ادام كاپيتالى – ءبىز الەۋمەتتىك سالا دەپ اتايتىن ماتەريالدىق ەمەس اكتيۆتەردىڭ جيىنتىعى. بۇل – دەنساۋلىق جاعدايى، ءبىلىم دەڭگەيى، جيناقتالعان ءبىلىمنىڭ، داعدىلاردىڭ، جەكە ادامنىڭ جانە جالپى قوعامنىڭ اقىل-ويىنىڭ ساپاسى. وسى كومپونەنتتەردىڭ بارلىعى بەلگىلى ءبىر ەلدە نەعۇرلىم جاقسى بولسا، ادام كاپيتالىنىڭ ساپاسى سوعۇرلىم جوعارى جانە ەل ەكونوميكاسى دا سايكەسىنشە كۇشتى بولادى. وسى ورايدا قازاقستانداعى ادام كاپيتالىنىڭ دامۋ جاعدايى قالاي ەكەنىنە كەڭىنەن توقتالساق دەيمىز.

كوللاجدى جاساعان امانگەلدى قياس، «EQ»
قاراپايىم ادام مەن مەملەكەت ەكونوميكاسىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى بىلاي تۇسىنۋگە بولادى: ەگەر ادام ءوز ەلىندەگى ءومىر ساپاسىنا قاناعاتتانسا، بالالارىنىڭ بولاشاعىنا سەنىمدى بولسا، وندا ول باسقا جاقتان جەرۇيىق ىزدەمەي، وسى مەملەكەتتە بيزنەسىن اشادى، كاسىپورنىن دامىتادى، جۇمىس ىستەيتىن كومپانياسىنىڭ كورسەتكىشتەرىن جاقسارتادى. بۇل رەتتە ەلىمىزدەگى ەڭبەك نارىعىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا حالىقتىڭ ەڭبەك تابىسى كەيىنگى 10 جىلدا 10،9 پايىزعا، دالىرەك ايتقاندا 2010 جىلعى 80،9%-دان 2021 جىلى 70%-عا دەيىن تومەندەدى، ال الەۋمەتتىك ترانسفەرتتەردىڭ ۇلەسى 15%-دان 26%-عا دەيىن ءوستى. حالىقتىڭ تەك 20%-ىندا ەل بويىنشا ورتاشا نومينالدان اساتىن كىرىس بار.
سونداي-اق 2010 جىلدان باستاپ جۇمىس ورىندارىنىڭ تەك 20%-ى جوعارى ءونىمدى سالالاردا، 42%-ى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ورتاشا دەڭگەيى بار سەكتورلاردا (نەگىزىنەن كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدا)، ال 38%-ى تومەن ءونىمدى سەكتورلاردا – نەگىزىنەن ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مەملەكەتتىك باسقارۋ سياقتى باسىم سالالاردا قۇرىلدى.
ستراتەگيالىق دامۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى اسەت ەرعاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، دۇنيەجۇزىلىك بانك الەمدەگى ادام كاپيتالىن ۇنەمى زەرتتەپ وتىرادى. مۇنداعى يندەكس جاڭا ۇرپاقتىڭ ادام كاپيتالىنىڭ دامۋ دەڭگەيىن ولشەيدى. قازاقستاندا بۇل زەرتتەۋ 2010 جانە 2020 جىلدارى جۇرگىزىلدى. وسى ون جىل ىشىندە يندەكستىڭ جالپى كورسەتكىشى 0،4 پۋنكتكە ۇلعايىپ، بارلىق كومپونەنت بويىنشا ەل كورسەتكىشتەرىنىڭ جاقسارعانى بايقالدى. بىراق قازاقستاننىڭ كورسەتكىشتەرى ەىدۇ ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا بارلىق جاعىنان تومەن.
