ەتنوساياسي مەنەدجمەنت سىن-تەگەۋرىندەردىڭ الدىن الادى

ينستيتۋت ديرەكتورى سەرىك سەي­دۋمانوۆ ەلىمىزدە سوڭعى كەزدە بولعان وقيعالار تۇرعىسىنان قاراستىرعاندا ەتنوسارالىق ينتەگراتسيا پروتسەستەرىن زەرتتەۋ، قوعامدى توپتاستىرۋ جانە ۇلت­تىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ جىل­دان-جىلعا وزەكتى بولىپ بارا جات­قانىن اتاپ ءوتتى. «نەگىزگى مىندەت – مەم­لەكەت­تىك ەتنوساياسي باسقارۋدى وڭتاي­لان­دى­رۋ جانە بۇقارالىق سانانىڭ قا­رىم-قاتىناسىن زەرتتەۋگە بايلانىستى عىلىمي-تاجىريبەلىك ۇسىنىستار ازىر­لەۋ، ەتنوسارالىق شيەلەنىستەردى تومەن­دەتۋگە ىقپال ەتۋ»، دەدى ول. الدا وتە­تىن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ساياسي جاڭ­عىرتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارنالعانىن نەگىزگە العان ينستيتۋت ديرەكتورى: «قو­عامدىق ءومىردىڭ ەتنوالەۋمەتتىك، ەتنوساياسي، ەتنومادەني سالاسىندا ۇيلەسىمدى نىعايتۋدا زاڭنامالىق بازانى جەتىلدىرۋ – ساياسي-قۇقىقتىق جۇيەنى جاڭعىرتۋدىڭ ستراتەگيالىق مىندەتى»، دەدى. وسى ورايدا ينستيتۋت عالىمدارى پرەزيدەنتتىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋ يدەياسىن قولداي وتىرىپ، جالپى قۇقىقتىق مادەنيەت دەڭگەيىن كوتەرۋگە، كوپ مادەنيەتتى ءبىلىم مەن تاربيەنى ودان ءارى جەتىلدىرۋگە، ەتنوس­ارالىق ءوزارا ءىس-قيمىلداعى شيەلەنىستى جەڭىل­دەتۋگە باعىتتالعان جوسپارلى، جۇيەلى رەفورمالارعا اتسالىسادى.

ينستيتۋت جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگى ەتنيكالىق شەكاراعا ءبولىنىپ، ءوزارا قاتىناس مادەنيەتىندە اراقاشىقتىقتى ۇستانادى، ال ەتنيكالىق ىنتىماقتاستىق ومىرلىك ماڭىزدى با­سىم­­دىقتاردى تاڭداۋ بارىسىندا عانا كورىنىس تابادى. وسى ورايدا س.سەي­دۋمانوۆ: «ەتنوتسەنتريزم يدەولوگياسى ازا­­مات­تىق بىرەگەيلىكتى دامىتۋعا كەرى ىق­پال ەتىپ كەلەدى. ىشكى ەتنيكالىق كون­سولي­داتسيانىڭ دامۋى توتەنشە جاعدايعا تاپ بولعاندا، مىسالى، پاندەميادان شىعۋدا ناتيجەسىن بەرەتىن ءادىس. قوعامعا ۇلتىنا قاراماستان، ورتاق وتان سەزىمىمەن، بارلىق حالىقتاردىڭ تاعدىرىنا جا­ۋاپتى بولا ءبىلۋ سياقتى ازاماتتىق ىنتى­ماقتاستىق كەرەك. ازاماتتىق ۇلتقا اينالۋدا ەتنيكا­لىق جانە ازاماتتىق يدەولوگيا ءتۇزۋ، ەتنوتسەنتريستىك قارىم-قاتىناستان پاريتەتتى-دەموكراتيالىق كوزقاراسقا وتۋگە ىنتالاندىرۋ قاجەت. سوندىقتان ەت­نيكالىق مادەنيەت توعىسىندا بىزگە بىرىن­شىدەن، «قازاق مادەنيەتى – شاعىن ەتنوستار مادەنيەتى» باعىتى بويىنشا ينستيتۋتسيونالدى زەرتتەۋلەر قورىتىندىسى، سونىمەن قاتار ەتنوالەۋمەتتىك ۇدەرىستەردە الەۋمەتتىك، ساياسي تەحنولوگيالاردى ازىرلەۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ياعني الداعى ۋاقىتتا قازاقستان بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ وشاعى رەتىندە دامۋى قاجەت»، دەدى.

بۇگىنگى تاڭدا ەتنودەموگرافيا­لىق جاعداي 20 جىل بۇرىنعىدان دا مۇلدە باسقاشا سيپات العان. ەتنيكالىق از­شى­­لىقتاردىڭ يدەنتيفيكاتسيالىق با­سىم­دىقتارى مەن تاجىريبەسى ۇلتتىق قۇرىلىستىڭ ەتنيكالىق، ازاماتتىق جانە ترانسۇلتتىق ۆەكتورلار اراسىنداعى جاع­دايىندا ءالى دە قالىپتاسىپ كەلەدى. كون­فەرەنتسيا مودەراتورى، ينستيتۋتتىڭ ەتنو­­ساياسي زەرتتەۋلەر سەكتورىنىڭ جەتەك­شىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور مۇح­­تاربەك شايكەمەلەۆ «2021-2022 جىل­­­داردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەتنو­­الەۋمەتتىك ۇردىستەر ديناميكاسىن زەرت­تەۋ مەن بولجاۋ موتنيتورينگى» جوباسى اياسىندا ينستيتۋت ماماندارىنىڭ تۇركىس­تان، جامبىل، الماتى وبلىستارىندا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەرىنىڭ وسى جيىنعا نەگىز بولىپ وتىرعانىن جەتكىزدى.

