجەتتى. قاي عاسىر، قاي يمپەريا­نى الىپ ايتساق تا، ءبىزدىڭ دالامىز ولاردىڭ كوڭىلىندە ورتالىق ازياداعى جۇماق مەكەن سانالعان. سول ءۇشىن دە ولار­دىڭ قولىنان ءىس كەلەتىن زيالىسى، قالامىندا قۋاتى بار جازارمانى لەك-لەگىمەن قازاقياعا قاراي اعىلعان. سون­داعى ماقساتتارى نە؟ ارينە، قۇپيا سىرى كوپ، تاريحي ماڭىزى جوعارى ەلدىڭ اۋانىن ءبىلۋ.

اقش تاريحىنداعى دوكتورلىق قورعا­عان ءۇش مىقتىنىڭ ءبىرى سكايلەر نەگە «تۇركىستاندى» جازدى دەگەن ۇلكەن سۇراق ءبىزدى مازالاۋعا ءتيىس. سكايلەردىڭ كوپىرتىپ كىتاپ جازعان كوپ جازعىشتىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنىن ونىڭ ل.تولستوي مەن ي.تۋرگەنەۆتىڭ شىعارمالارىن العاش رەت اعىلشىن تىلىنە اۋدارعانىنان-اق اڭعارۋىمىزعا بولادى. ول ءتىپتى سول كەزدەگى رەسەيدىڭ بوداندىعىندا بولعان ورتالىق ازيا ەلدەرىنە مىندەتپەن كەلگەن العاشقى امەريكالىق ديپلومات. ونىڭ ساحارامىزعا ساپارى 1868 جىلدىڭ جاز ايىندا باستالادى. ۆاسيلي الەكسەەۆيچ اتتى ورىس ساۋداگەرىنە ىلەسىپ ەدىل مەن سامارانىڭ اراسىن پاروحودپەن كەسىپ وتەدى. ونى الدا ورىنبور كۇتىپ تۇرعان ەدى. ءبىز ءۇشىن قىزىقتى بولعان ءبىر جايت، ونىڭ وسى ساپارىن اتاقتى ورىس جازۋشىسى تولستويدىڭ ۇيىنە قوناق بولۋدان باستاعانى بولماق. انىعىن ايت­قان­دا، الىستان كەلگەن سىيلى قوناق رەتىندە كلاسسيكتىڭ ۇيىندە اپتا جاتىپ، تىنىعادى. سكايلەردى تولستويدىڭ جاقسى كوڭىل كۇيمەن قارسى العانىن ەكەۋىنىڭ بىرگە جازۋشىنىڭ جەكە كىتاپحاناسىن رەتتەپ، بىرگە اڭعا شىققانىنان بىلۋگە بولادى. ادەتتە، تولستوي بۇل ەكى ءىستى تەك ءوزى سويلەسۋگە پەيىل تانىتقان ادامدارمەن عانا ىستەيدى دەگەندى دە وسى كىتاپتاعى دەرەك كوزى ايتادى. ەكەۋارا اڭگىمەدە تولستوي اقش-تىڭ ءبىلىم سالاسىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، قوناعىنىڭ ول جاقتاعى مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ كوشىرمەلەرىن بەرۋىن وتىنەدى. ال سكايلەر وسى ساپارىندا تولستويدان «كازاكتار» رومانىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋعا اۆتورلىق رۇقسات الادى.

ورتالىق ازياعا ساياحاتى بارىسىن نەگىز ەتەتىن « ۇلى پەتر» اتتى ومىرباياندىق كىتاپ جازۋ دا ونىڭ ويىندا جۇرگەن ۇلكەن جوسپاردىڭ ءبىرى بولىپتى. امەريكالىق جۋرناليست يانۋاريۋس ماكگاحان دەي­تىن سەرىگىمەن بىرگە ساراتوۆتان ورىن­بورعا، قازالىعا، ودان ءوتىپ پەروۆسك فورتىنا (قازىرگى قىزىلوردا) دەيىن ارالايدى. سكايلەردىڭ وسى ساپارداعى جوسپارى – تاشكەنتكە، سامارقاندقا، بۇحاراعا بارۋ جانە قوقان توڭىرەگىن ارالاۋ بولاتىن. كوپ وتپەي ول سانكت-پەتەربۋرگكە ءسىبىر مەن جايىق ارقىلى ەندەي ءوتىپ با­ر­دى. ونىڭ ۇلى دالاداعى بۇل ساپارى سەگىز ايعا سوزىلدى. اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنە رەسەي قاراماعىنداعى ورتالىق ازيا جەرىن تەك ءۇش اي عانا ارا­لايتىنىن ەرتەرەك ەسكەرتكەنىمەن، وسى ساپارىندا كوپتەگەن گەوگرافيالىق سيپاتقا يە اقپاراتتاردى «جيناپ» قايت­تى. كوزبەن كورگەنىن، قۇلاقپەن ەستىگەنىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، دەپارتامەنتكە جىبەرىپ وتىرۋ دا ويىنان شىقپاپتى. سەبەبى ول رەسەي ورتالىق ازياعا باسىپ كىرگەننەن كەيىنگى اقش-تان شاقىرىلعان العاشقى شەتەلدىك ديپلوماتتىڭ – ءبىرى بولاتىن.