– باعالار مەن رەيتينگتەرگە ءتۇرلى كوزقاراس بولۋى مۇمكىن. كەيىنگى زەرتتەۋدەگى ءوسۋدى كورىپ، توقمەيىلسۋگە دە بولادى نەمەسە ناتيجەلەرگە مۇقيات قاراپ، سودان كەيىن ءبىز ەلدەگى ادام كاپيتالىنىڭ دەڭگەيى جەتكىلىكتى جوعارى ەمەس جانە بىركەلكى بولىنبەيتىنىن كورەمىز. ەلدىڭ 2020 جىلعى ادام كاپيتالى يندەكسى ەىدۇ-عا مۇشە ەلدەر بويىنشا 74%-عا تەڭ ورتاشا كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا بالا الەۋەتى بويىنشا ادام كاپيتالىنىڭ تەك 63%-ىنا جەتەتىنىن كورسەتەدى. بۇل ادام كاپيتالىنىڭ شامامەن 40%-ىن جوعالتۋدى بىلدىرەدى، ياعني بۇگىندە تۋعان بالا، ەگەر ول تولىق، ساپالى ءبىلىم مەن دەنساۋلىققا يە بولسا، 63%-عا عانا ءونىمدى بولادى، – دەدى ءا.ەرعاليەۆ.
ەلىمىزدەگى ادام كاپيتالىنىڭ ناشارلاۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورلارى – ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ەڭبەك نارىعى جۇيەلەرىنىڭ ەپيدەميالىق اسەر ەتۋ فاكتورلارىنا دايىن ەمەس ەكەنى. مۇنى سovid-19 پاندەمياسى ايقىن كورسەتتى. بۇعان قوسا جۇيەلى پروبلەمالار – وڭىرلىك سايكەسسىزدىكتەر بار. ەلدە ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ ساپاسىنىڭ الشاقتىعى ايماقتار اراسىندا، اسىرەسە قالا مەن اۋىل اراسىندا وتە ۇلكەن. جالپى، ەل يندەكسىنىڭ كورسەتكىشى – 0،63-كە تەڭ. كورسەتكىشتەر اتىراۋ وبلىسىندا 0،57-دەن، نۇر-سۇلتاندا 0،69-عا دەيىن قۇبىلادى. بۇل رەتتە تابيعي رەسۋرستارعا باي كەيبىر وڭىرلەر، مىسالى، اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارى از قامتاماسىز ەتىلگەن وڭىرلەرگە قاراعاندا ادام كاپيتالى بويىنشا تومەن كورسەتكىشتەرگە يە.
وڭىرلەر اراسىنداعى بۇل ايىرماشىلىقتاردى ايقىندايتىن ەڭ ۇلكەن فاكتور – ءبىلىم بەرۋ ساپاسى. دۇنيەجۇزىلىك بانك زەرتتەۋى ء«بىلىمدى يگەرۋ» سياقتى كورسەتكىشتى قامتيدى. بەلگىلى بولعانداي، كەيبىر وڭىرلەردە العان ءبىلىم بىلىكتىلىككە اينالمايدى: ەلوردادا مەكتەپتە وقىتۋدىڭ ورتاشا ۇزاقتىعى 14 جىلعا جاقىن، ال ءبىلىم بويىنشا ورتاشا بالل 440-قا جۋىق. شىمكەنتتە مەكتەپتە وقۋ ۇزاقتىعى نۇر-سۇلتان قالاسىمەن بىردەي، بىراق ورتاشا ءبىلىم 401 بالعا باعالانادى. وڭىرلەر بولىنىسىندە ەڭ تومەن جانە جوعارى كورسەتكىشتەر اراسىنداعى الشاقتىق 84 بالدى قۇرادى، بۇل 3 وقۋ جىلىنا سايكەس كەلەدى.
– ەلدە ەشتەڭە جاسالمادى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ارينە، جاڭا مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار سالىندى، اۋىلدىق جەرلەردە جاس ماماندار ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك قولداۋ باعدارلامالارى جاسالدى. بىراق حالىقارالىق سالىستىرمالى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى ورتا ءبىلىم بەرۋ ساپاسىندا ۇلكەن الشاقتىق بار ەكەنىن كورسەتەدى. وڭىرلەر، اۋماقتار (قالا-اۋىل)، وقىتۋ ءتىلى جانە وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مارتەبەسى بويىنشا ۇلگەرىمدە ەلەۋلى الشاقتىق انىقتالدى. ماسەلە اۋىلداعى بالالار ءبىلىمسىز دەگەن ءسوز ەمەس، ءبىزدىڭ اۋىلداردا اقىلدى جانە تالانتتى بالالار بار. بۇل كورسەتكىشتەر مەملەكەت رەتىندە وسى دارىندى بالالاردىڭ ءوز الەۋەتىن تولىق كولەمدە اشۋى ءۇشىن جەتكىلىكسىز جاعداي جاسادىق دەگەندى بىلدىرەدى، – دەدى ءا.ەرعاليەۆ.
