ادام كاپيتالى – باستى قۇندىلىق

قاراپايىم ادام مەن مەملەكەت ەكو­نوميكاسىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس­تى بىلاي تۇسىنۋگە بولادى: ەگەر ادام ءوز ەلىندەگى ءومىر ساپاسىنا قانا­عاتتانسا، بالالارىنىڭ بولاشاعىنا سەنىمدى بولسا، وندا ول باسقا جاق­تان جەرۇيىق ىزدەمەي، وسى مەملەكەتتە بيز­­نەسىن اشادى، كاسىپورنىن دامىتادى، جۇمىس ىستەيتىن كومپانياسىنىڭ كورسەتكىشتەرىن جاقسارتادى. بۇل رەتتە ەلىمىزدەگى ەڭبەك نارىعىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا حالىق­تىڭ ەڭبەك تابىسى كەيىنگى 10 جىل­­دا 10،9 پايىزعا، دالىرەك ايت­قاندا 2010 جىلعى 80،9%-دان 2021 جىلى 70%-عا دەيىن تومەندەدى، ال الەۋمەتتىك ترانسفەرتتەردىڭ ۇلەسى 15%-دان 26%-عا دەيىن ءوستى. حالىقتىڭ تەك 20%-ىن­دا ەل بويىنشا ورتاشا نومينالدان اساتىن كىرىس بار.

سونداي-اق 2010 جىلدان باستاپ جۇمىس ورىندارىنىڭ تەك 20%-ى جو­عارى ءونىمدى سالالاردا، 42%-ى ەڭبەك ونىم­دىلىگىنىڭ ورتاشا دەڭگەيى بار سەكتورلاردا (نەگىزىنەن كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدا)، ال 38%-ى تومەن ءونىمدى سەكتورلاردا – نەگىزىنەن ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مەملەكەتتىك باسقارۋ سياقتى باسىم سالالاردا قۇرىلدى.

ستراتەگيالىق دامۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى اسەت ەرعا­ليەۆتىڭ ايتۋىنشا، دۇنيەجۇزىلىك بانك الەمدەگى ادام كاپيتالىن ۇنەمى زەرتتەپ وتىرادى. مۇنداعى يندەكس جاڭا ۇرپاقتىڭ ادام كاپيتالىنىڭ دامۋ دەڭگەيىن ولشەيدى. قازاقستاندا بۇل زەرتتەۋ 2010 جانە 2020 جىلدارى جۇرگىزىلدى. وسى ون جىل ىشىندە ين­دەك­ستىڭ جالپى كورسەتكىشى 0،4 پۋنك­تكە ۇلعايىپ، بارلىق كومپونەنت بو­يىن­شا ەل كورسەتكىشتەرىنىڭ جاقسار­عانى بايقالدى. بىراق قازاقستاننىڭ كورسەتكىشتەرى ەىدۇ ەلدەرىمەن سالىس­تىرعاندا بارلىق جاعىنان تومەن.

– باعالار مەن رەيتينگتەرگە ءتۇرلى كوزقاراس بولۋى مۇمكىن. كەيىنگى زەرت­تەۋدەگى ءوسۋدى كورىپ، توقمەيىلسۋگە دە بولادى نەمەسە ناتيجەلەرگە مۇقيات قا­راپ، سودان كەيىن ءبىز ەلدەگى ادام كاپي­تالى­­نىڭ دەڭگەيى جەتكىلىكتى جوعا­رى ەمەس جانە بىركەلكى بولىنبەيتىنىن كورەمىز. ەل­دىڭ 2020 جىلعى ادام كاپيتالى يندەكسى ەىدۇ-عا مۇشە ەلدەر بويىنشا 74%-عا تەڭ ورتاشا كور­سەت­كىشپەن سالىس­تىر­عاندا بالا الەۋەتى بويىنشا ادام كاپي­­تا­لىنىڭ تەك 63%-ىنا جەتەتىنىن كورسەتە­دى. بۇل ادام كاپيتالىنىڭ شامامەن ­40%-ىن جوعالتۋدى بىلدىرەدى، ياعني بۇگىندە تۋعان بالا، ەگەر ول تولىق، ساپالى ءبىلىم مەن دەنساۋلىققا يە بولسا، 63%-عا عانا ءونىمدى بولادى، – دەدى ءا.ەرعاليەۆ.