سكايلەردىڭ وسى ساپارىنداعى باس­تى تابىستارىنىڭ ءبىرى، بىزگە تىكەلەي قاتىس­تىسى، ونىڭ قالامىنان تۋعان «تۇر­­­كىستان» اتتى ەكى تومدىق ەڭبەگى ەدى. جيھان­كەزدىڭ بۇل كىتابىنىڭ تولىق اتى «تۇركىستان: رەسەيدەگى تۇركىستان، قو­قان، بۇحارا جانە قۇلجاداعى ساياحات تۋرالى ەستەلىكتەر» دەپ اتالادى. سول كەزدەگى ءبىزدىڭ دالامىزدىڭ ساياسي قوعا­مىن، حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىر­شى­لىگىن ءسوز ەتكەن بۇل كىتاپ وسىدان 146 جىل بۇ­رىن، انىقتاپ ايتقاندا، 1876 جىلى اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىندا، سوسىن ۇلىبريتانيا استاناسى لوندوندا كىتاپ بولىپ جارىق كورەدى. اتالعان كىتاپپەن بىرگە قاتىستى يلليۋستراتسيالار، ءۇش كار­تا جانە مالىمەتتەر ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتىلگەن يندەكس قوسىمشا ماتەريال رەتىندە باسىلعان. كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋى «شىڭعىس حانزادا، ەدىلدەگى نەمىس كولونياسى، باشقۇرت-كازاكتار، ولاردىڭ ىزگى ىستەرى، ورىنبور» دەپ ءارى قاراي جالعاسا بەرەدى. ال مازمۇندا «سامارقاندتاعى ەۆرەيلەر، سىرداريانىڭ ءبىر اعارى، حا­زى­رەت سۇلتاننىڭ تۇركىستانداعى مە­شىتى، تۇركىستان، تاشكەنت كوشەسى، شىم­كەنتتەگى تسيتادەل، كوشىپ بارا جاتقان قىرعىزدار» دەگەن تاقىرىپپەن يلليۋس­تراتسيالار بەرىلگەن.

اۆتور كىتاپتىڭ العىسوزىندە بىلاي دەيدى: «ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، ماعان بۇدان بۇرىن زەرتتەلمەگەن ايماقتارعا بارماۋىم كەرەكتىگى تۋرالى ەسكەرتۋ دە جاسالدى. مەنىڭ ورتالىق ازياعا ساپا­رىمنىڭ باستى ماقساتى – جاقىندا رە­سەيگە قوسىلعان ايماقتاردىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك جاعدايىن زەرتتەۋ، سونداي-اق رەسەيدىڭ قول استىنداعى حالىق­تاردىڭ تۇرمىستىق دەڭگەيىن ءالى كۇنگە دەيىن حاندىق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان توپتارمەن سالىستىرۋ بولدى. ەگەر وسى ماقساتتى ورىنداي السام، بۇل ساپارىم ويدا-عىداي بولدى دەگەن ءسوز. مەن بۇل كىتاپتا ءوزىم كورگەن وق­يعا­لار تۋرالى جانە ورىستار مەن جەر­گىلىكتى تۇرعىنداردان ەستىگەندەرىم حاقىندا بۇكپەسىز جازۋعا تىرىستىم. نە جازسام دا، شىندىقتى جازۋدى باس­تى مۇرات ەتتىم، ءتىپتى كەيدە ءوزىمدى ما­زا­لا­عان تاقىرىپتاردى ۇزاق جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. رەسەيدەگى دوستارىم مەنى بۇل ارەكەتىم ءۇشىن جازعىرمايدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان مەنىڭ وقىر­مان­دارىم ورتالىق ازياداعى رەسەي سايا­ساتىنىڭ كەي تۇستارىنا جاسالعان سىني كوزقاراستارىمدى دۇرىس تۇسىنەتىن بولار. ءوز ساياساتىنداعى قاتەلىكتەردى دەر كەزىندە ءبىلىپ، ونى تۇزەتۋ رەسەي ءۇشىن پايدالى بولماق». اتالعان كىتاپتىڭ «دالا» اتتى ءبىرىنشى تاراۋىندا:«مەن كوپتەن بەرى ورتالىق ازياعا بارۋدى ارمانداپ كەلگەن ەدىم، بىراق وعان ءارتۇرلى جاعدايلار كەدەرگى بولدى. ساپار جاساۋ مۇمكىندىگى ويلاماعان جەردەن تۋدى. اقىرى كۇتپەگەن جەردەن ساپارعا شىقتىم. 