اۋىل مەكتەپتەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن، اسىرەسە جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكالىق تسيكل پاندەرى بويىنشا جوعارى بىلىكتى پەداگوگتەردىڭ تاپشىلىعى جانە اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەن. اۋىلدىق جەرلەردە ورنالاسقان 2 مىڭعا جۋىق مەكتەپتە ينتەرنەت بايلانىسى جوق. بۇل اۋىل مەكتەپتەرى 1،5 ملن-نان اسا بالا وقيتىن مەملەكەتتىك جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ جالپى سانىنىڭ 70%-ىن نەمەسە وقۋشىلاردىڭ جالپى كونتينگەنتىنىڭ 42%-ىن قۇرايدى. بۇل – وڭىرلەر، قالا جانە اۋىل اراسىنداعى وقۋشىلار ۇلگەرىمى بويىنشا الشاقتىقتى ازايتۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالار قولدانىلماسا، ەل ءۇشىن السىرەۋى مۇمكىن زور الەۋەت.
وقىتۋ ساپاسىنداعى الشاقتىق ماسەلەسى كاسىبي ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە دە بار. دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارىنىڭ باعالاۋى بويىنشا جوعارى ءبىلىم ساپاسىنان ەڭ ارتتا قالعان (قىزىلوردا وبلىسى) جانە كوشباسشى (الماتى) وڭىرلەر اراسىنداعى الشاقتىق 15 تارماقتى قۇرايدى. بۇل قىرعىزستان مەن اۋستريا اراسىنداعى ايىرماشىلىققا تەڭ. مۇنىڭ تىكەلەي سالدارى – جىل سايىن 225 مىڭ تۇلەكتىڭ 70 مىڭنان استامى جۇمىسقا تۇرمايدى، تۇلەكتەردىڭ 40%-ى ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى جانە جوعارى ءبىلىمى بار جاستاردىڭ 23%-ى بىلىكتىلىگى تومەن جۇمىستا قىزمەت ەتەدى.
دەنساۋلىق ساقتاۋداعى جۇيەلى پروبلەمالار ادام ءومىرىنىڭ ساپاسىنا دا، ۇزاقتىعىنا دا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ايتپاقشى، 2020 جىلى، ونىڭ ىشىندە پاندەميانىڭ اسەرىنەن 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 1،8 جىلعا ازايىپ، 71،37 جاستى قۇرادى. بۇل كورسەتكىشتىڭ 3 جىلدان اسا ۋاقىتقا ايتارلىقتاي تومەندەۋى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا جانە نۇر-سۇلتان، شىمكەنت قالالارىندا بايقالدى.
دەنساۋلىق بويىنشا ادام كاپيتالى يندەكسىنىڭ دامۋىنا «5 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى» كورسەتكىشى زور ۇلەس قوسادى. جالپى، قازاقستان بويىنشا بۇل 99%-دى قۇرايدى، 2020 جىلى 5،5 جاستان 7 جاسقا دەيىن ۇلعايدى. ەل كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولۋىنا قاراماستان، وڭىرلەر اراسىندا الشاقتىق بار: 2017 جىلدان باستاپ 2020 جىلعا دەيىن بۇل كورسەتكىش بويىنشا ەڭ جاقسى جاعداي نۇر-سۇلتان قالاسىندا بولدى، ودان كەيىن اقمولا جانە پاۆلودار وبلىستارى، ال ەڭ ناشارى – قىزىلوردا وبلىسىندا. بۇل رەتتە كوروناۆيرۋستىڭ كۇردەلى اعىمى مەن جۇكتى ايەلدەردەگى قاتار جۇرەتىن اۋرۋلار ەرتە جاستاعى بالالاردىڭ ءولىمى كورسەتكىشىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، سەمىزدىك پەن تەمەكى شەگۋگە بايلانىستى ۇردىستەر ايماقتار بويىنشا ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. تەمەكى شەگۋشىلەردىڭ ەڭ كوپ ۇلەسى سولتۇستىك قازاقستان (24،4%) جانە پاۆلودار وبلىستارىندا (23،6%)، ال ەڭ تومەن ۇلەسى ماڭعىستاۋ (13،9%) جانە تۇركىستان وبلىستارىندا (14،2%) كەزدەسەدى. سەمىزدىك بويىنشا ەرەسەك تۇرعىندار اراسىندا جوعارى كورسەتكىش نۇر-سۇلتاندا (48%) بايقالسا، ەڭ تومەن كورسەتكىش قوستاناي وبلىسىندا (7%) تىركەلگەن.