«رەفەرەندۋم، ەلدەگى ساياسي رەفورمالار ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ باعدارىن وزگەرتەدى. ويتكەنى، بۇگىندە ازاماتتارىمىز بەلسەندى، كوكەيكەستى ماسەلەلەر تۋرالى ايتۋدان قاشپايدى. ولار كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ توركىنى دە ءبىر. وسى ورايدا ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەتنوسارا­لىق جاعدايعا زەر سالا قاراعاندا ەتنيكا­لىق توپتاردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي جانە الەۋمەتتىك تاجىريبەسى تەرەڭى­رەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى»، دەپ اتاپ ءوتتى م.شايكەمەلەۆ. ول سونداي-اق قازىر­گى جاعدايداعى كوشى-قون ماسەلەسىنە توقتا­لىپ، كورشى ەلدەردەن، رەسەيدەن كەلۋشى­لەردىڭ ىشكى احۋالعا ىقپالى تۇرعى­سىن­داعى ويلارىمەن ءبولىستى. «بۇل باعىتتا جاقىن ماڭداعى ەلدەردى زەرتتەۋمەن تۇ­راق­تى ءارى ۇزدىكسىز اينالاسىپ وتىرعان كور­شى ەلدەردەگى ينستيتۋتتاردىڭ جۇ­مىسى مەن ەتنوساياسي جاعدايلارعا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك»، دەدى ساراپشى.

ورتالىق ازيا، كاۆكاز جانە ورال-پوۆولجەنى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىم­دارى­نىڭ كانديداتى يگور ساۆين جەرگىلىكتى قو­عامداستىق كوزقاراسىمەن قازاقستان­دا­عى ەتنوساياسي ۇردىستەرگە شولۋ جاساپ، وڭتۇس­­تىك وڭىردەگى ەتنوساياسي احۋال بارىسىنا توقتالسا، ي.دجاۆاحيشۆيلي اتىنداعى تبي­ليسي مۋ ساياساتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ دي­رەك­تورى، ساياساتتانۋ عىلىمدارى دوكتورى، پروفەسسور مالحاز ماتسابەريدزە زاماناۋي گرۋزياداعى بىرەگەيلىك تاقىرى­بىن قوزعاپ، ەلدىڭ سىرتقى، ىشكى ساياسات­تاعى احۋالى، رەسەي، ۋكراينا، ابحازيا ەلدەرى­نەن اۋعان بوسقىندار ماسەلەسىن قوزعادى. ال گ.پلەحانوۆ اتىنداعى رەۋ تاشكەنت فيليالىنىڭ دوتسەنتى راۆشان نازاروۆ وزبەكستانداعى ەتنيكالىق ساياساتتىڭ زەرتتەلۋ بارىسىمەن ءبولىسىپ، كورشى ەل تاجىريبەسىندەگى ەتنيكالىق قاتىناستار، زاڭنامالىق قۇجاتتار، ازاماتتار قۇقىعى توڭىرەگىندە وي ءتۇيدى.

ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق احۋال، قالا مەن اۋىلداعى تۋ كورسەتكىشتەرىنە باي­لانىستى اۋقىمدى زەرتتەۋلەرىمەن بولىسكەن س.امانجولوۆ اتىنداعى شقۋ «التايتانۋ» عزو عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور الەكساندر الەكسەەنكو «XX عاسىر­دىڭ سوڭى-ءححى عاسىردىڭ باسىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەتنوسايا­سي فاكتورلار كونتەكستىندەگى قازاق­ستان­دىق ايەلدەردىڭ رەپرودۋكتيۆتى ستراتە­گيا­­لارى» بايانداماسىندا حالىق سانى، اي­ماقتىق ەرەكشەلىكتەر تۋرالى ايتىپ ءوتتى.

«ەتنوساياسي مەنەدجمەنتتى وڭتاي­لاندىرۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى ەتنوس­ارالىق شيەلەنىس دەڭگەيىن تومەندەتىپ، كوكەي­كەستى ماسەلەلەردى انىقتاي الامىز»دەگەن تۇجى­رىمدى قۇپتاعان زەرتتەۋشى عالىم­دار ەتنوالەۋمەتتىك ۇدەرىستەردى تالداۋ، سىن-تەگەۋرىندەردى زەرتتەۋ قازاق­ستانداعى ەتنوس وكىلدەرىنىڭ بىرلىگى مەن كە­لىسىمىن نىعايتۋ جۇمىستارىن جەتىلدى­رۋگە ىقپال ەتەدى دەگەن توقتامعا كەلدى.

الماتى