1873 جىلى 23 ناۋرىزدا مەن سانكت-پەتەربۋرگپەن قوشتاسىپ، ارادا ماسكەۋدە ءبىر كۇن كىدىرىپ، 26 ناۋ­­رىز كۇنى تاڭەرتەڭ پويىز ارقىلى سارا­­توۆقا جەتتىم. وسى ارالىقتا 940 شا­قىرىم جول ءجۇرىپ ءوتتىم»، دەگەن اۆتور تۇسىندىرمەسىمەن ساپارناما باستالادى. ۇلكەن ىزدەنىس پەن پايىمداۋلاردىڭ جەمىسى، تاريحي ءارى داۋىرلىك سيپاتقا يە «تۇركىستان» كىتابى قاي ۋاقىتتا بولسىن ءبىز ءۇشىن قۇندى بولا بەرمەك.

ول ءتىپتى وسى كىتاپتىڭ جيىرماسىن­شى بەتىندە ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى مىناداي قىزىقتى جايتتى ءسوز ەتەدى: ء«بىزدىڭ ۆاگونداعى جالعىز جولاۋشى شىڭعىس حانزادا، ول ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ تىكە­­لەي ۇرپاعى، ونىڭ قىرعىزداردىڭ بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانىنىڭ ۇلى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، بۇل ساپارىمىزدىڭ ويداعىداي بولارىنا كۇنى بۇرىن بولجام جاساماۋعا شاراسىز قالدىق. اتاپ ايتارلىعى، مەن ازيا تابالدىرىعىندا تۇرىپ ەسىمى كۇللى جەر جۇزىنە تاراعان ۇلى يمپەراتوردىڭ ۇرپاعىن جاقىن جەردەن ءوز كوزىممەن كوردىم. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن، اتا-تەگى مەن اكەسىنىڭ قىزمەتتەرىن ەسكەرە وتىرىپ ءارى اۋلەتتىڭ ۇلكەنى رەتىندە وعان «ورىس تورەسى» اتاعى بەرىلىپتى. بۇل تورە – ناعىز مۇسىلمان، ول تاياۋدا عانا مەككەگە بارىپ، قاجىلىق وتەپ قايتىپتى. سىرت كوزگە وتە مادە­نيەت­تى ادام ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر، ءتىپتى ول الدە ءبىر فرانتسۋز رومانىن بەرىلە وقىپ وتىر». ول سۋرەتتەپ وتىرعان بۇل تورە احمەت-كەرەي جاڭگىر ۇلى ەكەنى بىزگە ءمالىم. ءبىز جيھانكەزدىڭ ساپار ەستەلىگىنىڭ العاشقى بەتتەرى وسىنداي قىزىقتى ءارى تاريحي وقيعامەن باستالعانىنا قۋا­نىپ-اق وتىرمىز. ءار كەزدەسكەن ادامى مەن بارعان جەرىنىڭ قۇپياسىن، سىرىن سالماقتاي بىلەتىن سكايلەر وسىدان كەيىن ۆولگاداعى نەمىس كولونياسى، ساراتوۆ، كۋتچامبايداعى باشقۇرت اۋىلى، دون كازاكتارىنىڭ ءومىرى حاقىندا كەڭىرەك باياندايدى. ءبىز بۇلارعا توقتالماي، ءوز جەرىمىز بەن ەلىمىز تۋرالى جازىلعان تۇستارىنا عانا كوز جۇگىرتتىك. اتالعان ەڭبەكتىڭ 46-بەتىندە ارال تەڭىزى تۋرالى، انىعىراق ايتساق، 1871 جىلى 1 تامىز كۇنى ارال تەڭىزىنە ەڭ العاش رەت اناليز جاساعان تاشكەنت لابوراتورياسىنىڭ ديرەكتورى تەيش دەگەن ادام ەكەنىن، ودان كەيىنگى ءاناليزدى پروفەسسور شميد جاساعانىن، اناليز قورىتىندىسى ورىس گەوگرافيالىق قوعامى حابارشىسىنىڭ 1874 جىلعى №5 سانىندا، 468-بەتىندە جاريالانعانىنان ناقتى دەرەك كەلتىرەدى.