كەيىنگى ەكى جىلدا دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ شامادان تىس جۇكتەمەسى پروفيلاكتيكالىق جانە امبۋلاتوريالىق كومەكتىڭ قىسقارۋىنا اكەلدى. مەديتسينالىق كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، اسىرەسە سولتۇستىك جانە باتىس ايماقتاردا بايقالادى. بۇل ءوز كەزەگىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندەگى قىزمەتتەرگە بىركەلكى قولجەتىمدىلىكتىڭ بولماۋىنا جانە دەنساۋلىقتىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىندەگى ايماقتىق ايىرماشىلىقتارعا اسەر ەتەدى.
ءبىلىم بەرۋدەگى جۇيەلى پروبلەمالار قۇرىلىمدىق رەفورمالاردى تالاپ ەتەدى. ستراتەگيالىق دامۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى شەشۋدى تالاپ ەتەتىن ايقىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە مۇعالىمدەردى اۋىلدىق جەرلەرگە تارتۋ، وقۋ باعدارلامالارىن جاڭعىرتۋ، تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ (تجكب) نارىقتىق سۇرانىس پەن قاجەتتىلىكتەرگە سايكەستىگى دەپ بەلگىلەدى. مۇعالىمدەردىڭ كاسىبي دامۋ مۇمكىندىكتەرى كەڭەيتىلۋى كەرەك. مەكتەپ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگى وتە جوعارى. مەكتەپتەردەگى ەكى نەمەسە ودان دا كوپ اۋىسىمنىڭ جانە جابدىقتالعان عىلىمي زەرتحانالار مەن بازالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ كەرى اسەرى بىرنەشە رەت اتاپ ءوتىلدى. سونىمەن قاتار ستۋدەنتتەردىڭ ەڭبەك نارىعىنداعى داعدىلار مەن ەرەجەلەرگە، ونىڭ ىشىندە مامانداردى پەداگوگيكالىق دايارلاۋدى كۇشەيتۋ جانە وندىرىستەن پەداگوگ كادرلاردى تارتۋ، تجكب دەڭگەيىندە بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ، تەحنولوگيالىق وزگەرىستەردى ەسكەرە وتىرىپ، تجكب ينفراقۇرىلىمىن تۇراقتى جەتىلدىرۋ ارقىلى ساپالى اسەر ەتەتىن تۇبەگەيلى رەفورمالار قاجەت.
ال دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ رەفورمالارى مەديتسينالىق كومەكتىڭ ساپاسىنا جانە سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ قاۋپىن ازايتۋعا، ۇسىنىلاتىن مەديتسينالىق قىزمەتتەردى العاشقى مەديتسينالىق-سانيتارلىق كومەككە جانە سىرقاتتانۋشىلىقتىڭ پروفيلاكتيكاسىنا قايتا باعدارلاۋعا باعىتتالعان باستامالارعا نازار اۋدارۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە تەڭسىزدىكتى تومەندەتۋ جانە ادام كاپيتالىن دامىتۋ باسىم تۇردە ارتتا قالعان وڭىرلەرگە اسەر ەتىپ، حالىقتىڭ نەعۇرلىم وسال توپتارىنا باسىمدىق بەرىلۋگە ءتيىس.