ەلىمىزدەگى ادام كاپيتالىنىڭ نا­شار­­لاۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورلارى – ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ەڭبەك نا­رى­عى جۇيەلەرىنىڭ ەپي­دەميا­­لىق اسەر ەتۋ فاكتورلارىنا دايىن ەمەس ەكەنى. مۇنى سovid-19 پاندەمياسى ايقىن كورسەتتى. بۇعان قوسا جۇيەلى پروبلەمالار – وڭىرلىك سايكەسسىزدىكتەر بار. ەلدە ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ساپاسىنىڭ الشاقتىعى ايماقتار اراسىندا، اسىرەسە قالا مەن اۋىل اراسىندا وتە ۇلكەن. جالپى، ەل يندەكسىنىڭ كورسەتكىشى – 0،63-كە تەڭ. كورسەتكىشتەر اتىراۋ وبلىسىندا 0،57-دەن، نۇر-سۇل­تاندا 0،69-عا دەيىن قۇبىلادى. بۇل رەتتە تابيعي رەسۋرستارعا باي كەيبىر وڭىرلەر، مىسالى، اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىس­تارى از قامتاماسىز ەتىلگەن وڭىر­لەرگە قاراعاندا ادام كاپيتالى بويىنشا تومەن كورسەتكىشتەرگە يە.

وڭىرلەر اراسىنداعى بۇل ايىرما­شى­لىقتاردى ايقىندايتىن ەڭ ۇلكەن فاكتور – ءبىلىم بەرۋ ساپاسى. دۇنيە­جۇزىلىك بانك زەرتتەۋى ء«بىلىمدى يگەرۋ» سياقتى كورسەتكىشتى قامتيدى. بەل­گىلى بولعانداي، كەيبىر وڭىرلەردە العان ءبىلىم بىلىكتىلىككە اينالمايدى: ەلوردادا مەكتەپتە وقىتۋدىڭ ورتاشا ۇزاقتىعى 14 جىلعا جاقىن، ال ءبىلىم بويىنشا ورتاشا بالل 440-قا جۋىق. شىمكەنتتە مەكتەپتە وقۋ ۇزاقتىعى نۇر-سۇلتان قالاسىمەن بىردەي، بىراق ورتاشا ءبىلىم 401 بالعا باعالانادى. وڭىرلەر بولىنىسىندە ەڭ تومەن جانە جوعارى كورسەتكىشتەر اراسىنداعى الشاقتىق 84 بالدى قۇرادى، بۇل 3 وقۋ جىلىنا سايكەس كەلەدى.

– ەلدە ەشتەڭە جاسالمادى دەپ ايتۋ­عا بولمايدى. ارينە، جاڭا مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار سالىندى، اۋىلدىق جەرلەردە جاس ماماندار ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك قولداۋ باعدارلامالارى جاسالدى. بىراق حالىقارالىق سالىستىرمالى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى ورتا ءبىلىم بەرۋ ساپاسىندا ۇلكەن الشاقتىق بار ەكەنىن كورسەتەدى. وڭىرلەر، اۋماقتار (قالا-اۋىل)، وقىتۋ ءتىلى جانە وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مارتەبەسى بويىنشا ۇلگەرىمدە ەلەۋلى الشاقتىق انىقتالدى. ماسەلە اۋىلداعى بالالار ءبىلىمسىز دەگەن ءسوز ەمەس، ءبىزدىڭ اۋىلداردا اقىلدى جانە تالانتتى بالالار بار. بۇل كورسەتكىشتەر مەملەكەت رەتىندە وسى دارىندى بالالاردىڭ ءوز الەۋەتىن تولىق كولەمدە اشۋى ءۇشىن جەتكىلىكسىز جاعداي جاسادىق دەگەندى بىلدىرەدى، – دەدى ءا.ەرعاليەۆ.