ورىنبورعا بارعان ءساتى وعان جاقسى اسەر قالدىرىپتى. «…بۇل جەرگە سالىن­عان ەسكىلى-جاڭالى عيماراتتار اسكەري گيمنازيانى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. ءبىز مۇندا سەيسەنبىدەن سەنبىگە دەيىن دا­مىل­­دادىق. جاڭا ادامدارمەن تانىس­تىم. مۇنداعى جۇرت سىپايى دا جىلى ءجۇزدى ەكەن. ءبارى بار پەيىلدەرىمەن قو­ناق قىلدى ءارى الداعى ساپارىما باي­لانىستى جوسپارىمنىڭ جۇزەگە اسۋى­نا قولعابىس ەتتى. ورىنبوردىڭ دۇكەن­دەرى مەن ويلاعاننان دا جاقسى بولىپ شىقتى»، دەيدى. دەمەك، ونىڭ ءار بار­عان جەرىندەگى تۇرعىندارمەن سوي­لەسىپ، جازبالارىنا دەرەك جيناپ جۇرگە­نىن جوعارىداعى سويلەمدەردەن اڭعارۋعا بولادى. ورىنبوردىڭ قۇشاعى مەيلى كىم كەلسە دە، ايقارا اشىق ەكەنىن امەريكالىق ساياحاتشى تاريحقا جازىپ قالدىردى. مەيلى، قالاي بولسا دا، بۇل ونىڭ قازاق دالاسىنان العان اسەرىنەن تۋعان سوزدەر ەكەنى شىندىق. «قازالىعا جەتكەندە ءبىز سۋىقتان قاتتى قينالدىق. قىس كەلسە دە، وزەندەردەگى سۋ مولداۋ ەكەن. بىراق ءبىز تاماقتان تارىقپادىق. جول ازىعىمىز ءۇشىن سۇرلەنگەن شوشقا ەتى، دايىندالعان مال ەتى مەن جەتەرلىكتەي جۇمىرتقا الىپ العانبىز. ال ورسكىدەن العان نان بىزگە ەس قاتتى» دەپ جازادى ول.

بىرەسە قىرعىز بولىپ، بىرەسە قايساق بولىپ تاريحقا الا-قۇلا جازىلعان ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ اتاۋى تۋرالى دا باتىس جيھانكەزى ءوز كوزقاراسىن اشىق ايتادى: «…وڭتۇستىك قاپتالدى مەكەندەگەن بۇل كوشپەندىلەر قوقان جاقتان ىستىقكولگە قونىستانعان ناعىز قىرعىزدار ەمەس. بۇلاردى «قاراقىرعىزدار» نەمەسە «جابايى قىرعىزدار» دەپ اتايدى ەكەن. بۇل اتاۋ­دى ولارعا ورىستار بەرگەن. شىن­دىعىندا، ولار قازاقتار ەدى. بۇلارمەن رەسەيدەگى كازاكتاردىڭ ۇلت رەتىندەگى اتاۋى ءبىر-بىرىنە ۇقساس». سكايلەر ءسوز با­سىن­دا ايتقانىنداي، كوزبەن كورگەنى مەن ەستىگەنىن جازسا دا، كەي تاريحي دەرەكتەرگە ءوز تاراپىنان تۇزەتۋلەر جاساعىسى كەلگەنىن جاسىرمايدى.