سپورت • بۇگىن، 22:39
ورالداعى قازاق مەكتەپتەرى: سان دا، ساپا دا ءوسىپ كەلەدى
ءبىلىم • بۇگىن، 22:37
ەلىمىزدە «جاماۋ» مەكتەپ ءالى بار
ءبىلىم • بۇگىن، 22:32
ادەبيەت • بۇگىن، 22:30
جىردىڭ جەزكيىگى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ جايلى تولعاۋ
ادەبيەت • بۇگىن، 22:27
ەسكى جۇيەدەن ەستى جۇيەگە كوشۋ ماڭىزدى
سۇحبات • بۇگىن، 22:23
قازاقستان • بۇگىن، 22:21
تاريح • بۇگىن، 22:19
پاتريوتيزم – ەلىن بىلىمىمەن، ەڭبەگىمەن كوركەيتۋ
قازاقستان • بۇگىن، 22:17
كولسايعا كەل، كەرەمەتتى كوزبەن كور
تۋريزم • بۇگىن، 22:15
سپورت • بۇگىن، 22:12
«سۇلتان بەيبارىس»: بيلىك فيلوسوفياسى
كينو • بۇگىن، 22:08
كاسىپورىندار كودەكس تالابىن ورىنداي الا ما؟
ەكولوگيا • بۇگىن، 22:07
كينو • بۇگىن، 22:05
ونەر • بۇگىن، 21:57
مەملەكەتتىك كىرىستەر دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى پارامەن ۇستالدى
وقيعا • بۇگىن، 21:35
وزبەكستاندا اۆتوبۋستاعى گاز باللون جارىلىپ، 6 ادام كوز جۇمدى
الەم • بۇگىن، 20:55
اباي وبلىسىندا ستۋدەنتتەر ەسىرتكىمەن ۇستالدى
وقيعا • بۇگىن، 20:28
شقو-دا بارلىق مەكتەپ بەس كۇندىك وقۋ اپتاسىنا كوشەدى
ايماقتار • بۇگىن، 19:52
«AMANAT» پارتياسى 60 مىڭ گەكتار جايىلىم جەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتاردى
قوعام • بۇگىن، 19:25
جەتى وڭىردە 2 گرادۋس ۇسىك جۇرەدى
اۋا رايى • بۇگىن، 18:48
ەلىمىزدە «التىن ساقا» بالالار ادەبيەتى شىعارمالارىنىڭ بايقاۋى وتەدى
قوعام • بۇگىن، 18:27
قازاقستان ەلشىسىنە جاپونيا يمپەراتورىنىڭ «كۇنشىعىس» وردەنى تابىستالدى
قازاقستان • بۇگىن، 18:02
قاراعاندىدا 3 جاسار بالا بەسىنشى قاباتتان قۇلاپ كەتتى
ايماقتار • بۇگىن، 17:47
ەلوردادا شەكاراشىلاردىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتىلدى
ەلوردا • بۇگىن، 17:37
بەستوبەدەگى شاحتادا تاعى ءبىر ادام كوز جۇمدى
ايماقتار • بۇگىن، 17:20
دارحان قىدىرالى قازاقستاننىڭ ماروككوداعى ەلشىسىمەن كەزدەستى
قازاقستان • بۇگىن، 17:04
التىن قۇيمالار كوپ ساتىلاتىن قالالار اتالدى
قوعام • بۇگىن، 16:58
قوستاناي وبلىسىندا سۋديا پارا الۋ كەزىندە ۇستالدى
وقيعا • بۇگىن، 16:47
ماگيستراتۋراعا تۇسكەندەر ءتىزىمى قاشان جاريالانادى
ءبىلىم • بۇگىن، 16:35
پرەزيدەنت «شەۆروننىڭ» باس اتقارۋشى ديرەكتورىن قابىلدادى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 16:27
قوستانايدا بيۋدجەتتەن اقشا جىمقىرعاندار سوتتالدى
قوعام • بۇگىن، 16:17
كابۋلداعى تەراكت كەزىندە 21 ادام قازا تاپتى
وقيعا • بۇگىن، 16:01
ەكونوميكا • بۇگىن، 15:50
جويىلىپ كەتكەن تاسمانيالىق جولبارىس قايتا ءتىرىلۋى مۇمكىن
عىلىم • بۇگىن، 15:16
قاسىم-جومارت توقاەۆ ازەربايجانعا رەسمي ساپارمەن بارادى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 15:05
پرەزيدەنت سوچي قالاسىنا جۇمىس ساپارىمەن بارادى
پرەزيدەنت • بۇگىن، 14:59
قازاقستاندىقتاردىڭ تسيفرلىق ساۋاتتىلىق دەڭگەيى ارتتى
قازاقستان • بۇگىن، 14:47
اتىراۋدا ەكى ءجاسوسپىرىمدى كولىك قاعىپ كەتتى
وقيعا • بۇگىن، 14:30
ۇقساس جاڭالىقتار