اۋىل مەكتەپتەرىندە ءالى كۇنگە دە­يىن، اسىرەسە جاراتىلىستانۋ-ماتەما­تيكالىق تسيكل پاندەرى بويىنشا جوعا­رى بىلىكتى پەداگوگتەردىڭ تاپشىلىعى جانە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيا­لىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ ماسە­لەسى شە­شىل­مەگەن. اۋىلدىق جەرلەردە ورنا­لاس­قان 2 مىڭعا جۋىق مەكتەپ­تە ينتەر­نەت بايلانىسى جوق. بۇل اۋىل مەك­تەپتەرى 1،5 ملن-نان اسا بالا وقي­تىن مەم­لەكەتتىك جالپى ءبىلىم بەرە­تىن مەك­تەپ­تەردىڭ جالپى سانىنىڭ 70%-ىن نەمەسە وقۋشىلاردىڭ جالپى كونتين­گەنتىنىڭ 42%-ىن قۇرايدى. بۇل – وڭىرلەر، قالا جانە اۋىل اراسىنداعى وقۋشىلار ۇلگە­رىمى بويىنشا الشاقتىقتى ازايتۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالار قولدانىلماسا، ەل ءۇشىن السىرەۋى مۇمكىن زور الەۋەت.

وقىتۋ ساپاسىنداعى الشاقتىق ماسە­لەسى كاسىبي ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن­دە دە بار. دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشى­لارىنىڭ باعالاۋى بويىنشا جوعارى ءبىلىم ساپاسىنان ەڭ ارتتا قالعان (قىزىلوردا وبلىسى) جانە كوشباسشى (الماتى) وڭىرلەر اراسىنداعى الشاقتىق 15 تار­ماقتى قۇرايدى. بۇل قىرعىزستان مەن اۋستريا اراسىنداعى ايىرماشىلىق­قا تەڭ. مۇنىڭ تىكەلەي سالدارى – جىل ­سا­يىن 225 مىڭ تۇلەكتىڭ 70 مىڭ­نان استا­مى جۇمىسقا تۇرمايدى، تۇلەكتەر­دىڭ 40%-ى ماماندىعى بويىنشا جۇ­مىس ىستە­مەي­دى جانە جوعارى ءبىلىمى بار جاستاردىڭ 23%-ى بىلىكتىلىگى تومەن جۇ­مىستا قىز­مەت ەتەدى.

دەنساۋلىق ساقتاۋداعى جۇيەلى پروب­­لەمالار ادام ءومىرىنىڭ ساپاسىنا دا، ۇزاق­تىعىنا دا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ايت­پاقشى، 2020 جىلى، ونىڭ ىشىندە پاندەميانىڭ اسەرىنەن 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 1،8 جىلعا ازايىپ، 71،37 جاستى قۇرادى. بۇل كورسەتكىشتىڭ 3 جىلدان اسا ۋاقىتقا ايتارلىقتاي تومەندەۋى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا جانە نۇر-سۇلتان، شىمكەنت قالالارىندا بايقالدى.

دەنساۋلىق بويىنشا ادام كاپيتالى يندەكسىنىڭ دامۋىنا «5 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى» كورسەتكىشى زور ۇلەس قوسادى. جالپى، قازاقستان بويىنشا بۇل 99%-دى قۇرايدى، 2020 جىلى 5،5 جاستان 7 جاس­قا دەيىن ۇلعايدى. ەل كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولۋىنا قاراماستان، وڭىرلەر اراسىندا الشاقتىق بار: 2017 جىلدان باستاپ 2020 جىلعا دەيىن بۇل كورسەتكىش بويىنشا ەڭ جاقسى جاعداي نۇر-سۇلتان قالاسىندا بولدى، ودان كەيىن اقمولا جانە پاۆلودار وبلىستارى، ال ەڭ ناشارى – قىزىلوردا وبلىسىندا. بۇل رەتتە كوروناۆيرۋستىڭ كۇردەلى اعىمى مەن جۇكتى ايەلدەردەگى قاتار جۇرەتىن اۋرۋلار ەرتە جاستاعى بالالاردىڭ ءولىمى كورسەتكىشىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، سەمىزدىك پەن تەمەكى شەگۋگە بايلانىستى ۇردىستەر ايماقتار بويىنشا ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. تەمەكى شەگۋشىلەردىڭ ەڭ كوپ ۇلەسى سول­تۇستىك قازاقستان (24،4%) جانە پاۆ­لودار وبلىستارىندا (23،6%)، ال ەڭ تومەن ۇلەسى ماڭعىستاۋ (13،9%) جانە تۇر­كىستان وبلىستارىندا (14،2%) كەز­دەسەدى. سەمىزدىك بويىنشا ەرەسەك تۇرعىندار اراسىندا جوعارى كورسەتكىش نۇر-سۇلتاندا (48%) بايقالسا، ەڭ تومەن كورسەتكىش قوستاناي وبلىسىندا (7%) تىركەلگەن.