«قىرعىزدار تازا تاتار ديالەكتىسىمەن سويلەيدى، بىراق ۇلت رەتىندە ولاردىڭ كوپ­تەگەن وزگەشەلىگى بار. ولار بىر­نە­شە تۇرىك تايپاسى مەن رۋىنان قۇرالعان، ون بەسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ولار كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانعا ىلەسىپ، وزبىرلىقتان باس ساۋعالاپ، بالقاش كولىنىڭ ماڭايىنا تابان تىرەيدى. كوپ وتپەي ولارعا باسقا تايپالار قوسىلىپ، تەز ءوسىپ-وركەندەدى. ولاردى كورشىلەس قاۋىم «قازاقتار» دەپ اتادى. ولاردىڭ تايپالارىنىڭ باسىم بولىگى تۇركى تايپالارى بولسا كەرەك، ءتىپتى كوپتەگەن تايپا مەن رۋى قوقان مەن بۇحاراداعى وزبەك تايپالارىمەن دە تۇبىرلەس ەكەنى شىندىق. بارعان سايىن كۇش بىرىكتىرگەن ولاردىڭ سانى كوپ ۇزا­ماي ميلليونعا جەتتى، اسكەر سانى ءۇش ءجۇز مىڭنان استام بولدى. 1598 جىلى ولاردىڭ حانى تاۋەكەل 1723 جىلعا دەيىن قىرعىز قاعاناتىنىڭ ورداسى بول­عان تاشكەنت، تۇركىستان قالالارىن باعىندىردى. بۇل تۇس ولاردىڭ داۋرەندەپ تۇرعان كەزى ەدى. وسى كەزدە قىرعىزدار ءۇش ۇلكەن ورداعا ءبولىندى. ورتا وردا تاشكەنت پەن تۇركىستان گۋبەرنيا­لارىندا، ءوڭىردىڭ شىعىسىندا ۇلى وردا، باتىسىندا جانە سولتۇستىكتە كىشى وردا قىرعىزدارى ءومىر ءسۇردى». مۇندا «وردا» (اعىلشىنشا Horde) دەپ وتىرعانى كادىمگى ءبىز ايتىپ جۇرگەن «جۇزدىك» ەكەنى بەلگىلى. «ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا قىرعىزداردان بوستاندىققا ۇمتىلعان ارىنعازى، كەنەسارى سياقتى باتىرلار شىقتى. وسى تۇستا ورىستار قىرعىزداردى قورعاۋعا (تۇپنۇسقادا وسى ءسوز كۋرسيۆپەن ەرەكشەلەنىپ جازىلعان) شىنداپ كىرىستى. بىراق بارلىق قاۋىپ-قاتەر دە سول پيعىلدىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ جاتتى»، – دەي كەلە: «قىرعىزداردىڭ حالىق سانىن ناقتى ءبىلۋ وتە قيىن. بىراق سالىق تولەگەنى بويىنشا ەسەپتەگەندە، ولاردىڭ ءبىر جارىم ميلليونعا تاياۋ ەكەنىن بىلە الامىز. الاتاۋدى ەن جايلاعان ۇلى وردا قىرعىزدارىنىڭ سانى 100 مىڭدى، تاشكەنت پەن وڭتۇستىك سىبىردەگى ورتا وردا قىرعىزدارى 406 مىڭدى، ال ورال، كاسپي جاعالاۋىن مەكەندەگەن كىشى وردا قىرعىزدارى 800 مىڭدى قۇرايدى»، دەپ جالعاستىرادى ءسوزىن.

ارينە، سكايلەردى تاريحي دەرەكتەر دە قىزىقتىرادى. سول ءۇشىن دە ول بارعان جەرىنىڭ تاريحي ساتتەرىن، رۋلىق، ۇلىستىق ەرەكشەلىككە يە كەي ماتەريالداردى ەستەلىگىنە جازىپ وتىرعانىن اڭعارامىز. وقىپ وتىرساڭىز، ونىڭ كىتابىنداعى بىزگە قاتىستى دەرەكتەردىڭ كوبى شىندىق­قا جاناسادى. سوعان قاراعاندا، ول بۇل ەڭبەگىن جازىپ، وقىرمانعا ۇسىنار الدىندا مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ، ەك­شەپ، كەي تاريحي دەرەكتەرگە ابدەن زەر سالعان سياقتى. سكايلەر ەندى كۇللى تۇر­كى­نىڭ دادەم قورقىتىنا كولەمدى ەڭ­بەگىنىڭ 62-بەتىنەن ورىن بەرىپتى. «تاياۋ ماڭدا ۇيىندىلەر جاتىر. بۇل ەجەل­گى جەنت قالاسىنىڭ ورنى بولۋى اب­دەن مۇمكىن. وزگەلەرىنەن كوزگە وقشاۋ تۇ­سە­تىن اناۋ جارتىلاي بۇزىلعان قابىر وسى ايماقتىڭ ابىز-اۋليەسى اتانعان قور­قىتتىڭ قابىرى ەكەنىن ءوزى ايتىپ تۇر­عانداي». ول وسىلاي جازا كەلە، سان عا­سىردان بەرى ەل اراسىنا تاراپ، اڭىز بو­لىپ كەلە جاتقان اجالدان قاشقان قورقىت تۋرالى اڭىزدى باياندايدى. ءتىپتى ءسوز اراسىندا «قورقىتتىڭ بويى 14 فۋدقا سايكەس كەلەتىن ەدى» (This Khorkhut، who was fourteen feet tall)، – دەپ ءار ساتىندە كورگەن تۇسىنەن شوشىپ، قابىر ازابىن تارتقىسى كەلمەگەن قورقىتتىڭ بويىن سيپاتتايدى. (ەسكەرتۋ: 14 فۋد شامامەن 4،27 م.-گە تەڭ. سوندا قورقىتتىڭ بويى 4 مەتر بولعانى ما؟). بۇل دەرەكتى اۆتوردىڭ قايدان العانىن بىلمەدىك، قۇددى كەزدەسكەن ادامىنداي سۋرەتتەگەنىنە قاراعاندا، ونىڭ قولىنا ناقتى دەرەكتەر تۇسسە كەرەك. مىنە، بۇل دا – تاريحشىلار ءۇشىن جاۋابىن تابۋدى كۇتتىرگەن ماڭگىلىك تاقىرىپتىڭ ءبىرى. كىتاپ­تىڭ ورتا بولىگىندە ول حازىرەت قوجا اح­مەت ياساۋي كەسەنەسىنە بارعانىن ايتىپ، ونى كىمنىڭ تۇرعىزعانى، ءياساۋيدىڭ كىم ەكەنى جونىندە دە مالىمەتتەر بەرە كەتەدى. ءتىپتى بۇقارا تاريحى، 1663 جىلى ابىلعازى جازعان «موعولدار تاريحى» اتتى ەڭبەك، قىرعىزداردىڭ جىل قايى­رۋى، مۇشەل ساناۋى، جانۋارلاردىڭ جىل كورۋى، جاڭا اي مەن كونە اي، بەس توعىس، ءۇش توعىس، جۇلدىز جورامال، تەمىرقازىق، جە­تى­قاراقشى سياقتىلاردى رەتىمەن سيپاتتايدى.

ونىڭ تاريحقا جۇيرىكتىگىن دە بىردەن بايقايمىز. سەبەبى ول كەزىندە حيۋا قاعاناتتارىن، حورەزم، قىپشاق دالالارىن، ورتالىق ازيا ەلدەرىن شيىرلاعان ما­جار تاريحشىسى، تۇركولوگ ارمين ۆام­بەريدى سىنعا الادى. قالاي سىنايدى دەيسىز بە؟ وعان دالەل تومەندەگى دەرەكتەر: «شىڭعىس حاننىڭ ماۋرەناhردى جاۋ­لاپ الۋىن بايلانىستىرۋ ءۇشىن، ۆامبەري ءوز كىتابىنىڭ توعىزىنشى تاراۋىندا دجۋۆەينيدىڭ (اتا-مالەك دجۋۆەيني پارسى تاريحشىسى، «جاھاندى جاۋلاپ الۋشى» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى.-د.ءا) ايتقانىمەن بىردەي دەرەك كەلتىرەدى. وسىدان 40 جىل بۇرىن د’وحسون (اۆراام كونستانتين موۋرادگەيا د’وحسون 1779-1851 جىلدارى جاساعان شۆەد تاريحشىسى جانە ارميانتەكتەس ديپلومات. ونىڭ ەڭ تانىمال ەڭبەگىندە شىڭعىس حاننان باستاپ ءامىر تەمىرگە دەيىنگى تاريح تۋرالى جازىلعان. اعىلشىنشا (History of the Mongols، from Genghis Khan to Timur، or Tamerlane) دەپ اتالادى.