كەيىنگى ەكى جىلدا دەنساۋلىق ساق­تاۋ جۇيەسىنىڭ شامادان تىس جۇك­تە­مەسى پروفيلاكتيكالىق جانە امبۋلا­توريالىق كومەكتىڭ قىسقارۋىنا اكەل­دى. مەديتسينالىق كادرلاردىڭ جەتىسپەۋ­شىلىگى، اسىرەسە سولتۇستىك جانە باتىس ايماقتاردا بايقالادى. بۇل ءوز كەزە­گىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندەگى قىزمەتتەرگە بىركەلكى قولجەتىمدىلىك­تىڭ بولماۋىنا جانە دەنساۋلىقتىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىندەگى ايماقتىق ايىرماشىلىقتارعا اسەر ەتەدى.

ءبىلىم بەرۋدەگى جۇيەلى پروبلەما­لار قۇرىلىمدىق رەفورمالاردى تالاپ ەتەدى. ستراتەگيالىق دامۋ جانە رەفور­مالار اگەنتتىگى شەشۋدى تالاپ ەتە­تىن ايقىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى رەتىن­دە مۇعالىمدەردى اۋىلدىق جەرلەر­گە تارتۋ، وقۋ باعدارلامالارىن جاڭعىرتۋ، تەحني­كالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ­­دىڭ (تجكب) نارىقتىق سۇرانىس پەن قا­جەت­تىلىكتەرگە سايكەستىگى دەپ بەلگى­لەدى. مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي دامۋ مۇم­كىن­دىكتەرى كەڭەيتىلۋى كەرەك. مەك­تەپ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ قاجەت­تىلىگى وتە جوعارى. مەكتەپتەردەگى ەكى نەمەسە ودان دا كوپ اۋىسىمنىڭ جانە جابدىقتالعان عىلىمي زەرتحانالار مەن بازالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ كەرى اسەرى بىرنەشە رەت اتاپ ءوتىلدى. سونىمەن قاتار ستۋدەنتتەردىڭ ەڭبەك نارىعىنداعى داعدىلار مەن ەرەجەلەرگە، ونىڭ ىشىندە مامانداردى پەداگوگيكالىق دايارلاۋدى كۇشەيتۋ جانە وندىرىستەن پەداگوگ كادرلاردى تارتۋ، تجكب دەڭگەيىندە بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ، تەحنولوگيالىق وزگەرىستەردى ەسكەرە وتىرىپ، تجكب ينفراقۇرىلىمىن تۇراقتى جەتىلدىرۋ ارقىلى ساپالى اسەر ەتەتىن تۇبەگەيلى رەفورمالار قاجەت.

ال دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ رەفورمالارى مەديتسينالىق كومەكتىڭ ساپاسىنا جانە سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ قاۋپىن ازايتۋعا، ۇسىنىلاتىن مەدي­تسينا­لىق قىزمەتتەردى العاشقى مەدي­تسي­نالىق-سانيتارلىق كومەككە جانە سىرقاتتانۋشىلىقتىڭ پروفيلاكتيكاسىنا قايتا باعدارلاۋعا باعىتتالعان باستامالارعا نازار اۋدارۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە تەڭسىزدىكتى تومەندەتۋ جانە ادام كاپيتالىن دامىتۋ باسىم تۇردە ارتتا قالعان وڭىرلەرگە اسەر ەتىپ، حالىقتىڭ نەعۇرلىم وسال توپتارىنا باسىمدىق بەرىلۋگە ءتيىس.