-د.ءا) باسقا دەرەكتەردەن وسى وقيعا تۋرالى قاراستىرعان كەزدە، مۇلدە دۇرىس كوزقاراس قالىپتاسپاعان ەدى. ۆامبەري د’وحسسوننىڭ «موڭعولداردىڭ تاريحى» (History of Mongols) اتتى شىعارماسىنىڭ ءبىرىنشى تومىن وقىماعان سياقتى. ەگەر ول وسى كىتاپتى وقىعان بولسا، كەرايت ۆان حاننىڭ (وڭ حان) ەسىمىن ۇيعىردىڭ «Un» (وڭ دەگەن ماعىنادا.-د.ءا) دەگەن سوزىنەن تاراتپاس ەدى. ويتكەنى «ۆان» (تۇپنۇسقادا Van) قىتايدىڭ لاۋازىمى»، دەپ ءبىر توقتاپ، سوسىن: «ۆامبەري مىرزا د’وحسسوننىڭ شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس بولسا، شىڭعىس حان ءوزىنىڭ رەزيدەنتسياسىن قاراقورىم بەكىنىسىنە بەكىتتى دەپ شاتاسپاس ەدى (121-بەتتە). بۇعان دالەل قاراقورىمدى شىڭعىس حاننىڭ ءىزباسارى ۇگەدەي سالعاندىعى، ول جەر ەشقاشان بەكىنىس بولعان ەمەس. مۇنىمەن قويماي، ول: «شىڭعىس حان ۇلى تولەگە پارسى مەن ءۇندىستاندى بەر­دى» دەپ قاتەلەسەدى. بىراق تولەنىڭ تەر­ريتورياسى موڭعولدىڭ ءوز دالاسىندا بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ەگەر ول وزىنەن ات-اتاعى كەم ەمەس جاھاندىق جيھانكەز ماركو پولونىڭ ەڭبەكتەرىن وقىعان بولسا، «يمپەراتور قۇبىلاي ماركو پولونى كەرمانعا مىندەتپەن جىبەردى» دەمەس ەدى. (139-بەتتە). ۆامبەري مىرزانىڭ قانداي تاريحشى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ءبىز ونىڭ شىڭعىس حاننىڭ ماۋرەناھردى دەرلىكتەي باسىپ العانى تۋرالى مۇسىل­ماندار ايتقان وقيعالارعا كوزسىز سەنگەنى ءۇشىن ونى ەشقاشان كىنالاي المايمىز»، دەپ ايگىلى تاريحشىنىڭ ۇلكەن وقيعالار تۋرالى قاتە دەرەكتەرىن بەتىنە باسادى. ال سكايلەردىڭ ەكىنشى تومىن ديپلومات قوقان، بۇحارا، رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى سىرتقى ساياساتى، ىستىقكول، جەتىسۋ جا­نە قىتايداعى قازىرگى كۇلجا، ءسۇيدىڭ، ساي­­رام كولى، كۇيرەگەن ىلە حاقىنداعى تاراۋ­لارىمەن اياقتايدى جانە ساپارىنا قورىتىندى جاسايدى. سول كەزدەگى ورىس اكىمشىلىگى، ولاردىڭ ازياداعى سىرت­قى ساياساتى جانە حيۋا حاندىعىن جاۋ­لاپ العان 1873 جىلعى حيۋا جورىعى جو­نىندەگى تاراۋلار دا وسى كىتاپتا نازاردان تىس قالمايدى.

سكايلەر جازعان «تۇركىستان» كىتابى بىزگە كوپتەگەن مالىمەت بەرەتىنى ءسوز­سىز. ارينە، زەردەلەپ وقىعان ادامعا. باتىس زيالىسى جازىپ قالدىرعان قوس تومدىق كىتاپتىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءۇشىن بەرەرى مول دەگىمىز كەلەدى. سكايلەر سياقتى قانشاما ساياحاتشى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءبىزدىڭ مەكەنىمىزگە كەلىپ، اۋاسىن جۇتىپ، توم-توم كىتاپ جازدى. ال سول ەڭبەكتەردى سارالاپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ جاعى بىزدە جەتكىلىكسىز بولىپ تۇرعانى دا جوق ەمەس. ەندەشە، ەندىگى جەردە ءبىز سول كىتاپتاردى انا تىلىمىزدە سويلەتە الساق، ەل مەن جەر تاريحى ءۇشىن كوز قۋانىش بولار ەدى.